امام خمینی در مقام تبیین جامعیت دین و بیان این که تمام نیازمندی های انسان را، دین مقدس اسلام بیان می کند، این چنین می فرماید:
احکامی که در اسلام آمده است، چه احکام سیاسی، چه احکامی که مربوط به حکومت است، چه احکامی که مربوط به اجتماع است، چه احکامی که مربوط به افراد است، [چه] احکامی که مربوط به فرهنگ اسلامی است، تمام این ها موافق با احتیاجات انسان هست؛ یعنی هر مقداری که انسان احتیاج دارد، احتیاج به طبیعت دارد؛ احکام طبیعی هست؛ این احتیاجات به ماورای طبیعت که - من و شما الآن از آن غافل هستیم - انسان دارد، آن هم احکام دارد اسلام؛ ... برای این که تربیت کند ما را و ما را سعادتمند کند. (1)
از منظر امام خمینی انسان دارای دو مرحله از زندگی است؛ زندگی طبیعی و فوق طبیعی. دین برای هر دو مرحله ی زندگی، حکم و قانون دارد؛ چون هدف دین تربیت انسان است. اگر انسان تربیت درست شود، باید به تمام ابعاد وجودی انسان پرداخته شود و پرداختن به تمام ابعاد وجودی انسان در صورتی است که دین جامعیت داشته باشد، در جای دیگر امام خمینی می فرماید:
اسلام ... برای تربیت انسان است، و انسان را می خواهد یک موجود رشیدی که همه این ابعاد را داشته باشد، تربیت کند. و برای همه این ها هم دستور دارد ... برای تشکیلاتش دستور دارد؛ برای مقاتله با دشمنان دستور دارد، ... برای رسیدن به ماورای طبیعت دستور دارد، همه این ها را دارد. یک بعدی نیست. (2)
کسانی که می گویند دین به تمام نیازهای دنیوی و اخروی انسان پاسخ گو است و در عرصه های مختلف زندگی انسان حکم و قانون دارد - از جمله در مورد حکومت و تدبیر جامعه - اگر در مورد حکومت، به چگونگی ساختار آن توجه نکند، ناقص خواهد بود؛ زیرا یکی از علایم جامعیت دین، این است که برای تصدی احکام جزایی و مالی اسلام نهاد اجرایی داشته باشد. در اسلام که حدود و قصاص تشریع شده است، باید متصدی اجرایی آن مشخص شود تا هرج و مرج لازم نیاید. دینی که احکام مالیاتی دارد، باید کسانی را عهده دار جمع آوری و مصرف آن کرده باشد.
جامعیت دین به معنای توجه و عنایت به روابط چهارگانه انسان است. دین در روابط فرد با خویشتن و رابطه فرد با خدا خلاصه نمی شود، بلکه در تمام عرصه های روابط انسانی نظر دارد. روابط انسان با دیگران که شامل اجتماع، حقوق، سیاست و حکومت باشد، در قلمرو دین قرار دارد. دین در متن و صحنه روابط اجتماعی و سیاسی قرار دارد، نه ا ینکه در حاشیه قرار داشته باشد. این معنا از جامعیت دین مقصود امام خمینی (رحمه الله) است. ایشان می فرماید:
اسلام از قبل از تولد انسان شالوده ی حیات فردی را ریخته است تا آن وقت که در عائله زندگی می کند، شالوده ی اجتماع عائله ای را ریخته است و تکلیف معین فرموده است تا آن وقت که در تعلیم وارد می شود، تا آن وقت که در اجتماع وارد می شود، تا آن وقت که روابطش با سایر ممالک و سایردول و سایر ملل هست. تمام این ها برنامه دارد، تمام این ها تکلیف دارد در شرع مطهر. این طور نیست که فقط دعا و زیارت است، فقط نماز و دعا و زیارت، احکام اسلام نیست؛ این یک باب از احکام اسلام است. دعا و زیارت یک باب از ابواب اسلام است، لکن سیاست دارد اسلام؛ اداره مملکتی دارد اسلام؛ ممالک بزرگ را اداره می کند اسلام. (3)
در نگاه امام خمینی (رحمه الله) دین جامع است و مراد ایشان از جامعیت این است که دین در ارتباطات چهارگانه انسان حکم و برنامه دارد و منحصر به بیان رابطه انسان با خود و رابطه انسان با خداوند نمی باشد. در عرصه اجتماع و سیاست و اداره جامعه و حکومت نیز برنامه و حکم دارد. اداره جامعه و حکومت حقوق، سیاست مانند عبادات در متن آموزه های دینی قرار دارد.
اسلام ... مکتبی است که برخلاف مکتب های غیر توحیدی، در تمام شئون فردی و اجتماعی و مادی و معنوی و فرهنگی و سیاسی و نظامی و اقتصادی دخالت و نظارت دارد و از هیچ نکته، ولو بسیار ناچیز که در تربیت انسان و جامعه و پیشرفت مادی و معنوی نقش دارد فروگذار ننموده است. (4)
در جای دیگر می فرمایند:
مذهب اسلام از هنگام ظهورش متعرض نظام های حاکم در جامعه بوده و خود دارای سیستم و نظام خاص اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی بوده است که برای تمامی ابعاد و شئون زندگی فردی و اجتماعی، قوانین خاصی وضع کرده است و جز آن را برای سعادت جامعه نمی پذیرد. مذهب اسلام همزمان با این که به انسان می گوید که خدا را عبادت کن، و چگونه عبادت کن، به او می گوید چگونه زندگی کن و روابط خود را با سایر انسان ها باید چگونه تنظیم کنی، و حتی جامعه اسلامی با سایر جوامع باید چگونه روابطی را برقرار نماید. هیچ حرکت و عملی از فرد و یا جامعه نیست مگر این که مذهب اسلام برای آن حکمی مقرر داشته است. (5)
حبیبی، ضامن علی، 1389، مبانی کلامی حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س)،تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، اول
احکامی که در اسلام آمده است، چه احکام سیاسی، چه احکامی که مربوط به حکومت است، چه احکامی که مربوط به اجتماع است، چه احکامی که مربوط به افراد است، [چه] احکامی که مربوط به فرهنگ اسلامی است، تمام این ها موافق با احتیاجات انسان هست؛ یعنی هر مقداری که انسان احتیاج دارد، احتیاج به طبیعت دارد؛ احکام طبیعی هست؛ این احتیاجات به ماورای طبیعت که - من و شما الآن از آن غافل هستیم - انسان دارد، آن هم احکام دارد اسلام؛ ... برای این که تربیت کند ما را و ما را سعادتمند کند. (1)
از منظر امام خمینی انسان دارای دو مرحله از زندگی است؛ زندگی طبیعی و فوق طبیعی. دین برای هر دو مرحله ی زندگی، حکم و قانون دارد؛ چون هدف دین تربیت انسان است. اگر انسان تربیت درست شود، باید به تمام ابعاد وجودی انسان پرداخته شود و پرداختن به تمام ابعاد وجودی انسان در صورتی است که دین جامعیت داشته باشد، در جای دیگر امام خمینی می فرماید:
اسلام ... برای تربیت انسان است، و انسان را می خواهد یک موجود رشیدی که همه این ابعاد را داشته باشد، تربیت کند. و برای همه این ها هم دستور دارد ... برای تشکیلاتش دستور دارد؛ برای مقاتله با دشمنان دستور دارد، ... برای رسیدن به ماورای طبیعت دستور دارد، همه این ها را دارد. یک بعدی نیست. (2)
کسانی که می گویند دین به تمام نیازهای دنیوی و اخروی انسان پاسخ گو است و در عرصه های مختلف زندگی انسان حکم و قانون دارد - از جمله در مورد حکومت و تدبیر جامعه - اگر در مورد حکومت، به چگونگی ساختار آن توجه نکند، ناقص خواهد بود؛ زیرا یکی از علایم جامعیت دین، این است که برای تصدی احکام جزایی و مالی اسلام نهاد اجرایی داشته باشد. در اسلام که حدود و قصاص تشریع شده است، باید متصدی اجرایی آن مشخص شود تا هرج و مرج لازم نیاید. دینی که احکام مالیاتی دارد، باید کسانی را عهده دار جمع آوری و مصرف آن کرده باشد.
جامعیت دین به معنای توجه و عنایت به روابط چهارگانه انسان است. دین در روابط فرد با خویشتن و رابطه فرد با خدا خلاصه نمی شود، بلکه در تمام عرصه های روابط انسانی نظر دارد. روابط انسان با دیگران که شامل اجتماع، حقوق، سیاست و حکومت باشد، در قلمرو دین قرار دارد. دین در متن و صحنه روابط اجتماعی و سیاسی قرار دارد، نه ا ینکه در حاشیه قرار داشته باشد. این معنا از جامعیت دین مقصود امام خمینی (رحمه الله) است. ایشان می فرماید:
اسلام از قبل از تولد انسان شالوده ی حیات فردی را ریخته است تا آن وقت که در عائله زندگی می کند، شالوده ی اجتماع عائله ای را ریخته است و تکلیف معین فرموده است تا آن وقت که در تعلیم وارد می شود، تا آن وقت که در اجتماع وارد می شود، تا آن وقت که روابطش با سایر ممالک و سایردول و سایر ملل هست. تمام این ها برنامه دارد، تمام این ها تکلیف دارد در شرع مطهر. این طور نیست که فقط دعا و زیارت است، فقط نماز و دعا و زیارت، احکام اسلام نیست؛ این یک باب از احکام اسلام است. دعا و زیارت یک باب از ابواب اسلام است، لکن سیاست دارد اسلام؛ اداره مملکتی دارد اسلام؛ ممالک بزرگ را اداره می کند اسلام. (3)
در نگاه امام خمینی (رحمه الله) دین جامع است و مراد ایشان از جامعیت این است که دین در ارتباطات چهارگانه انسان حکم و برنامه دارد و منحصر به بیان رابطه انسان با خود و رابطه انسان با خداوند نمی باشد. در عرصه اجتماع و سیاست و اداره جامعه و حکومت نیز برنامه و حکم دارد. اداره جامعه و حکومت حقوق، سیاست مانند عبادات در متن آموزه های دینی قرار دارد.
اسلام ... مکتبی است که برخلاف مکتب های غیر توحیدی، در تمام شئون فردی و اجتماعی و مادی و معنوی و فرهنگی و سیاسی و نظامی و اقتصادی دخالت و نظارت دارد و از هیچ نکته، ولو بسیار ناچیز که در تربیت انسان و جامعه و پیشرفت مادی و معنوی نقش دارد فروگذار ننموده است. (4)
در جای دیگر می فرمایند:
مذهب اسلام از هنگام ظهورش متعرض نظام های حاکم در جامعه بوده و خود دارای سیستم و نظام خاص اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی بوده است که برای تمامی ابعاد و شئون زندگی فردی و اجتماعی، قوانین خاصی وضع کرده است و جز آن را برای سعادت جامعه نمی پذیرد. مذهب اسلام همزمان با این که به انسان می گوید که خدا را عبادت کن، و چگونه عبادت کن، به او می گوید چگونه زندگی کن و روابط خود را با سایر انسان ها باید چگونه تنظیم کنی، و حتی جامعه اسلامی با سایر جوامع باید چگونه روابطی را برقرار نماید. هیچ حرکت و عملی از فرد و یا جامعه نیست مگر این که مذهب اسلام برای آن حکمی مقرر داشته است. (5)
پی‌نوشت‌ها:
1. همان، ج 4، ص 177.
2. همان، ص 10.
3. همان، ج 2، ص 31.
4. همان، ج 21، ص 402-403.
5. همان، ج 5، ص 389.
حبیبی، ضامن علی، 1389، مبانی کلامی حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س)،تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، اول
