نويسنده: ابراهيم فتح اللهي
اين علم که دانش پيش نياز علم فقه به شمار مي آيد، « دانشي است که در آن از قواعد بحث مي شود که نتايج آن در راه استنباط احکام شرعي مورد استفاده قرار مي گيرد. » (1)
اصول فقه، طبق دسته بندي علماي اصول از چهار دسته مباحث تشکيل مي شود: مباحث الفاظ، مقدمات عقليه، مباحث حجت و اصول عمليه. (2)
روش تحقيق در علم اصول فقه، هم با روش تحقيق فلسفي و کلامي و هم با روش تحقيق علوم نقلي و همچنين روش تحقيق علوم شهودي متفاوت است. اين بدان معني نيست که علم اصول فقه منبع عقل يا نقل را ناديده مي گيرد بلکه عليرغم اينکه در علم اصول، عقل به عنوان يک منبع در نظر گرفته مي شود اما روش علم اصول غير از روش فلسفه و کلام است. همچنين روش علم اصول تفاوت مبنايي با روش علوم نقلي دارد. يعني روش علوم نقلي و مأثور که اغلب تکيه بر منقولات و اسناد تاريخي است در علم اصول جاري نيست، هر چند که از آيات و روايات به عنوان تأييد و امضاي سيره عقلا در اين علم استفاده مي شود. علاوه بر آن در علم اصول استفاده از روش شهودي نيز کاملاً مطرود مي باشد و به هيچ وجه تناسبي ميان علم اصول و عرفان وجود ندارد.
منابع اصوليين در بدست آوردن قواعد علم اصول عبارتند از:
1- سيره ي عقلاء 2- آيات قرآن 3- احاديث و روايات 4- دليل عقلي 5- تبارد ذهني 6- عرف 7- اجماع 8- سيره ي متشرعه و سيره ي مسلمين 9- اقوال لغويين 10- وجدانيات و بديهيات.
روش اصوليين را گاه به نام روش عقلايي يا سيره ي عقلاء نيز ناميده اند. منظور از روش عقلايي محور قرار دادن سيره ي عقلاء در تحقيقات اصولي مي باشد. مراحل استدلال در علم اصول بخاطر اختلاف موضوعات و اختلاف و گوناگوني ادله در بخشهاي اصول استنباطيه و اصول عمليه فرق مي کند.
اصول استنباطيه از دو بخش تشکيل مي شود:
الف- مباحث الفاظ
ب- امارات
در مباحث الفاظ به کمک سيره ي عقلاء، عرف، قول لغوي، وجدانيات ( تبادر ذهني، صحت صلب و ... ) و احيناً دليل عقلي مي توانيم ظهورات الفاظ را تشخيص دهيم.
در امارات چون مسائل و موضوعات تغيير مي کند، مسائل اين بخش همگي ظنوني هستند که ممکن است به جاي قطع بنشينند و حجت واقع شوند. چون سخن از حجت به ميان مي آيد برخي معتقدند که براي اينکار بايد بيشتر به نقل مراجعه کنند اما برخي ديگر معتقدند که اعتماد بر امارات و عمل بر طبق آنها مسأله اي عقلايي است و روش عقلاء در مورد آن مهم ترين ملاک تشخيص حجيت مي باشد. همچنين مباحث « قطع » که در مقدمه امارات، مورد بحث واقع مي شود بخاطر ماهيت بحثهاي آن، که رنگ کلامي و معرفت شناختي دارد، بيشتر روش عقلي را انتخاب مي کند.
اصول عمليه نيز به دو بخش زير تقسيم مي شود:
الف- اصول عقلي
ب- اصول نقلي ( شرعي )
مسائل اين بخش بيشتر رنگ و بوي عقلي و نقلي دارد لذا به تناسب از دلايل عقلي و نقلي استفاده مي شود.
تکمله:
آنچه تحت عنوان روش عقلايي از آن نام برديم ديدگاه اصولين مي باشد. در برابر اصوليين، مشرب اهل حديث و مشرب اخباريون وجود دارد.افرادي مانند مرحوم کليني و شيخ صدوق جزء اهل حديث به شمار مي روند و در عين اينکه مخالفت علني با اصوليين ندارند ولي به روش نقلي معتقدند. اما اخباريون که از قرن يازدهم هجري و با کتاب الفوائد المدنيه محمد امين استرآبادي بوجود آمدند گروهي بودند که خود را پيرو اهل حديث ولي مخالف با روش اصولي مي ناميدند و رجوع به عقل را که از منابع اصول و فقه محسوب مي شود باطل مي دانستند. در برابر اين دو گروه، اصولييين قرار دارند که روش عقلايي را در علم اصول برگزيده اند و برحسب مورد از عقل، نقل، سيره ي عقلاء، عرف، اجماع و دلالي مختلف ديگر استفاده مي کنند.
علاوه بر آن نوع عقل گرايي در بين اهل سنت بوجود آمد که اصطلاحاً آنرا « قياس گرايي » ناميده اند. البته علماي شيعه ي « قياس » را بعنوان يک روش اصولي نپذيرفته اند.
بنابراين روشهاي عمده ي معرفتي را در علم اصول فقه مي توان در چهار دسته زير ديد:
الف- عقل گرايي ( مجتهدان يا اصوليين )
ب- اهل حديث ( بدون مخالفت با اصوليين )
ج- نص گرايي ( اخباريين- با مخالفت با اصوليين )
د- قياس گرايي ( نوعي عقل گرايي در اهل سنت ) (3)
پي‌نوشت‌ها:
1- محمد رضا مظفر، اصول الفقه، ج1 ( نجف اشرف: چاپ دوم، 1390 ق ) ص5.
2- همان، ص8.
3- ر.ک: سيد محمد باقر صدر، دروس في علم الاصول، ج1 ( بيروت: دارالکتب اللبناني، چاپ اول، 1978 م ) و: محمد رشاد، اصول فقه ( تهران: انتشارات اقبال، چاپ دوم، 1364 ش )
فتح الهي، ابراهيم؛ (1388)، متدولوژي علوم قرآني، تهران: دانشگاه امام صادق (عليه السلام)، چاپ اول
