ظهور بیماری ایدز و تاثیر آن بر جمعیت

دنیا در سال 1981 میلادی شاهد ظهور یک بیماری با عواقب بسیار وحشتناک بود. گروههای جمعیتی که این بیماری برای اولین بار در بین آنها مشاهده می شد ( دریافت کنندگان خونهای آلوده، معتادانی که از سرنگهای مشترک استفاده کرده بودند، اشخاصی که شرکای جنسی داشتند، به ویژه مردان همجنس باز ) (1) فرصتی را برای محققان فراهم ساختند تا با دو روش اصلی انتقال بیماری آشنا شوند. این دو روش عبارتند از: الف- انتقال از طریق تماس جنسی، ب- انتقال از طریق خون آلوده.

7- 1. ماهیت بیماری

ویروس HIV نوع خاصی از گلبولهای سفید خون ( لنفوسیتهای T4 ، یا سلولهای CDV+T ) که عامل صدور پاسخهای آنتی باکتریال بدن به شمار می آیند را از بین می برد. زمانی که ویروس HIV وارد این لنفوسیتها می شود با سرعت بالایی در داخل بدن موجود زنده تکثیر می شود. در این زمان بدن آنتی بادیهای خاص مربوط به این ویروس را تولید می کند. وجود این آنتی بادیها در سرم (2) خون از طریق انجام آزمایشهایی قابل تشخیص است؛ البته لازمه این کار پایان دوره تبدیل سرمی (3) یعنی سه ماه پس از ابتلا به بیماری است. بیماری ایدز طی سه مرحله پیشرفت می کند:
1. مرحله حاد اولیه (4)
2. مرحله بیماری مزمن بی نشانه (5)، یا همان دوره کمون ( نهفتگی ) (6)
3. مرحله پایانی (7)، ایدز

7- 1- 1. مرحله حاد اولیه

این مرحله به طور متوسط در یک نفر از پنج نفر روی می دهد. زمان وقوع این مرحله دو الی سه هفته پس از ابتلا می باشد.

7- 1- 2. مرحله بیماری مزمن بی نشانه

این مرحله که احتمالاً تا هفت سال ( و گاهی بیشتر ) به طول می انجامد دوره تکثیر سریع ویروسی محسوب می شود. در بسیاری از موارد فرد مبتلا علائمی از بیماری را در این مرحله نشان نمی دهد و حتی بسیاری از افراد از بیماری خود آگاهی ندارند و ممکن است دیگران را هم آلوده کنند.

7- 1- 3. مرحله نهایی، ایدز

شکل تکامل یافته این بیماری تحت عنوان AIDS ( سندرم اکتسابی نقص سیستم ایمنی ) (8) شناخته می شود و در اثر نقص این سیستم به وجود می آید.

7- 2. وضعیت فعلی شیوع ایدز

کسب اطلاعات درباره تعداد مبتلایان به ویروس HIV امری دشوار است. یکی از دلایل این امر ماهیت مرموز و مبهم این بیماری و دوره نهفتگی بلند مدت آن است. همانطور که در قسمت بالا اشاره شد طی مرحله بیماری مزمن و بی نشانه، اغلب افراد مبتلا از بیماری خود اطلاع ندارند. دلیل دوم این است که ایدز به میزان قابل توجهی با اعتیاد و رفتارهای جنسی غیر کنترل شده در ارتباط است؛ از سوی دیگر از آنجایی که اجتماع به افراد مبتلا به این بیماری انگ می زند لذا مبتلایان به ایدز تا جایی که ممکن است بیماری خود را از دیگران پنهان می کنند. بنابراین تنها راه برای بدست آوردن اطلاعات راجع به افراد مبتلا به ایدز بر آورد تعداد آنها به طور غیر مستقیم است. اگر چه ارقام به دست آمده از این طریق تنها نوعی تقریب به حساب می آیند، لیکن تا حدودی شدت و حیطه عمل این بیماری را آشکار می کنند. همانطور که نمودار 9 نشان می دهد میزان شیوع بیماری از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. بالاترین درصد مبتلایان به ایدز در کشورهای فقیر، به ویژه آفریقا، کشورهای حوزه دریای کارائیب و کشورهایی که تورهای جنسی (1) را جایز می شمرند ( کشورهای جنوب شرق آسیا ) دیده می شود. نمودار 1. کشورهایی که نرخ شیوع ویروس HIV در آنها از چهار درصد است (2001)
منبع: سازمان ملل: 2001.
***
به دلیل نبود اطلاعات کافی و عدم استفاده نظام مند از روشهای پیشگیرانه ویروس ایدز در بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای آفریقایی با سرعت بالایی در حال شیوع است. از دیگر عواملی که نرخ ابتلا به ایدز را تشدید می کند کم توجهی به جایگاه زنان است که در بسیاری از موارد توانایی اجتناب از رابطه جنسی غیر کنترل شده را ندارند.

7- 3 درمان

تا زمان نگارش این کتاب هنوز واکسنی برای پیشگیری از این بیماری کشف نشده است. علاوه بر این در حال حاضر روشی برای درمان واقعی این بیماری نیز وجود ندارد. برخی از درمانهای موجود مثل روش زیدودین (AZT) و دیدانوسین (DDI)، تنها مانع از تکثیر ویروس ایدز می شوند. سایر روشها نیز به نوعی بازدارنده پروتئاز ( آنزیم تحلیل پروتئین ) به شمار می آیند که آنزیمهای مورد نیاز ویروس ایدز را برای تولید پروتئینهای لازم برای ادامه حیات از بین می برند.
به منظور افزایش اثر بخشی کلی در اغلب موارد از سه درمان فوق به صورت همزمان استفاده می شود. (10) اگر چه این درمانها به بهبود موقت شرایط بیمار منجر می شوند، هنوز درمان مناسبی که باعث ریشه کن کردن ویروس ایدز از بدن موجود زنده شود وجود ندارد؛ زیرا این ویروس بخشی از ژنوم (11) لنفوسیتهای مبتلا را شکل می دهد.
امروزه درمانهای پیشگیرانه برای رفع پیامدهای نقص سیستم ایمنی مورد استفاده قرار می گیرند. مهمترین این درمانها عبارتند از:
آنتی بیوتیکها، عوامل ضد قارچ (12)، پرتو درمانی (13)، آنتی میتوتیکها (14) و عمل جراحی.
همانطور که اشاره شد درمانهای دارویی اثر بخشی محدودی دارند. اگر چه این نوع درمانها باعث کاهش سرعت پیشرفت بیماری می شوند، استفاده از آنها مستلزم صرف مبالغ هنگفت و استفاده مداوم است؛ در نتیجه استفاده از چنین درمانهایی برای مردم کشورهای در حال توسعه مقدور نیست. البته در این باره پیشرفتهای امیدوار کننده ای بدست آمده است. بسیاری از کشورهایی که تحت تاثیر بیماری ایدز قرار گرفته اند تصمیم به تولید داروهای ضد ایدز در سطح وسیع گرفته اند. از سوی دیگر برخی از شرکتهای دارویی تحت تأثیر فشار افکار عمومی موافقت خود را برای عرضه این داروها به کشورهای فقیر با قیمت پایین اعلام داشته اند. با این وجود پیشگیری کماکان موثرترین ابزار کنترل ایدز به شمار می رود.

7- 4. پیشگیری از ابتلا به ایدز

نخستین شکل پیشگیری ( شکلی که منطبق با اصول اخلاقی سنتی است و توسط مراجع مذهبی توصیه می شود ) تغییر در رفتار جنسی و به طور اخص پرهیز از روابط جنسی نامشروع است. بر اثر پیشرفتهای اطلاعاتی به ویژه در مورد میزان مهلک بودن ایدز حرکت به سمت رفتار محتاطانه و سنجیده را می توان در بسیاری از کشورها مشاهده کرد. برنامه های آموزشی پیشگیرانه را می توان در مدارس نظام آموزش غیر رسمی و از طریق رسانه ها ارائه کرد ( یونسکو، 2001 ) هدف از انجام چنین برنامه هایی مطلع کردن افراد جوان و بزرگسال از روشهای گوناگون پرهیز از ابتلا به بیماری است. علاوه بر تغییر در رفتار جنسی سه شکل دیگر پیگیری که به شکل مستقیم تری با ویژگیهای خاص ایدز ارتباط دارند عبارتند از:
الف- پیشگیری از انتقال از راه تماس با خون آلوده
ب- پیشگیری از انتقال از طریق روابط جنسی
ج - پیشگیری از انتقال توسط جفت (15)
در تمامی این موارد آموزش نقشی تعیین کننده ایفا می کند ( یونسکو، 2001 ).

7- 4- 1. پیشگیری از انتقال از راه تماس با خون آلوده

این شکل از پیشگیری مبتنی بر بررسی و تجزیه و تحلیل نظام مند محصولات خونی پیش از استفاده می باشد. با این حال این امر به معنای قبول ریسکی معادل یک در 300000 در نتیجه دوره نهفتگی سه ماهه این بیماری می باشد. لذا توصیه می شود در این دوره انتقال خون محدود شود و در صورت ضرورت ( به عنوان مثال در مورد انواع عملهای جراحی به جز موارد اورژانسی ) از خون خود بیمار که قبل از عمل گرفته شده است استفاده شود. از آنجایی که تعداد افراد مبتلا به ایدز در میان معتادان تزریقی که از سرنگهای مشترک استفاده می کنند رو به افزایش است، لذا لازم است روشهای پیشگیرانه بیشتر این گروه را مورد توجه قرار دهند.

7- 4- 2. پیشگیری از انتقال از راه روابط جنسی

انتقال از طریق مقاربت جنسی اساساً توسط استفاده از کاندوم قابل پیشگیری است. امروزه کاندوم تنها راه محافظت در برابر ایدز و سایر بیماریهایی است که از طریق روابط جنسی منتقل می شوند.

7- 4- 3. پیشگیری از انتقال توسط جفت

در این مورد پیشگیری شامل آگاه کردن زنان است. توصیه می شود زنان مبتلا به ایدز به مرحله حاملگی نرسند، زیرا ممکن است در این مرحله ویروس را از راه جفت به جنین منتقل کنند؛ البته این توصیه شامل مردان نیز می شود. بدین معنا که مقاربت مرد آلوده با زن باعث انتقال ویروس به مادر و در نتیجه جنین می شود.

7- 5. آموزش پیشگیری

تجارب جدید نشان می دهند که آموزش اقدامات پیشگیرانه درباره بیماری ایدز می تواند منجر به نتایج قابل قبولی شود. البته لازمه آن اجرای دقیق و منسجم اقدامات پیشگیرانه است. برای مثال در فرانسه تعداد مبتلایان جدید در فاصله سالهای 1995 تا 1998 افت چشمگیری داشت. این مسئله به وضوح در نمودار 2 مشهود می باشد ( اقتباس از نیزارد، 2000: 564- 503 ). نمودار 2. موارد جدید ابتلا به ایدز در فرانسه
منابع: شبکه بهداشت عمومی ملی فرانسه، موسسه ملی نظارت بر سلامت، مرکز اروپایی پایش همه گیرشناسی ایدز.
***
این امر هم در میان مردان و هم در میان زنان روی داده است ( البته فرقی نمی کند راه انتقال چه باشد ). کاهش در تعداد موارد جدید ابتلا احتمالا نتیجه استفاده روز افزون درمان سه گانه است که بروز مرحله آخر بیماری را به تعویق می اندازد. به عبارت دیگر کاهش در تعداد افراد جدیدی که وارد فاز نهایی بیماری شده اند الزاماً نشان دهنده کاهش در تعداد افرادی که جدیداً مبتلا به ایدز شده اند نیست.
علاوه بر این گر چه تعداد مبتلایان جدید در حال کاهش است اما تعداد کل آنها کماکان رو به افزایش است و هنوز هم درمانی برای این بیماری وجود ندارد. به هر حال این کاهش تعداد موارد هنوز یک نتیجه قطعی محسوب نمی شود. این بدان معناست که تداوم اعمال روشهای پیشگیرانه دقیق و سنجیده امری اجتناب ناپذیر است. البته نتایج به دست آمده در کشورهای پیشرفته تر امیدوار کننده است. از آنجایی که در حال حاضر پیشگیری تنها روش مبارزه با ایدز است حقایق ذکر شده باید کشورها را بر انگیزد تا این روش پایدار را جدی تر بگیرند.
در چنین کشورهایی عامل اصلی ابتلا به ایدز انتقال از طریق جنس مخالف است. از این رو استفاده از کاندوم تنها روش مؤثر پیشگیری در این کشورها می باشد. برای اینکه پیشگیری موفقیت آمیز باشد لازم است سه شرط زیر رعایت شود:
اول، مردان باید با استفاده از این روش مؤثر و منحصر به فرد موافق باشند. بنابراین پیشگیری موفقیت آمیز مستلزم کاهش احساس مرد برتر پنداری (16) موجود در برخی کشورها است. دوم، موفقیت اقدامات پیشگیرانه به تعهد بالاترین مقامات سیاسی کشور و تغییر در مواضع فکری رهبران مذهبی بستگی دارد. در نهایت اینکه باید روشهای پیشگیرانه در دسترس تمامی افراد باشد. اگر چه به ظاهر قیمت کاندوم بسیار ناچیز می باشد اما همین قیمت ناچیز هم برای افراد محروم قیمتی بالا محسوب می شود. لذا این موضوع باید در توسعه مشارکتهای بین المللی از اولویت خاصی برخودار باشد.

7- 6. تأثیر ایدز بر ساختار جمعیت و شیوع ویروس این بیماری

جهت تشریح و توضیح بیشتر تأثیر ایدز بر ساختار جمعیت و شیوع این بیماری از برآورد جمعیتی کشور بوتسوآنا (17) که توسط مرکز برنامه های بین المللی اداره سرشماری ایالات متحده آمریکا تهیه شده است استفاده می کنیم. این برآورد، 30 ساله است - که سال پایه (18) آن 1990 و افق زمانی (19) آن سال 2020 است - و بر پایه دو فرض متفاوت یعنی وجود و عدم وجود ایدز انجام شده است.
خلاصه این بر آورد در زیر آمده است:

(در هزار)	مردان	زنان	کل
جمعیت در سال 1990	627	677	1304
جمعیت در سال 2020
بدون تأثیر ایدز	1244	1323	2567
با تأثیر ایدز	663	655	1318

در فاصله سالهای 1990 تا 2020 و در صورت نبود بیماری ایدز حجم جمعیت تقریباً دو برابر خواهد شد. در صورت وجود ایدز حجم جمعیت ثابت خواهد ماند. البته همانطور که در نمودار 3 می بینید گروههای مختلف سنی تحت تأثیر ایدز تغییرات مختلفی خواهند داشت. در این نمودار هرم سفید نشان دهنده جمعیت بوتسوانا در سال 2020 بدون وجود ایدز است و هرم سیاه نمایانگر جمعیت این کشور در صورت تداوم شیوع ایدز با سرعت کنونی می باشد. نمودار 3. تصور ساختار جمعیت بوتسواَنا در سال 2020 در شرایط وجود و عدم وجود بیماری ایدز
شکل هرم سفید به نظر آشنا می رسد: به عبارت دیگر این هرم با هرم یک جمعیت نسبتاً جوان که نرخ زاد و ولد در آن ثابت است تناسب دارد. قاعده این هرم تا گروه سنی 20 تا 24 سال نسبتاً گسترده است. این سطح به تدریج باریکتر می شود و در واقع نشان دهنده کاهش حجم گروههای سنی مسن تر می باشد.
شکل هرم سیاه تعجب برانگیزتر است. همانگونه که قبلاً گفتیم در این برآورد سال 1990 به عنوان سال پایه مورد استفاده قرار گرفته است. در پیش بینی جمعیت سال 2020 ضروری است تعداد افراد زیر 30 سال را که پس از سال 1990 متولد شده اند و تحت تأثیر روند زاد و ولد حاصل از بیماری ایدز قرار گرفته اند، از افراد بالای 30 سال که بازماندگان جمعیت سال 1990 هستند و تنها تحت تأثیر مرگ و میر ناشی از ایدز قرار گرفته اند جدا کرد.

7- 6- 1. تأثیر ایدز بر میزان زاد و ولد

هرم سیاه در مورد زنان و مردان گروه سنی 20 تا 24 سال ( که در فاصله سالهای 1995 تا 1999 متولد شده اند ) از گروه سنی 25 تا 29 ( که در سالهای 1990 تا 1994 متولد شده اند ) بزرگتر است. بنابراین می توان گفت که:
از سال 1990 تا 1999 بیماری ایدز تأثیر ناچیزی بر میزان زاد و ولد داشته است چرا که تعداد تولدها در فاصله این سالها در حال افزایش بوده است. اما اگر بررسی خود را با گروه سنی 15 تا 19 سال شروع کنیم متوجه خواهیم شد که تعداد افراد هر گروه سنی رفته رفته کمتر می شود. این کاهش میزان زاد و ولد اساساً نتیجه مرگهای زودرس زنان در اثر ابتلا به ایدز است؛ به عبارت دیگر این زنان پیش از 49 سالگی و قبل از پایان زایایی جان خود را از دست می دهند.

7- 6- 2. تاثیر ایدز بر میزان مرگ و میر

کاهش بی وقفه تعداد افراد گروههای سنی زیر 25 سال نه تنها نتیجه کاهش میزان زاد و ولد بلکه حاصل افزایش مرگ و میر نوزادان در اثر انتقال ویروس HIV از مادران مبتلا به نوزادان نیز به شمار می رود. این انتقال از طریق جفت و شیر دادن نوزاد با سینه مادر صورت می گیرد. برای گروههای سنی بالای 30 سال تفاوت بین هرم سیاه و سفید نمود بیشتری پیدا می کند. این وضع حاصل افزایش میزان مرگ و میر در اثر شیوع ایدز می باشد.

7- 6- 3. تاثیر ایدز بر توسعه آموزشی

در کشورهایی که شیوع ویروس HIV در سطح بالایی قرار دارد مطمئناً بیماری ایدز در کیفیت و توسعه آموزشی تاثیر بسزایی دارد. شایسته است تحلیل این مسئله را با بررسی تأثیر ایدز بر عملکرد و شغل معلمان و اثرات آن بر یادگیری دانش آموزان آغاز کنیم.

7- 6- 4. تأثیر ایدز بر شغل، عملکرد و تعداد معلمان

همان طور که در قسمتهای قبل نشان داده شد ایدز ابتدا بالغان جوان و به ویژه گروههای سنی 30 تا 40 سال را که شامل بیشترین تعداد کادر آموزشی ( چه زن و چه مرد ) است را در بر می گیرد و هم اکنون نیز به نظر می رسد که معلمان به طور گسترده ای در معرض این بیماری مهلک قرار دارند.
"داده های محدود بیانگر این موضوع است که در تعدادی از کشورهای کادر آموزشی موجود گروهی هستند که در معرض خطر قرار دارند. آزمونهای غربالگری (20) اجرا شده در بین معلمان و کارمندان اداری زامیبیایی در اوایل دهه 1990 نشان داد که نرخ ابتلا (21) به طور چشمگیری در بین این گروه نسبت به سایر گروهها بالاتر است " (کلی ، 2000).
طی مراحل اولیه ایدز به عبارت دیگر مرحله حاد اولیه و مرحله بیماری مزمن بدون علامت یا دوره نهفتگی این بیماری تاثیر کمی بر کار اجرایی معلمان دارد. به ویژه اینکه در اغلب موارد افراد مبتلا از اینکه HIV مثبت هستند مطلع نیستند. تأثیر ایدز بر عملکرد معلمان در اواخر مرحله نهایی سرایت کاهش می یابد. در مرحله نهایی خطر ابتلای فرصت طلبانه (23) بسیار بالاست. در این مرحله افزایش قابل توجهی در میزان مرخصی های استعلاجی (23) که با طول دوره های متفاوت کارکنان درخواست می کنند. روی می دهد. در حالت بدبینانه تر ایدز به طور اجتناب پذیری منجر به مرگ می شود و در نتیجه کادر آموزشی که با صرف مبالغ هنگفت آموزش دیده اند از بین می رود. این وضعیت مانعی دیگر بر سر راه توسعه و بهبود کیفی آموزشهای پایه به ویژه در کشورهای فقیر به شمار می آید.
"طبق پیش بینی اولیه بانک جهانی تا سال 2010 ، 14460 معلم در کشور تانزانیا جان خود را از دست خواهند داد و تا سال 2020 این رقم به 27000 معلم می رسد. آزمونهای غربالگری اجرا شده بین معلمان و کارمندان اداری تانزانیا در اوایل دهه 1990 نشان دهنده این موضوع است که میزان شیوع ایدز بین این گروهها نسبت به سایر اقشار جامعه بیشتر خواهد بود. پس از هفت سال آمارها به طرز تردید ناپذیری این نتیجه سهمگین را تایید کردند. نرخ مرگ و میر معلمان زامیبیایی برابر 39 در هزار بود که 70 درصد بیش از میزان مرگ و میر کل جمعیت این کشور بود. در کنیا تعداد مرگهای روی داده بین معلمان از 450 نفر در سال 1995 به 1400 نفر در سال 1999 افزایش یافته است و مهمترین علت این امر شیوع بیماری ایدز بوده است. در بوتسوانا نرخ مرگ و میر بین معلمان معادل 2 تا 5 درصد در هر سال بود. اما در مورد آفریقای جنوبی یعنی جایی که 20 تا 30 درصد معلمان مبتلا به ایدز هستند پیش بینی می شود 88000 تا 133000 معلم تا سال 2010 جان خود را از دست بدهند" ( کلی، 2000 ).

7- 6- 5. تاثیر ایدز بر یادگیری دانش آموزان

غیبت مکرر معلمان و فقدان معلمهای جانشین بر یادگیری و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان تأثیر سوئی دارد. فراگرد یادگیری کودکان زمانی که اعضای خانواده یا دوستان آنها مبتلا به ایدز باشند دچار اختلالات فراوانی می شود. این امر زمانی مشهودتر است که فرد مبتلا یکی از والدین کودک باشد. علاوه بر این یکی از پیامدهای اجتماعی فاجعه آمیز شیوع سریع ایدز افزایش تعداد کودکانی بی سرپرست می باشد. البته لازم به ذکر است که نگهداری کودکان بی سرپرست در خانه کودکان بی سرپرست ( دارالایتام ) به دلایلی همواره مقدور نخواهد بود. مهمترین این دلایل عبارتند از:
1. سست شدن پیوندهای خانوادگی
2. تضعیف مکانیزمهای سنتی وحدت و یکپارچگی ( به ویژه در مناطق شهری )
3. نگرانی از صرف هزینه های بیشتر
4. ترس غیر منطقی و نامعقول از شیوع بیماریهای مسری
جدول 1. برآورد تعداد کودکان بی سرپرست در اثر شیوع ویروس HIV در چند کشور آفریقایی

کشور	2000	2010
اتیوپی	1040000	2540000
کنیا	380000	600000
موزامبیک	290000	880000
تانزانیا	480000	920000
اوگاندا	590000	680000
آفریقای جنوبی	360000	1820000
زامبیا	430000	530000
زیمبابوه	420000	660000

منبع: هانتر و ویلیامسن، 2000.

پی‌نوشت‌ها:

1. Homosexual.
2. Serum.
3. تغییر یک آزمون سرمی منفی از منفی به مثبت که نشان دهنده تشکیل و گسترش آنتی بادیها در پاسخ به ایمن سازی یا عفونت است ( مترجمان ).
4. Acute Primary infection Stage.
5. Chronic Asymptomatic infection Stage.
6. Latency Period.
7. End-stage Disease.
8. Acquired immunodeficiency Syndrom.
9. Sexual Tourism.
10. Tritherapy.
11. Genome.
12. Antifungal Agents.
13. Radiation Therapy.
14. Antimitotics
15. Placenta.
16. Machismo.
17. Botsowana.
18. Base Line Year.
19. Time Horizon.
20. Screening Tests.
21. Rate of lnfection.
22. Opportunistic lnfection، برای مثال زمانی که فرد توسط باسیل کخ ( عامل بیماری سل ) آلوده می شود. در این وضعیت باسیل از اختلال در سیستم ایمنی کمال استفاده را می کند و تکثیر می یابد.
23. Sock Leave.

منبع مقاله :
تانگوک چاو؛ (1389)، جمعیت شناسی در برنامه ریزی آموزشی، دکتر محمدرضا کرامتی - مهدی وفایی زاده، تهران: مؤسسه ی انتشارات دانشگاه تهران،چاپ اول