روان‌شناسی اجتماعی بخش دوم

روش‌های تحقیق در روان شناسی اجتماعی

از آنجا که روان شناسی اجتماعی به عنوان علم مطالعه رفتار فرد و در وضع گروهی تعریف شده است بنابراین در تحقیقات مربوط به روان شناسی اجتماعی بایستی از روش علمی استفاده شود.

-ویژگی‌های روش علمی

در روش علمی کار با طرح یک سوال آغاز می‌شود که مسئله مورد نظر را بیان می‌کند. به عنوان مثال اگر محققی بخواهد تأثیر فشار گروهی را بر میزان همرنگی فرد با گروه بسنجد می‌تواند مسئله را به این صورت مطرح کند « آیا فشار گروهی بر یک شخص می‌تواند سبب همرهنگی او با جماعت شود؟»
پس از بیان مسئله، محقق جمله‌ای اثباتی را که معمولاً پاسخی مثبت به سوال ذکر شده است را عرضه می‌کند این جمله اثباتی که صحت آن موقتاً پذیرفته می‌شود فرضیه خوانده می‌شود. در مثال ذکر شده می‌تواند چنین جمله ای باشد فشار گروهی سبب همرهنگی شخص با جماعت می‌شود. اکنون محقق به جمع آوری اطلاعات می‌پردازد تا بتواند فرضیه ارائه شده را بیازماید. این جمع آوری اطلاعات شکل های گوناگون به خود می‌گیرد، محقق می‌تواند به مشاهده یا مصاحبه بپردازد، پرسشنامه اجرا کند، یا مثلاً دست به انجام یک آزمایش بزند. در مثال بالا بهترین روش جمع آوری اطلاعات طرح ریزی یک آزمایش است که در آن فشار گروهی در چند گروه به درجات مختلف اعمال می‌شود و مشاهده می‌شود که تأثیر این فشار بر یک فرد چگونه است.
پس از جمع آوری اطلاعات، قدم بعدی تجزیه وتحلیل اطلاعات است در این تجزیه و تحلیل معمولاً از روش های آماری گوناگون کمک گرفته می‌شود و بالاخره پس از این تجزیه و تحلیل به مرحله نتیجه گیری می‌رسیم و در این مرحله است که می‌توانم ببینیم نتیجه به دست آمده فرضیه تحقیق را تأیید می‌کنند یا نه.
علاوه بر آنچه آمد، روش علمی دارای یک رشته ویژگی ها و چند هدف است. ویژگی های روش علمی را می‌توان به صورت زیر بیان کرد:
1ـ روش علمی مبتنی بر جبرگرایی علمی است. مفهوم جبرگرایی علمی آن است که طبیعت و جهان دارای نظم و قانونمندی است به این ترتیب رویدادها و طبیعت تابع قوانین علت و معلول اند نه عوامل اتفاقی و شانس و تصادف.
2ـ در روش علمی، رویکرد تجربی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ یعنی اینکه اطلاعات و داده ها به صورت آگاهانه و با پیش بینی و برنامه ریزی قبلی جمع آوری می‌شوند این شیوه با حدس های خردمندانه فیلسوفان کاملاً متفاوت است.
3ـ در روش علمی، تعریف عملیاتی مفاهیم به کار رفته الزامی است. این بدان معنی است که جزئیات علمی هر تعریف از جمله متغیرهای به کار رفته در تحقیق باید روشن باشد. به نحوی که کار این محقق برای محققان دیگر کاملاً قابل فهم ودر صورت لزوم به وسیله آن ها قابل تکرار باشد.
4ـ روش علمی از عینیت برخوردار است، و همین ویژگی آن را از روش کار هنرمند یا نویسنده متمایز می‌سازد. یعنی در روش علمی بین مشاهده کنندگان یا خوانندگان مختلف اتفاق نظر وجوددارد و هرکسی نمی تواند بنا به میل یا سلیقه خود مطلب را تعبیر وتفسیر کند.

-هدف های روش علمی

هدف های روش علمی عبارتند از: کشف روابط بین پدیده ها، تبیین پدیده ها و روابط پیش بینی رویدادها و کنترل رویدادها، در زیر به شرح خلاصه هر یک از این هدف ها می‌پردازیم:
الف) کشف روابط بین پدیده ها. بخش عمده کوشش های علوم بر کشف روابط بین پدیده ها متمرکز است. برای روان شناسان اجتماعی رویدادهای مورد مطالعه موقعیت های اجتماعی و رفتارهای انسانی است. در این زمینه برخی از پدیده ها دارای رابطه همبستگی هستند که خود از نظر بررسی قابل توجه است.
ب)تبیین روابط بین پدیده ها. در روش علمی از این نظر هدف است که استنباط های علمی یکی از ویژگی های روش علمی است در واقع هدف از جمع آوری اطلاعات گوناگون و تجزیه و تحلیل آن اطلاعات صرفاً تبیین و روابط بین پدیده ها و اثبات وجود رابطه علت و معلولی بین آن ها است.
ج) پیش بینی. بر اساس داده های تجربی انجام برخی پیش بینی ها نیز امکان پذیر می‌گردد.
د)کنترل اثرات رویدادها. نیز هدف دیگر روش علمی است درواقع مقصود ازهمه هدف های ذکر شده پیشین رسیدن به این هدف است. بخش اعظم پیشرفت های تکنولوژیک جهان فعلی حاصل کنترل مصنوعی پدیده هاست.

- انواع روشهای تحقیق

مهمترین این روش ها عبارتند از: تحقیق آرشیوی، تحقیق زمینه یابی، تحقیق میدانی و آزمایش طبیعی و آزمایش میدانی و تحقیق آزمایشگاهی.

الف)تحقیق آرشیوی

آرشیو به معنی سوابق و بایگانی است و تحقیق آرشیوی چنانکه از نام آن بر می‌آید روشی است که با استفاده از آرشیوها و بایگانی ها به جمع آوری اطلاعات می‌پردازد. به عبارت ساده تر تحقیق آرشیوی روشی است برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و داده های موجود در زمینه های معمولاً مربوط به گذشته.
یکی از مهمترین مزایای تحقیق آرشیوی غیرعکس العملی بودن آن است چون در برخی روش های تحقیق دیگر مانند مصاحبه و پرسشنامه، پاسخ دهندگان می‌توانند عکس العملی پاسخ داده و مثلا به دلخواه خود یا پرسشگر عمل کنند که در نتیجه اعتبار این روشها لطمه فراوانی می‌بینند. اما در مورد تحقیق آرشیوی چنین امکانی وجود ندارد و بنابراین اطلاعات به دست آمده بدون مزاحمت و دخالت افراد مورد تحقیق جمع آوری شده و صحت آن ها بر حسب توزیع منبع مورد استفاده تا حد زیادی قابل اطمینان و دارای اعتبار است.
مزیت دوم تحقیق آرشیوی این است که در آن عطف به ما سبق (رجوع به گذشته‌ها) امکانپذیر است. مزیت سوم آن این است که می‌تواند روند رویدادها را در طی دوره های مختلف مورد تحقیق قرار داد. از مزایای دیگری که برای تحقیق آرشیوی بر شمرده اند تبیین و توصیف پدیده های گذشته واحتمالا آزمودن و فرضیه های خاص به وسیله آن و حتی گاهی به دست آوردن رابطه علت و معمولی بین پدیده ها است.
در کنار این مزایا،روش تحقیق آرشیوی دارای معایبی نیز هست،غالباً به دست آوردن مطالب مورد نظر، اسناد و مدارک مورد تحقیق دشوار است.چرا که حتی اگر این اطلاعات و مدارک و اسناد موجود هم باشد،ممکن است، محقق نداند که آن اسناد و مدارک نزد چه منبعی است تا به آن منبع رجوع کند. به این ترتیب مجبور است تنها به اطلاعات موجود قناعت کند، هر چند ممکن است آن اطلاعات برای آزمودن فرض او کافی نباشند. تجزیه و تحلیل داده های تحقیق آرشیوی دشوار و پرخرج است. اگر چه وجود رایانه در سال های اخیر توانسته است به میزان زیادی از این دشواری بکاهد. اشکال دیگر در تحقیق آرشیوی آن است که گاهی در مورد یک مورد اطلاعات ضد و نقیضی وجود دارد و کار محقق در جدا کردن اطلاعات درست و نادرست موجود بسیار دشوار می‌شود و بالاخره دقت زیادی لازم است تا در مواردی که بررسی همه اطلاعات امکانپذیر نیست، نمونه گیری مناسبی از اطلاعات و داده ها صورت گیرد تا آن نمونه، نماینده کل مطالب و داده ها باشد.

ب)تحقیق زمینه یابی

این روش عمدتاً مبتنی بر نظر خواهی از افراد و گروه ها و زمینه های گوناگون است به این ترتیب روش زمینه یابی اساساً شامل پرسیدن است. این پرسیدن البته می‌توان شفاهی (مصاحبه) یا کتبی (پرسشنامه) باشد و یا به صورت آزمون های گوناگون شفاهی یا کتبی زمینه یابی ها معمولاً در مورد نگرش ها یا عقاید از افراد سوال می‌کنند. اما می‌توانند شامل سوالاتی در زمینه رفتار دانش و اطلاعات، تجربیات شخصی، موقعیت های محیطی، و اطلاعات جمعیت شناختی نظیر سن و شغل پاسخ دهندگان باشند.
در همه زمینه یابی ها، جامعه ای از پاسخ دهندگان مورد سوال است. البته طبیعی است که معمولاً پرسش از همه افراد جامعه عملاً غیر ممکن باشد، بنابراین تقریباً در همه زمینه یابی ها، گروه یا گروه های نمونه ای از جامعه انتخاب شده و از آن ها درباره موضوع های مورد نظر سوال می‌شود.
از مزایای این روش یکی این است که اگر نمونه گیری ما درست و دقیق انجام گیرد با نظرخواهی از یک گروه نسبتاً کوچک و قابل کنترل، می‌توان اطلاعات دقیقی راجع به یک جمعیت به دست آورد. همچنین با روش زمینه یابی می‌توان پیش بیینهای دقیقی در مورد نتایج رویدادهایی چون انتخابات صورت داد.
معایب روش زمینه یابی یکی استفاده از گروه نمونه است، که به هر حال دارای یک محدوده خطا نسبت به اطلاعات کسب شده از کل جمعیت خواهد بود. ثانیاً زمینه یابی، کاری تخصصی است و نیاز به پرسنل کارآزموده و ماهری دارد. همچنین تجزیه و تحلیل داده های به دست آمده معمولا پرخرج، وقت گیر، و نیازمند وسایل و امکانات قابل توجهی است. اما مهمترین عیب آن عکس العملی بودن آن است، وقتی نظر خواهی در زمینه مسائل اجتماعی و سیاسی به طورمستقیم صورت گیرد، امکان زیادی دارد که پاسخ دهندگان از ابراز نظر واقعی خود به دلایل زیادی خودداری کنند و پاسخی جامعه پسند بدهند.برای رفع چنین اشکالی البته روش هایی موجود است. نظیر پرسشنامه ها و مصاحبه های غیر مستقیم که در آن ها مقصود واقعی پرسشگر در لفافه سوالات به نحوی پیچیده می‌شود که پاسخ دهنده منظور واقعی او را درک نکرده ونتواند نظر واقعی خود را پنهان نماید.

ج)تحقیق میدانی

در تحقیق میدانی، معمولاً محقق مدتی در موقعیت مورد تحقیق زندگی می‌کند و مشاهدات طبیعی و بدون دخل و تصرفی را از موضوع یا هدف های مورد نظر خود انجام دهد. تحقیق میدانی اساساً یک تحقیق مشاهده ای است. اگر چه محقق می‌تواند از روش های دیگری چون جمع آوری اطلاعات موجود، سوال کردن و پرسشنامه دادن نیز استفاده کند.
این تحقیق از تحقیق زمینه یابی عمق بیشتری دارد و بیشتر به کنه مسائل و ریشه مطالب می‌پردازد در حال که محقق زمینه یاب دقت و وسواس فراوانی برای صحت و درستی نمونه انتخابی خود به خرج می‌دهد محقق میدانی کمتر نگران نمونه انتخابی خود است، در عوض هدف او بیشتر آن است که ویژگی های ساختمان یکی جامعه را به طور کامل بشناسد و فرآیندهای پویایی داخل آن جامعه را به روشنی درک کند. این عمل مستلزم این است که محقق مدت زمان قابل توجهی با گروه و جامعه موردتحقیق خود ارتباط نزدیکی داشته باشد. به همین دلیل غالب محققان میدانی برای مدتی (گاهی چندین سال) در جامعه مورد مطالعه خود زندگی می‌کنند، اما چون محقق به اعتبار یافته های خود اهمیت می‌دهد معمولاً کوشش زیادی به خرج می‌دهد تا روند طبیعی زندگی جامعه مورد تحقیق خود را مخدوش ننماید و یا شیوه های رفتاری آنان را تغییر ندهد. با این امیدواری که حضور او در آن جامعه به تدریج عادی شده و مردم او را فراموش خواهند کرد.
از مزایای تحقیق میدانی یکی این است که داده های به دست آمده چون از محیط طبیعی حاصل شده اند قابلیت تعمیم زیادی دارند و این مزیتی مهم است. چرا که در بیشتر تحقیقات (مثلاًً تحقیق آزمایشگاهی) عمده ترین ایرادی که بر نتایج به دست آمده گرفته می‌شود آن است که این نتایج در محیط طبیعی به دست نیامده اند و بنابراین بر محیط طبیعی قابل اطلاق نیستند، حال آنکه در تحقیق میدانی چنین نیست. مزیت دیگر تحقیق میدانی آن است که می‌توان فرضیه هایی از آن استخراج کرد و مورد آزمایش قرار داد.
اما در تحقیق میدانی نمی توان فرضیه ها را همانند روش آزمایشی آزمود و به همین دلیل یکی از معایب روش تحقیق میدانی آن است که احتمال رسیدن به رابطه علت ومعلومی بین پدیده ها قطعی نیست چرا که درآن نمی توان متغیرهای مورد نظر را دستکاری یا کم و زیاد کرد تا اثر آن ها بر متغیرهای دیگر معلوم شود.
عیب دیگر تحقیق میدانی آن است که همانگونه که اشاره شد حضور محقق در جامعه ممکن است روند طبیعی زندگی آن جامعه را دچار اختلال یا تغییر می‌کند. برای رفع این مشکل روش هایی مانند مشاهده غیر مستقیم توصیه شده اند. و بالاخره مسئله دیگری که در مورد تحقیق میدانی وجود دارد پرخرج بودن آن است زیرا محقق بایستی مدتی در میدان تحقیق خود زندگی کند و این عمل مثلاً اگر مستلزم فرستادن دانشمندی به میان یک قبیله دوردست افریقایی باشد، متضمن مخارج رفت و برگشت و هزینه زندگی دانشمند مزبور در میان آن قبیله است.

د) آزمایش میدانی

در آزمایش میدانی، طرح تحقیق و متغیرها از سوی آزمایشگر تعیین و پیاده می‌شود. اما زمینه انجام تحقیق، یک زمینه واقعی است.
مزایای آزمایشی میدانی آن است که اولاً چون آزمایشی واقعی است رابطه علت و معمولی از آن به دست می‌آید. ثانیاً چون محیط آزمایش محیط واقعی است، قدرت تعمیم یافته ها به موقعیت های مشابه زیاد است. ثالثاً چون آزمایشی انجام می‌گیرد، مانند همه آزمایش ها سنجش فرضیه در آن امکان پذیر است.
اما این روش معایبی هم دارد. یکی اینکه این گونه تحقیق‌ها غالباً نیاز به کسب اجازه از موسسات مورد تحقیق دارد که ممکن است گرفتن چنین اجازه‌ای آسان نباشد، دیگر آنکه در نظر گرفتن تمام جوانب امر و اثرات متغیرها باید از پیش انجام گرفته باشد چرا که ممکن است مسائل جدی برای موسسه مورد تحقیق ایجاد کند.
بالاخره کنترل متغیرهای جانبی در این روش بسیار دشوار است چرا که درحین آزمایش و در جریان آن متغیرهای مختلفی ممکن است در نتایج اخلال کنند و محقق قادر به کنترل آن ها نباشد.

ه) آزمایش طبیعی

آزمایش طبیعی تنها تفاوتی که با روش آزمایشی مرسوم در آزمایشگاه های روان‌شناسی دارد این است که در اینجا رویداد آزمایشی یک رویدادطبیعی است نظیر سیل، زلزله، توفان و یا یک حادثه سیاسی ناگهانی همچون ترور یک شخصیت، در اینجا کنترل رویداد آزمایشی از دست آزمایشگر خارج است در حالی که در تحقیق آزمایشگاهی دستکاری و تغییر و تبدیل متغیر مستقل در اختیار آزمایشگر بوده و او را می‌تواند به هر نحو که طرح تحقیق او ایجاب کند آن را کنترل نماید.
چندین مزیت برای آزمایش طبیعی بر شمرده اند. از آن جمله اینکه مانند تحقیق ازمایشگاهی، در این روش نیز رابطه علت و معلولی به دست می‌آید و مانند تحقیق میدانی نتایج آن قابلیت تعمیم فراوانی و به محیط های طبیعی دارد. اما مهمترین مزیت آن همان وجود متغیرهای قوی است که اثرات واضحی برآزمودنی ها دارد و امکان ایجاد چنین تأثیری نه عملا و نه اخلاقاً در آزمایشگاه و با آزمودنی ها وجود ندارند.
اما روش آزمایش طبیعی معایب چندی نیز دارد. نخست آنکه رویدادهای طبیعی ناگهانی و بی مقدمه روی می‌دهند و بنابراین سرعت عمل محقق برای طرح ریزی آزمایش و رساندن خود به منطقه حادثه به دست آوردن نتایج مطلوب ضروری است. دوم آنکه آزمایشگر که ممکن است خود با دخالت در صحنه حادثه نتایج خود را مخدوش سازد. مثلاً آزمایشگری که برای مطالعه میزان کمک رسانی ها به یک منطقه رفته است ممکن است با مشاهده صحنه های که یک سیل ایجاد کرده است عنان اختیار را از کف داده و به صف کمک کنندگان بپیوندد و در نتیجه نتایج تحقیق خود را دچار اختلال جدی کند.

و) تحقیق (آزمایش) آزمایشگاهی

آنچه که درتحقیق نقش اساسی دارد و سبب دقت و صحت نتایج می‌شود میزان کنترلی است که در هر تحقیق می‌توان روی متغیرهای اصلی و جانبی اعمال کرد. تحقیق آزمایشگاهی اساساً با این فکر پا گرفته است که حداکثر کنترل را بتوان روی متغیرها اعمال کرد. علاوه بر آن آزمایشگر در این شیوه تحقیقی، توانایی دست کاری و کم و زیاد کردن و تغییر دادن متغیرها را دارد. کاری که در هیچ یک از روش های ذکر شده قبلی تا این درجه امکانپذیر نیست. معمولاً در یک تحقیق آزمایشگاهی محقق تمام متغیرهای مزاحم و تداخل کننده را کنترل می‌کند و به مطالعه اثر یک یا چند متغیر مورد نظر خود برآزمودنی ها می‌پردازد.
تحقیق آزمایشگاهی معمولاً شامل انتخاب یک گروه نمونه است که آزمایشگر آن گروه نمونه را معمولاً به دو گروه تقسیم می‌کند. یکی گروه آزمایشی و دیگری گروه گواه یا کنترل، سپس متغیری را که اثر آن مورد نظر محقق است و متغیر مستقل نامیده می‌شود را به گروه آزمایشی می‌دهد تا اثر آن را روی متغیر دیگری که متغیر وابسته نام دارد معلوم کند. تغییراتی بر اثر اعمال متغیر مستقل در گروه آزمایشی پیدا می‌شود و این تغییرات که در مقایسه با گروه گواه محرز می‌شود نشان دهنده اثر متغیر مستقل است. نتایج به دست آمده می‌تواند صحت با سقم فرضیه آزمایشی، آزمایشگران ثابت کند.
ویژگی دوم تحقیق آزمایشگاهی علاوه بر کنترل زیاد، دقت فراوان آن است. با جدا سازی و منفرد کردن متغیرهای مورد نظر تحقیق آزمایشگاهی، این امکان را به محقق می‌دهد که بتواند تنها اثر متغیرهای منفرد شده را مطالعه کند و متغیرهای دیگر در نتایج دخالت نکنند.
در این روش تحقیق، به دست آوردن رابطه علت و معلولی مهم‌ترین مزیت است. علاوه بر این اثر متغیرهای مستقل که به دقت می‌تواند بررسی و کنترل شود، امکان آزمون فرضیه‌های مختلفی را به خوبی فراهم می‌کند. چنانچه نمونه‌گیری دقیق بوده و موقعیت آزمایشی به دقت تعیین شود، قابلیت تعمیم نتایج آن نیز تا حدود زیادی بالا می‌رود.
مهمترین اشکالی که بر روش آزمایشگاهی گرفته می‌شود، مصنوعی بودن محیط آزمایشگاه در مقایسه با موقعیتهای واقعی است که تعمیم نتایج را به موقعیت های طبیعی دشوار می‌سازد. اشکال دیگر این روش این است که اصول اخلاقی تحقیق روان شناسی مانع از ایجاد شرایط ناراحت کننده جسمی و روانی برای آزمودنی های انسان است. مثلاً یک محقق می‌تواند موشی را دو روز گرسنه نگاه می‌دارد و اثر گرسنگی را بر متغیرهای خاصی مانند کوشش برای یافتن غذا مطالعه کند اما نمی تواند انسانی را دو روز به همین منظور گرسنه نگاهدارد. علاوه بر این انجام یک تحقیق آزمایشگاهی مستلزم مهارت و دانش دقت و تجربه فراوان است و ممکن است بسیار پرخرج و گران باشد یا نیاز به دستگاه ها و وسایل مختلفی داشته باشد.

نظریه ها در روان شناسی اجتماعی

هدف آموزشی کلی این بخش عبارت است از آشنایی با نظریه های مختلف در روان شناسی اجتماعی و نحوه توجیه پدیده‌های اجتماعی در چهارچوب این نظریه ها.

نظریه های روان شناسی اجتماعی

الف) نظریه های محرک – پاسخ

بر طبق مفروضات نظریه های محرک – پاسخ، بهترین روش درک رفتار اجتماعی آن است که ارتباط های بین محرک ها و پاسخ ها را مطالعه کنیم. محرک بنا به تعریف یک عامل بیرونی و یا درونی است که تغییری در رفتار شخص ایجاد می‌کند. این تغییر که در رفتار شخص ایجاد می‌شود، پاسخ نام دارد. میزان تقویتی که به دنبال پاسخ می‌آید عامل مهمی است در تعیین اینکه آیا رفتار یا پاسخ مزبور تکرار خواهد شد یا نه.
در چهارچوب نظریه های محرک – پاسخی، نظریه پردازان در تبیین رفتارهای اجتماعی تأکیدهای خاص بر روی عامل ویژه ای داشته اند. این عوامل عبارتند از تقلید، تقویت، تقویت جانشینی و تبادل اجتماعی.
1ـ تقلید؛ گروهی از صاحبنظران محرک – پاسخی معتقدند که تقلید، به عنوان یک عامل مهم در روابط اجتماعی، را می‌توان بر حسب روابط محرک – پاسخ و تقویت، مطالعه کرد. فرض اساسی آنان این است که تقلید مانند بیشتر رفتارهای انسانی آموختنی است و رفتار اجتماعی و یادگیری اجتماعی از طریق استفاده از اصول کلی یادگیری قابل درک است.
2ـ یادگیری اجتماعی؛ عده ای از محققان نشان داده اند که اگرکودکی شاهد دریافت پاداش از سوی یک فرد بزرگسال به خاطر انجام رفتار خاص باشد، احتمال زیادی دارد که در صورت قرار گرفتن در همان موقعیت همان رفتار را از خود نشان دهد. تقویت یا پاداش در چنین موقعیت هایی تقویت جانشینی نامیده می‌شود. در اینجا کودک به عنوان مشاهده کننده پاسخی از خود نشان نمی دهد، با وجود این او پاسخ مشاهده شده را حتی بدون اینکه تمرینی روی آن داشته باشد می‌آموزد.
3ـ تبادل اجتماعی؛ آن دسته از صاحبنظران روان شناسان اجتماعی که بر تبادل اجتماعی تأکید می‌ورزند اصولی را به کار می‌برند که شبیه به اصول به کار رفته از سوی نظریه های محرک – پاسخ و تقویتی است. به عقیده اینان در هر موقعیت تعامل اجتماعی، هر یک از شرکت کنندگان در تعامل بر ای کسب نتایج یا پاداش مثبت به دیگران متکی است و بنابراین هر موقعیت تعاملی برای هر یک از شرکت کنندگان حاوی هزینه وپاداش است. اگر برای هر یک از افراد گروه پاداش بیشتر از هزینه باشد، تعامل ادامه می‌یابد. اگر هزینه بیشتر باشد، تعامل پایان پیدا می‌کند. بنابراین وقتی دو نفر با هم در تعامل هستند، مبادله پاداش یا تنبیه بین آن ها انجام می‌گیرد. در بعضی موارد ممکن است این کار عمدی باشد. برای مثال در خوابگاه ممکن است شما به هم اتاقی خود در درس زبان خارجه کمک کنید و در مقابل از او در درس آمار کمک بگیرید. نظریه تبادل اجتماعی، تعامل میان فردی را به مبنای سود و زیان آن برای هر شیوه احتمالی تعاملی تحصیل می‌کند.

ب)نظریه های شناختی

گشتالت؛ گشتالت یک واژه آلمانی است که می‌توان آن را شکل، هیات یا الگو، ترجمه کرد یکی از مفروضات بنیادی رویکرد گشتالتی این است که کل چیزی بیش از مجموعه اجزاء خود است. به عبارت دیگر وقتی که یک رفتار را به اجزاء آن یعنی به پیوندهای محرک – پاسخ تجزیه کنند، جوهره آن از دست می‌رود.نظریه گشتالت به عنوان زیربنای نظریه های شناختی، براین اعتقاد است که فرایندهای ادراکی مرکزی (در سیستم عصبی و مغز) در یادگیری نقش کلیدی دارند و مغز احساس و ادراک ما را به شکل یک ساخت شناختی سازمان می‌دهد. و بالاخره یک جنبه دیگر از دیدگاه گشتالتی که به نظریه اسناد معروف است و به خصوص بخشی از آن به نام نظریه تعادل اساساً به فرایند تعبیر و تفسیر یا قضاوت روی ویژگی های افراد یا اشیاء در محیط توجه دارد. بر طبق این نقطه نظر محرک های ورودی از جهان خارج به سیستم ادارکی ما جدا از اطلاعات به دست آمده از طریق تجربه گذشته ما قابل درک و تعبیر و تفسیر نیستند.
- شناخت اجتماعی
در دوره های اخیر، دیدگاه شناختی در ”روانشناسی اجتماعی“ با پیشرفت های ایجاد شده در ”روانشناسی شناختی“ رونقی تازه پیدا کرده است. ”روانشناسان شناختی“ به مطالعه چگونگی پردازش اطلاعات به وسیله مردم پرداخته اند. در حوزه ”روانشناسی اجتماعی“، تحقیق روی شناخت اجتماعی بر این نکته که ما اطلاعات اجتماعی درباره مردم، موقعیت های اجتماعی و گروه ها را چگونه پردازش می‌کنیم، تأکید دارد. پژوهشگرهای شناخت اجتماعی، جریان اطلاعات را از محیط به انسان بررسی می‌کنند.سه حیطه تحقیقاتی زیر در این رویکرد مورد تأکید است:
۱) ادراک اجتماعی: تحقیق در این حوزه طرقی را که مردم محرک های اجتماعی را ادراک و رمز گردانی می‌کنند، بررسی می‌کند.
۲) حافظه اجتماعی: تحقیقات مربوط به حافظه اجتماعی به بررسی چگونگی اندوزش اطلاعات درباره مردم و رویدادهای اجتماعی می‌پردازد. تحقیق درباره حافظه اجتماعی همین طور بر این نکته که مردم در هنگام نیاز، اطلاعات ذخیره شده را چگونه بازیابی می‌کنند، متمرکز است.
۳) قضاوت اجتماعی: تحقیق در این زمینه طرق تلفیق و ترکیب اطلاعات را به وسیله مردم برای رسیدن به نتایج یا استنباط هایی درباره محیط اجتماعی بررسی می‌کند.

ج)نظریه میدانی

فرض بنیادی این نظریه که به وسیله کورت لوین (1946) بنیاد نهاد شده است این است که رفتار انسان (B) تابعی است از شخص ( p) و محیط (E). لوین این رابطه را به صورت فرمول B=f(p,E) نشان داده است. نخستین مفهومی که از این فرض بر می‌آید آن است که رفتار یک فرد اولاً به خصوصیات درونی خود او (توارث، توانایی ها، شخصیت، وضع سلامت، و نظایر آن) بستگی دارد و ثانیاً به موقعیت اجتماعی که وی در آن لحظه در آن قرار گرفته است (حضور یا عدم حضور دیگران، میزان ممانعت از رسیدن او به هدفش، نگرش جامعه نسبت به رفتار وی و مانند آن ها ) این گونه تببین دو عاملی از رفتار شایان توجه خاص است، زیرا مکتب های دیگر روان شناسی بعضی اوقات در نظر گرفتن هر دو عامل و وزن کافی دادن به هر دو را مورد غفلت قرار می‌دهند.
مفهوم دومی که از نظریه میدانی و فرض بنیادی آن بر می‌آید این است که ویژگی های هر رویدادی به وسیله روابط آن با نظام و رویدادهایی که آن رویداد نیز جزئی از آن نظام است تعیین می‌شود. به عبارت دیگر رفتار در یک میدان وقوع پیدا می‌کند که این میدان رفتارهای دیگر فرد و جنبه های دیگر محیط را شامل می‌شود. بنیادی ترین اصطلاحی که در نظریه میدانی به کار می‌رود فضای زندگی است. همه رویدادهای روان شناختی (تفکر ؛ عمل خواب دیدن، امید داشتن وغیره ) تابعی از فضای زندگی هستند که شامل خود شخص و محیط به صورت مجموعه ای از عوامل متقابلاً وابسته به هم است. جدا کردن شخص و محیط تنها به منظور تجزیه و تحلیل تحقیقی است وگرنه واضح است که شخص و محیط متقابلاً به هم وابسته اند. بنابراین تبیین هایی که چنین روابط متقابل بین شخص و محیط را نادیده بگیرند نارسا و ناقص اند.
اصطلاح مهم دیگری که نظریه میدانی به کار می‌برد اصطلاح اینجا و اکنون است. به نظر لوین؛ رویدادهای روان‌شناختی را بایستی بر اساس خصوصیات فضای زندگی که در زمان حال وجود دارند تبیین کرد. به این ترتیب این نظریه علیت تاریخچه ای، یعنی عاملی را که مکرراً از سوی روانکاوان و نظریه روانکاوی به کار می‌رود، رد می‌کند.
و بالاخره اصطلاح مهم دیگر این نظریه نظام تنش نام دارد. نیازهای روان شناختی که در شخص برانگیخته شده اما هنوز ارضا نشده باشند، نظام های تنشی بر طرف نشده هستند. که شخص را به اعمالی وادار می‌سازند که او را درجهت رسیدن به هدف به حرکت در می‌آورند بر طبق نظر لوین تکالیف ناتمام نظام های تنشی را بادوام می‌کنند، وقتی که تکلیف انجام می‌شود، تنش وابسته به آن تکلیف نیز از میان می‌رود.
نظریه میدانی همچنین مفهوم تعارض ها را در توجیه رفتار عرضه می‌کند. بر طبق این نظریه تعارض ها یا به صورت رویکرد – رویکرد یا به صورت رویگردان – رویگردان یا به صورت رویکرد – رویگردان خودنمایی می‌کنند تعارض رویکرد رویکرد حالتی است که شخص برای انتخاب یکی از دو هدف مطلوب دچار تردید می‌شود.

د)نظریه روانکاوی

نظریه روانکاوی که به وسیله زیگموند فروید عرضه شده اگر چه اساساً یک نظریه شخصیت است و بیشتر به عنوان روشی در روان درمانی مورد استفاده بوده است اما برای تبیین رفتار اجتماعی نیز قابلیت کاربرد فراوانی دارد. پرخاشگری قضاوت اخلاقی، شخصیت اقتدار طلب، رهبری، شکل گیری نگرش ها، و... برخی از مطالبی هستند که روانکاوی درباره آن ها تحلیل ‌هایی ارائه داده و از سوی روان شناسان اجتماعی طرفدار روانکاوی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته اند.
به طور خلاصه نظریه روانکاوی به ساختار و چگونگی رشد شخصیت توجه دارد.در این نظریه شخصیت فرد بزرگسال برآیندی است از آنچه که درجریان سیر از کودکی به بلوغ و سایر مراحل مختلف رشد بر وی می‌گذرد. در سال های شکل‌گیری شخصیت (سنین 1 تا 6 سالگی)، هر مرحله بر حسب تمرکز و مشغولیت کودک به یک بخش خاص از بدن توجیه می‌شود.
بر طبق نظریه روانکاوی همه کودکان از یک سری مراحل یکسان می‌گذرند. در هر یک از این مراحل اگر نیازهای مربوط به آن مرحله ارضاء نشوند حاصل آن می‌تواند تثبیت در آن مرحله باشد، که سبب می‌شود مقداری از انرژی روانی به جای آنکه به مرحله بعدی اختصاص یابد صرف مرحله قبلی شود و به این ترتیب ممکن است شخص هیچگاه نتواند به مرحله بلوغ کامل روانی برسد چرا که همه انرژی روانی او صرف مراحل پیشین رشد می‌شود.
همچنین فروید برای ساختار شخصیت سه مجموعه نیرو می‌شناسد که همواره برای کنترل رفتار شخص در کشاکش‌اند. این نیروها، یعنی نهاد، خود، فراخود، به ترتیب معرف غرایز و تمایلات، واقعیت ها، و ممانعت های اجتماعی اند. وقتی که خود در شخصیت ما کنترل بیشتری روی دو نیروی دیگر داشته باشد، شخص سازگاری منطقی و معقولی با محیط خود خواهد داشت. علاوه بر این، خود، برای کنترل عاقلانه نیازها و تمایلات وسایلی در اختیار دارد به نام مکانیسم های دفاعی که اگر درست به کار روند، به شخص امکان می‌دهند تا نیروهای خود را در برابر اختلالات روانی به شکل تازه ای سازماندهی کند.

هـ) نظریه نقش

نقش عبارت است از مجموعه ای از رفتارها یا کارکردها که برای فردی با یک موقعیت خاص و در یک زمینه اجتماعی خاص مناسب باشد. به عنوان مثال یک دانشجو وقتی به عنوان یک دانشجو عمل می‌کند رفتارهای خاص دارد. مثلاً حضور درکلاس، انجام تکالیف و نظایر آن- مردمان دیگر هنگام تعامل با چنین فردی به عنوان دانشجو انتظارات ویژه ای از او دارند. این انتظارات به انتظارات نقش شهرت یافته است.
هنجارها انتظارات کلی تری هستند و به رفتارهایی اطلاق می‌شوند که در یک زمینه اجتماعی برای همه افراد مناسب شناخته می‌شوند و این علیرغم موقعیتی است که آنان دارا باشند. مثلاً از هر کسی انتظار می‌رود که در یک مجلس عزاداری از قهقهه زدن خودداری کند.
تعارض نقش وقتی به وجود می‌آید که یک شخص چند موقعیت را همزمان دارا است که با یکدیگر نامتجانس اند (تعارض بین نقشی). یا وقتی که فردی در یک موقعیت خاص دارای انتظاراتی است که نامتجانس اند (تعارض درون نقشی). روی هم رفته نظریه نقش برای تبیین رفتاراجتماعی را می‌توان دارای دو ویژگی مشخص دانست. نخست اینکه در مقایسه با نظریه های ذکر شده دیگر از انسجام و استحکام کمتری برخوردار است. ثانیاً اینکه نظریه نقش هیچگونه عامل فردی و نهفته در درون شخص را در تعیین رفتار اجتماعی دخیل نمی داند. کوشش بیشتر بر آن است که رفتار را صرفاً براساس نقش ها، انتظار نقش ها، مهارتهای مربوط به نقش، و گروه های مرجعی که بر شرکت کنندگان در تعامل اجتماعی اثر می‌گذارند تشریح کند. از این رو، می‌توان نظریه نقش را در مقایسه با نظریه های ذکر شده دیگر یک نظریه جامعه شناختی دانست.
نکته ای که توضیح آن در مورد نظریه ها لازم می‌آید آن است که همه نظریه ها، در مورد همه مسائل به طور کامل و روشن پاسخگو نیستند. به عبارت دیگر کارآیی نظریه های ذکر شده در تمام زمینه ها و توجیه همه رویدادها مورد تردید است. هر نظریه معمولاً در چهار چوب و زمینه خاصی که واضع آن قرار داشته ساخته شده و بنابراین نمی توان از آن انتظار داشت که جوابگوی هر رویدادهای که به آن عرضه می‌شود باشد، بلکه هر یک از نظریه ها و در زمینه هایی توانایی تبیین و توجیه دارند و در زمینه هایی دیگری ضعیف اند.
گرایش به وضع نظریه های جامع که مدعی پاسخگویی همه مسائل اند در حال حاضر در روان شناسی اجتماعی رو به ضعف نهاده و امروزه صاحبنظران، به علت تنوع و گوناگونی مسائل اجتماعی بیشتر به وضع نظریه های کوچک که غالباً فقط یک جنبه از رفتار اجتماعی انسان را می‌تواند توجیه کند، پرداخته اند .بنابراین اگر مثلاً متوجه شدید که نظریه روانکاوی از تبیین رویدادی اجتماعی که شما با آن مواجه شده اید ناتوان است نباید تعجب کنید، زیر روانکاوی نیز مانند نظریه های جامع دیگر تنها مدعی توجیه و تبیین همه رویدادها است نه اینکه واقعاً در این زمینه توانا باشد.