نخستین شب نامه ها در ایران

شب نامه نوشته كوتاهی است كه به طور مخفیانه تهیه و در چندین نسخه تكثیر می شود. لحن انتقادی تند و گزنده ای دارد و نیش دارتر و زهرآگین تر از روزنامه است. در واقع می توان گفت شب نامه به مثابه قطعنامه ای است كه از طرف یك انجمن سری صادر می شود. به بیان دیگر، انجمن های مخفی از طریق صدور و پخش شب نامه است كه بر گفتمان سیاسی تأثیر می گذارند. (1) همان طور كه لمبتون می گوید، این انجمن ها در تعمیق و گسترش خواسته های سیاسی مردم بسیار مهم بودند.
به گفته كسروی، ریشه و خاستگاه انجمن های سری مشروطه به « رفتار اتابك با دبستانها» برمی گردد. اتابك، بعد از برافتادن امین الدوله از پرداخت هزینه های «دبستان رشدیه» اولین دبستان در تهران خودداری كرد و این خود مخالفت هایی را به ویژه در بین درباریان برانگیخت. (2)
اما مهم ترین سبب پیدایی شب نامه قرضه از روس بود كه در اینجا نیز « امین السلطان» در كانون توجه قرار داشت. بعدها شب نامه ها به انتقاد از ابعاد مختلف حكومتی پرداختند: «در استانبول شب نامه های متعدد انتشار یافت كه از آن میان شاهسون، لسان الغیب و غیرت مشهورترند».
در اصفهان شب نامه ای با عنوان «روزنامه غیبی» تهیه و در سن پترزبورگ چاپ می شد... در تهران یك نامه غیبی دیگر هم بود كه عنوانش را «حمام جنیان گذاشته بودند. این شب نامه را تلقین نامه و ارشادنامه هم گفته اند.» (3)
نویسنده رساله وقایع در 1825 طی نامه ای به ناصرالدین شاه، مضمون یكی از شب نامه ها را برایش نقل نموده است:
«كتابچه ای نوشته اند و انداخته اند در كمال سختی و تعدی كه آن كتابچه مشتمل است بر عیوب دولتی از هر قسم. از جمله نوشته اند كه اگر تغییر وضع و حالت ندهید، اعلام می كنیم كه اسبابهای فراهم آمده موجود و آماده است كه تغییر كلی داده شود؛ منتظر همه چیز باشید...» (4).
«كاغذ مبسوطی به دست آمده و نزد این غلام آوردند. از بس حرامزاده ها الفاظ ركیك در آن نوشته اند، از دیروز تا حالا تردید در فرستادن حضور مبارك داشتم.» (5)
در گرماگرم مبارزات مشروطه طلبی شب نامه هایی ضد موافقان و مخالفان مشروطه پخش می شد از جمله شب نامه ای است كه بر ضد علاء الدوله پخش شده و با این چند سطر آغاز می شود: آقای میرزا احمدخان علاء الدوله ابن عبدالرحیم خان یزیدزاده! چرا حیا نمی كنی؟ ای بی حیا چرا شرم نمی كنی! ای بی شرم خیانت بس است، این قدر این ملت بدبخت از میان رفته را آزار مكن، زحمت مده...» (6).

پی‌نوشت‌ها:

1.جواد شیخ الاسلامی، قتل اتابك و 16 مقاله تحقیقی دیگر، تهران، كیهان، چاپ دوم، بهار 1368، ص250.
2.احمد كسروی، همان كتاب، جلد اول، ص25.
3.محمد استعلامی، همان كتاب، ص 46.
4.فریدون آدمیت و هما ناطق، افكار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوره قاجاریه، تهران، آگاه، 1356، ص172.
5.همان كتاب.
6.محمد اسماعیل رضوانی، همان كتاب، ص 97.

منبع مقاله :
امینی، علی اكبر، (1390)، گفتمان ادبیات سیاسی ایران در آستانه دو انقلاب، تهران: نشر اطلاعات، چاپ دوم