پیش نیازهای تربیتی ارتباط با متربی از نگاه امام علی علیه ‏السلام

امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام پایه‏گذار مكتب تربیتی علوی، بی‏نظیرترین و كامل‏ترین مكتب تربیتی جهان است. به تعبیر مقام معظّم رهبری، «امام علی علیه‏السلام یك الگوی كامل برای همه است.» بدین روی می‏توان گفت: حضرت علی علیه‏السلام الگوی جوانان مسلمان و همه كسانی است كه دوست دارند زندگی‏شان علی‏گونه شود. نوشتار زیر، محصول یافته‏های تربیتی براساس بازنگری نامه 31 از نامه‏های امام امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام در نهج‏البلاغه است. این یافته‏ها بیان‏گر خطوط پهنی هستند كه مربیّان در روابط تربیتی خود با فراگیران، ناچار از اطلاع از آن‏هایند. این خطوط تحت عنوان «پیش نیازهای تربیتی ارتباط با متربّی» تبیین شده‏اند. ضمن تشكر از فاضل ارجمند جناب آقای سید محمدرضا موسوی نسب كرمانی كه كار قلمی سازی این مقاله را به اتمام رساندند، با هم این مقاله را پی می‏گیریم.

راه‏كارهای دست‏یابی به نگرش امام‏علی علیه‏السلام به جوانی و جوانان

برای آگاهی از نگرش و بینش امام علی علیه‏السلام به جوانی و جوانان، دو راه در پیش‏رو است:

اول. بازنگری دوران جوانی امیرالمؤمنین علیه‏السلام

برای كسی كه می‏خواهد علی‏شناسی را از دریچه نگاه امام علی علیه‏السلام به جوان آغاز كند، یك راه رسیدن به این هدف جست‏وجو كردن از زیربنای تربیتی خود امام علیه‏السلام و بازنگری و بازسازی دوران جوانی پرشور آن حضرت است.
اما در آغاز راه، پیش از هر چیز با این سؤال مواجه می‏شویم كه زیربنای مكتب تربیتی علوی چیست؟ در یك كلام، می‏توان گفت: مكتب تربیتی علوی در حقیقت، همان مكتب تربیتی نبوی است.
معنای این سخن آن است كه نقاط برجسته و مشهود در مكتب تربیتی امیرالمؤمنین، هم از جنبه نظری و هم از جنبه عملی، همه دستاورد و برایند كارهای تربیتی است كه پیامبراكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بر روی وجود امیرالمؤمنین علیه‏السلام انجام دادند. خود امیرالمؤمنین علیه‏السلام در كلامی بلند، به كمیل چنین می‏فرماید: «یا كمیل ان رسول‏اللّه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ادّبه اللّهُ ـ عزّ و جلّ ـ و هو ادّبنی و انا اؤدب المؤمنین و اورّث الادب المكرمین.»(1)؛ ای كمیل، پیامبراكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله تربیت شده خداوند سبحان است و پرورش و تربیت من به دست رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله صورت گرفته و تربیت مؤمنان بر عهده من است.
حضرت در كلامی دیگر، می‏فرماید: «و أرایتكم كرائم الاخلاق من نفسی.»(2) اگر فراز و نشیب‏های زندگی مرا مرور كنید، خواهید دید كه همه آن‏ها جهت‏دهنده و درس‏آموز است؛ نه تنها گفته‏ها، كه سكوت‏ها و موضع‏گیری‏ها نیز همه‏اش درس‏آفرین است!
امام در جای دیگر می‏فرماید: «اذا رایتم فی رجلٍ خلّة رائعةً فانتظروا اخواتها»؛(3) اگر در كسی ویژگی اخلاقی جالبی دیدید، از ویژگی‏های همانند و مشابه آن نیز جست‏وجو كنید.
یك ویژگی اخلاقی برتر در یك فرد دست در گردن ویژگی‏های همگون و مشابه دارد. اگر در كسی نكته برجسته‏ای مشاهده شد، باید به بررسی ریشه‏ها و زیرسازهای آن پرداخت. ردیابی این نكته در امیرالمؤمنین علیه‏السلام ، ما را به شاخص‏های شخصیتی پیامبراكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏رساند. در این‏باره، حضرت به سرچشمه ویژگی‏های شخصیتی خود اشاره كرده، می‏فرماید: «و انّی علی بیّنةٍ من ربّی و منهاج من نبیّی.»(4) اگر شاخصی در شخصیت من می‏بینید، این‏همه برگرفته از تأدیب الهی و رفتن در مسیری است كه پیامبراكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله پیش روی من گشود.
حضرت علیه‏السلام در گفتاری دیگر، سرگذشت روزهای نوجوانی و دوران سیزده سالگی‏شان را، كه به اسلام گرویدند، در خطبه «قاصعه» چنین بیان می‏نماید: «و لقد كنت اتّبعه اتّباع الفصیل اثر امّه یرفع لی فی كل یومٍ من اخلاقه علما و یأمرنی بالاقتداء به.»(5) در آن روزگاران، من همانند فرزندی كه سایه به سایه مادر در همه جا همراه و همگام با او است، با پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله همراه بودم، هر روز عَلَم و نشانه‏ای از اخلاق برجسته خود پیش روی من برمی‏افراشت و مرا فرمان می‏داد كه آن راه را پیش گیرم.
و شاید به همین دلیل بود كه وقتی اصبغ بن نباته در آخرین لحظه‏های زندگی امیرالمؤمنین علیه‏السلام ، ضمن سؤال‏های خود از رابطه ایشان با تك تك انبیا و نیز پیامبراكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله سؤال كرد، كه آیا شما برترید یا آدم علیه‏السلام ، شما برترید یا نوح علیه‏السلام ، شما برترید یا ابراهیم علیه‏السلام ، موسی علیه‏السلام و عیسی علیه‏السلام ، امام علیه‏السلام در پاسخ هر یك، خود را از دیگر پیامبران برتر می‏دانست، تا این‏كه اصبغ پرسید: یا علی علیه‏السلام شما برترید یا پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ؟ رابطه شما با پیامبر چگونه است؟ اصبغ می‏گوید: تا این سؤال را از امام علیه‏السلام پرسیدم، دیدم دانه‏های درشت عرق بر پیشانی بلند امام علیه‏السلام نشست و حضرت در حالی كه لرزش، گونه‏ها و دست‏هایشان را فراگرفته بود، فرمودند: وای بر تو! «أنا عبد من عبید محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله .» این سخن بیان‏گر میزان دینی است كه امیرالمؤمنین علیه‏السلام به پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و پرورش نبوی داشت.
بنابراین، كسانی كه دوست دارند جوانی پرشور علی علیه‏السلام را بشناسند، اولین راه نگرش در سیره امام علیه‏السلام و مرور دوران نوجوانی و جوانی ایشان در پیشگاه نبی مكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله است. می‏توان آن برهه را بازسازی و پردازش كرد و از آن برای پرورش نسل جوان بهره گرفت. این یافته‏ها می‏توانند در قالب اصول، روش‏ها و اهداف تربیت دینی طبقه‏بندی شود.

دوم. توصیف جوان و جوانی در نگاه و كلام امام علی علیه‏السلام

در این روش، كه كوتاه‏تر هم هست، جوانی و شاخص‏های جوانان را نه با مرور جوانی خود امیرالمؤمنین علیه‏السلام ، كه از زبان ایشان هنگام توصیف جوانی و جوانان، می‏توان بررسی نمود.در بررسی سیره كلامی امام علیه‏السلام این نكته آشكار است كه بخش مهمی از این سیره مربوط به دغدغه امام علیه‏السلام درباره تربیت برتر و بهینه فرزندان، یاران، دوستان و همه كسانی است كه مسؤولیت تربیت آن‏ها بر دوش امام بوده است.بجاست توجه كنیم كه هرچند كتاب گران‏سنگ نهج‏البلاغه همه گفته‏هایی نیست كه حتی در دوران حكومت چهارسال و اند امیرالمؤمنین از ایشان به یاد مانده و تنها نمایان‏گر بخش كمی از اقیانوس بی‏كران اندیشه‏های تاب‏ناك علوی است، ولی با این همه، مراجعه به غررالحكم و دررالكلم و نهج البلاغه و دقت در خطبه‏ها و نامه‏ها و كلمات قصار آن، ما را تا حدی با سیره تربیتی امام علیه‏السلام آشنا ساخته، بستری نورانی پیش رویمان می‏گشاید.
امام علیه‏السلام همواره به همگان، بخصوص جوانان، این‏گونه هشدار می‏دهند: «الفرصة تمرّ مرّ السّحاب فانتهزوا فرص الخیر»(6) لحظه‏های زندگی بسان ابر، آرام و بدون توجه انسان می‏گذرند. ناگهان خواهیم دید تمام عمرمان سپری گردیده و اقدام به هر تلاشی دیر شده است! راستی چه زود فرصت‏های جبران می‏گذرد! آن وقت باید در چارچوب واژه‏های «ای كاش» و «اگر» و «مگر»، بگوییم: خدایا كاش دوباره آن موقعیت‏ها و آن روزهای شادابی، نشاط و جوانی زنده می‏شد! آن روزها من خام بودم و نمی‏دانستم چگونه از عمر و زندگی‏ام توشه بگیرم!
بنابراین، راه دوم برای دست‏یابی به سیره تربیتی امام علی علیه‏السلام توجه به توصیف جوان و جوانی در لابه‏لای كلمات، گفتارها، نامه‏ها و خطبه‏های باقی‏مانده از امیرالمؤمنین علیه‏السلام است. امام علیه‏السلام پس از بازگشت از جنگ صفیّن در سرزمینی به نام «حاضرین» وارد خیمه خود شدند و مدتی طولانی به نوشتن پرداختند. آن نوشتار باید امر سرنوشت ساز و مهمی می‏بود؛ چون ساعت‏ها وقت امام علیه‏السلام را به خود مشغول داشت. وقتی امام از خیمه بیرون آمدند، یاران در دست ایشان نامه‏ای دیدند كه خطاب به فرزندشان امام مجتبی علیه‏السلام نوشته بودند ـ كه به شهادت اسناد تاریخی، در آن اوان، سی سال از سن مباركشان می‏گذشت. در این نامه، یكی از بهترین توصیفات، توضیحات، تفسیرها و تبیین‏ها از جاذبه‏های جوانی، حساسیت‏های آن، ظرافت‏های روحی ـ روانی جوان و هدف‏گذاری‏های تربیت دینی كه می‏توان برای جوان و جوانی ترسیم كرد و راه‏كارهای لازم برای مربیانی كه درصدد ارتباط بهینه با جوانان هستند، بیان شده است.
نامه سی و یكم امام علی علیه‏السلام در نهج البلاغه به گفته بیش‏تر نهج البلاغه‏شناسان نامه‏ای است كه امام خطاب به فرزندشان حسن بن علی‏المجتبی علیه‏السلام نوشته‏اند. البته بعضی هم می‏گویند:
این نامه خطاب به محمد بن حنفیه، فرزند دیگر امام علیه‏السلام ، می‏باشد. راز اختلاف هم این است كه امام علیه‏السلام در این نامه، نه به عنوان یك معصوم، بلكه به عنوان یك پدر و یك مربّی دل‏سوز كه دغدغه تربیت و آینده فرزندشان را دارند، مطالب را بیان كرده‏اند و این خود یكی از الطاف و هدیه‏های بزرگی است كه امام علیه‏السلام به ما تقدیم نموده‏اند.

پیش نیازهای روان‏شناختی و تربیتی برای برقراری ارتباط درست با جوانان

نامه سی و یكم نهج البلاغه مجموعه كاملی از آموزش اصول و روش‏های تعلیم و تربیت است و مباحث متعددی مانند عوامل تربیت، موانع تربیت، اهداف تربیت، پیش نیازهای تربیت، اقسام تربیت، تربیت دینی، تربیت سیاسی، تربیت عاطفی و... را دربردارد. در این نوشتار، تنها به برخی از پیش نیازها و ظرافت‏های روان‏شناختی یا تعلیمی و تربیتی لازم برای برقراری ارتباط تعلیم و تربیتی سازنده با جوانان و نوجوانان با استفاده از فرازهایی از نامه 31 نهج البلاغه اشاره می‏شود:

1. لزوم برقراری روابط تربیتی افقی و هم سطح

روابط تربیتی با نوجوان و یا جوان باید افقی، متقابل و همراه با درك احساسات و موقعیت مخاطب باشد، نه عمودی كه حالت القا و تلقین پیدا می‏كند. برخوردهایی كه از بالا به پایین صورت می‏گیرد و مربّی می‏كوشد بر اساس فهم یا انتظارات خود با فراگیر رابطه برقرار كند، معمولاً برخوردهایی كلیشه‏ای و همراه با پیش‏داوری است. مربّی در ارتباط خود با نوجوان و جوان نمی‏تواند ارتباط عمودی و از بالا به پایین داشته باشد، بلكه باید ارتباطی افقی، همسطح و همتراز، كه حاصل تفاهم و درك طرفینی است، داشته باشد. ایجاد این فضای تربیتی افقی، راه‏كارهای گوناگونی دارد كه به برخی از آن‏ها اشاره می‏شود:
برخی از مربیّان و فیلسوفان تعلیم و تربیت امروزه معتقدند كه بهترین فرایند تربیت، به ویژه در ارتباط با جوانان، زمانی رخ می‏دهد كه این ارتباط به یك ارتباط عاطفی افقی، مسبوق باشد، به طوری كه در آن مربّی و متربّی همدیگر را درك كرده باشند و بالاتر آن‏كه مربی در فرایند تربیت، گذشته از اثرگذاری، خود را متعلّم نیز بداند. البته چون حضرت علی علیه‏السلام ، خود معصوم، پیراسته و برخوردار از برترین نوع آگاهی‏ها هستند، نقششان جهت‏دهی و هدایت متربّی است، اما پیش از این می‏كوشند كه با فراگیر خود ارتباط افقی برقرار كنند. به این دلیل در آغاز نامه، هم خودشان را و هم طرف مقابلشان را توصیف و تعریف می‏كنند و این احساس تفاهم و درك طرفینی را این‏گونه شروع می‏كنند: «من الوالد الفان المقرّ للزمان المُدبِر العُمُر، المستسلم للدّهر... الی المولود المؤمّل ما لا یدرك، السالك سبیل من هلك...»(7) با این توصیفات اولیه، امام علیه‏السلام هم نشان می‏دهند كه طرف مقابلشان را می‏شناسند و هم خودشان را به گونه‏ای به طرف مقابل معرفی می‏كنند كه متربّی نقاط افتراق و اشتراك خود را با مربی بداند.
در فرایند تربیت، گذشته از شناخت و پذیرش نقاط اشتراك، كه از راه برقراری ارتباط عاطفی به دست می‏آید، شناخت نقاط افتراق نیز تربیت را كیفی‏تر می‏كند و از جمله ظرافت‏های فرمایش امام علی علیه‏السلام این است كه ایشان دست روی یكی از ظرافت‏های روان‏شناختی فضای روانی نوجوان و جوان می‏گذارند و می‏فرمایند: «المؤمّل ما لا یدرك.» جوان شخصیتی است كه فضای روانی‏اش شهر آرزوها است، شهر آرمان‏ها است. او شهروند شهرك آرزوها است. مسلّط‏ترین گرایش در بخش گرایش‏های نوجوان و جوان عبارتند از: آینده نگری، دورنگری و حتی آرمان‏گرایی. اولین دریچه ارتباط صحیح تربیتی زمانی گشوده می‏شود كه متربی مطمئن باشد مربّی او و ظرافت‏های وجودی و شخصیتی او را ـ چنانچه هست ـ شناخته است.
از جمله راه‏كارهای دیگر ایجاد ارتباط افقی، ساختن فضای انس، دوستی و صمیمیت است. امام علیه‏السلام گام‏های ارتباط عاطفی خود را در برخی از بخش‏های این نامه، با به كارگیری واژه «یا بُنیّ» برداشته‏اند. این واژه 12 یا 13 بار در این نامه تكرار شده است. واژه «یا بنی» در زبان و ادبیات عرب برای «تحبیب» یعنی ابراز و جلب محبت و یا جلب گرایش‏های عاطفی به كار برده می‏شود. امام علیه‏السلام می‏توانستند بگویند: «ای پسرم» یا «ای بزرگ شده من» یا واژه‏ای كه هیچ پیامی عاطفی در برنداشته باشد به كار برند، ولی ایشان ظریف‏ترین ارتباط عاطفی را با فرزند خود، این چنین برقرار می‏كنند. ای دل‏بندم، ای عزیزم، ای كسی كه دوستت دارم: «ای بنیّ، انّی لما رأیتنی قد بلغت سنّا، و رأیتنی أزداد و هنا بادرت بوصیتی الیك.»(8) بنابراین، مربّی وقتی در كار تربیتی خود، به ویژه در برخورد با جوان، موفق است كه بتواند پل ارتباطی تفاهم‏آمیز و افقی ایجاد كند، به طوری كه متربّی احساس كند كه مربّی نه تنها از دانش تربیتی برخوردار است، بلكه ابعاد وجودی و ظرافت‏های وجودی و منزلت متربّی خود را شناخته‏و به خوبی درك كرده است و می‏تواند به‏راحتی و به گرمی با او ارتباط برقرار كند.

2. مددرسانی شناختی متربّی

جوانی و نوجوانی دورانی است كه در آن بسیاری از قابلیت‏ها و توانایی‏های جوان و نوجوان ناشكفته است؛ هنوز آنان نوش و نیش دنیا، تلخ و شیرین، و سرد و گرم زندگی را نچشیده‏اند و برای پوییدن راه زندگی آینده و درك از خود و بایدها و نبایدها، نیازمند آگاهی‏های بی‏شماری هستند.
معمولاً برای به دست آوردن اطلاعات، دو راه اساسی وجود دارد:
الف. روش آزمون و خطا: برخی از دانشمندان علوم طبیعی می‏گویند: بهترین راه تسخیر و مهار طبیعت و منابع طبیعی، بهره‏برداری از روش آزمون و خطا است، رفتن به سمت طبیعت و آزمون كردن گزینه‏های احتمالی و به دست آوردن بهترین راهی كه جواب بهتری می‏دهد.
ب. روش بهره‏بری از تجربه‏ها و اطلاعات ناب دیگران: امیرالمؤمنین علیه‏السلام در این نامه می‏فرمایند كه عمر جوان و نوجوان عزیزتر از آن است كه صرف تكرار و تجربه دوباره تلخی‏ها شود. یكی از دغدغه‏هایی كه مربّی باید داشته باشد، این است كه از اطلاعات و داشته‏های خود و دیگران متربّی را امداد شناختی كند و او را از تكرار تك تك تلخی‏ها و شیرینی‏ها و فراز و نشیب‏ها بی‏نیاز سازد. این نكته را امام علیه‏السلام چنین بیان می‏فرمایند: «أی بنیّ، انّی و ان لم أكن عمّرت عمر من كان قبلی فقد نظرت فی اعمالهم، و فكّرت فی اخبارهم، و سرت فی آثارهم حتی عدت كاحدهم، بلی كأنی بما انتهی الی من امورهم قد عمّرت مع اوّلهم الی آخرهم، فعرفت صفو ذلك من كدره، و نفعه من ضرره، فاستخلصت لك من كلٍّ امر نخیله.»(9) گرچه عمر پدر تو به درازای عمر آدمیان روی این كره خاكی نیست، اما من در داستان زندگی ساكنان این كره اندیشیدم و در اخبار زندگی آن‏ها اندیشه كردم و در آثارشان سیر كردم؛ چنان‏كه گویی با این مراجعه و بازنگری، پدر تو بازمانده‏ای است از زمان حضرت آدم كه تاكنون همچنان شاهد حوادث و فراز و نشیب‏ها بوده است. به خاطر این تفكر و اندیشه‏ای كه من در راز شكست و پیروزی آن‏ها داشته‏ام، گویا من از ابتدای هبوط آدم بر روی این كره خاكی همراه با همه عصرها و نسل‏ها بوده‏ام. من این اطلاعات را دسته‏بندی كرده‏ام و برای تو به یادگار می‏گذارم.
امداد شناختی مربّی زمانی كامل است كه در آغاز، خود اطلاعات را دریافت كند، آن‏گاه آن‏ها را بازنگری و پالایش نماید و سرانجام، اطلاعات پالایش یافته و برگزیده را در اختیار متربّی قرار دهد. حضرت نیز در این زمینه می‏فرماید: من چكیده و عصاره پالایش یافته‏ترین اطلاعات و داده‏های مربوط به گذشتگان را در اختیار تو قرار می‏دهم. دانش و اطلاعات من در هم ریخته و گیج‏كننده نیست، به خوبی طبقه‏بندی شده و جهت‏دهنده نیز هست. دوست ندارم تو را با انبوه گیج‏كننده‏ای از اطلاعات و تجربیات درست و نادرست مواجه كنم كه دچار شوك اطلاعاتی بشوی!
همچنین امدادرسانی شناختی در تعلیم و تربیت معمولاً زمانی به خوبی انجام می‏شود كه مربّی در نظر متربّی دارای حیثیت و منزلتی برتر باشد و در نتیجه، به خاطر این احساس اعتماد و اعتبار، از مربّی تأثیر بپذیرد و به سخنان او گوش فرا دهد. به همین دلیل، امام علیه‏السلام ابتدا خود را در موقعیتی قرار می‏دهند كه متربّی و فراگیرشان متوجه باشد كه طرف مقابل او یك آدم عادی نیست، یك آدم بی‏اطلاع و ناپخته نیست؛ كسی است كه بهترین و پالایش یافته‏ترین اطلاعات تربیتی را در اختیار دارد. بنابراین، اصل و پیش‏نیاز دوم برای ایجاد ارتباط با جوانان عبارت است از: ارائه ناب‏ترین و پالوده‏ترین اطلاعات و آگاهی‏های ضروری به نسل نو با هدف بی‏نیاز سازی آنان از تكرار و تجربه دوباره تلخی‏ها و شیرینی‏هایی كه مربی و گذشتگان او پشت سر گذاشته‏اند. به انجام‏رساندن این مهم معمولاً پس از جلب اعتماد متربّی هموارتر است.

3. توجه به اصل تربیت‏پذیری جوان در برهه جوانی

اگرچه در بیش‏تر مكاتب تربیتی، تربیت‏پذیری اصل پذیرفته و مسلّط بر تمامی گستره عمر انسان برشمرده شده است، اما از نگاه امیرالمؤمنین، بین تربیت‏پذیری و متغیّر سن همبستگی بالایی وجود دارد. معمولاً وقتی می‏خواهند در یك پژوهش، متغیّرها را با هم ارتباط بدهند، می‏گویند: ارتباط میان متغیّرها زمانی معنادار است كه بین آن‏ها همبستگی آماری، كمّی یا كیفی وجود داشته باشد. در دیدگان امام علیه‏السلام ، هرچند تربیت‏پذیری اصلی مسلّط بر گستره زندگی انسان است و هر انسان تا آخرین لحظه زندگی خود، حالت تربیت‏پذیری و اثرپذیری دارد، اما بالاترین سطح همبستگی بین تربیت‏پذیری و سنین پایین وجود دارد؛ یعنی هرقدر سن پایین‏تر باشد، تربیت‏پذیری بهتر است؛ زیرا متربّی هنوز دست نخورده است، بكر است، شكل نیافته است، نهال است و می‏توان او را به هر صورتی جهت داد. با توجه به این نگرش، می‏توان گفت كه جوانان و نوجوانان كیفی‏ترین مخاطبان تربیتی در مكتب تربیتی امام علی علیه‏السلام هستند. این پیام از این فراز كلام امام علیه‏السلام برگرفته می‏شود كه حضرت می‏فرمایند: «انّما قلب الحدث كالارض الخالیه ما القی فیها من شی‏ءٍ قبلته، و بادرتك بالادب قبل أن یقسو قلبك.»(10) سرزمین دل جوانان و نوجوانان بسان یك زمین خالی، شخم زده و آماده است كه هرچه در او بپاشی به سرعت می‏گیرد و رشد می‏كند. اهمیت این نكته را با طرح این سؤال دنبال می‏كنیم كه اگر در مزرعه‏ای بخواهید نهال بكارید، اگر آن مزرعه شخم زده و خالی باشد، رشد و پرورش گیاه و نهال سریع‏تر است یا اگر قبلاً به وسیله كاشت گیاه دیگری اشغال شده باشد؟ روشن است، موانع یا گیاهان كاشته شده به طور طبیعی نمی‏گذارند بذر و نهالی كه مورد توجه و هدف زارع است، خوب رشد كند. این نكته در مورد تربیت‏پذیری جوانان و نوجوانان نیز صادق است. نوجوانان و جوانان سریع‏تر، راحت‏تر و بدون سرمایه‏گذاری‏های كلان و دردسر آفرین تربیت‏پذیری دارند.

4. ضرورت پالایش یافتن انگیزه‏های مربّی

امام علیه‏السلام می‏فرمایند: فرایندی از تربیت موفق است كه در آن انگیزه‏های تربیتی مربّی پالوده باشد. متربّی باید احساس كند كه انگیزه مربّی در این امدادرسانی، خیرخواهی و جدّیت است. فرزند یا متربّی باید احساس كند كه پدرش، ماردش و یا مربی‏اش دغدغه او را دارند و به آینده او چشم دوخته‏اند و برای وی دل می‏سوزانند.
امام علیه‏السلام برای درك و سنجش پالایش انگیزشی مربّی نشانه‏هایی مشخص كرده‏اند كه به برخی از آن‏ها با استفاده از نكته‏ها و نیز فضای تدوین این نامه اشاره می‏شود:
اولین نشانه پالودگی انگیزشی امام علیه‏السلام این است كه امام علیه‏السلام زمانی اقدام به نوشتن این نامه می‏كنند كه بحرانی‏ترین هنگام در زندگی ایشان است. ایشان از جنگ صفین برمی‏گردند، تلخی‏های جنگ توان‏فرسای صفین و ماجرای حكمیت در میان بوده است، هنوز هم به شهر وارد نشده‏اند، در منطقه‏ای به نام «حاضرین» امام علیه‏السلام به خیمه وارد می‏شوند و مدتی از چشم اطرافیان دور می‏مانند! مگر چه امر مهم و دغدغه آفرینی برای امام علیه‏السلام پیش آمده است؟ آیا جهاد دیگری در پیش است؟ آیا امام درصدد تدارك طرح و نقشه جدیدی است؟ امام علیه‏السلام پس از زمانی طولانی، از خیمه بیرون می‏آیند و آن نامه را خطاب به فرزندشان امام مجتبی علیه‏السلام به همراه دارند! پس تربیت فرزند مهم‏ترین دغدغه امام علیه‏السلام بوده است كه این همه وقت، آن هم در این موقعیت صرف نوشتن نامه جهت‏دهنده خود به فرزندشان كرده‏اند.
نشانه دوم این است كه دغدغه‏های تربیتی امام علیه‏السلام در این نامه، تمامی ساحت‏های وجودی متربّی را فراگرفته است. امروزه مربّیان تعلیم و تربیت می‏گویند كه تربیت، حتی تربیت دینی، زیرمجموعه‏های زیادی دارد. تربیت دینی در ساحت احساسات و عواطف، تربیت دینی در ساحت ارزش‏های اخلاقی، تربیت دینی در حوزه مسائل سیاسی، اجتماعی، جنسی و... . به همین دلیل، كارشناسان تعلیم و تربیت می‏گویند: تربیت ممكن است ابعاد و جنبه‏های گوناگونی داشته باشد. تربیت گاهی سیاسی است، گاهی اخلاقی، زمانی عاطفی، و گاهی هم جنسی. این مرزبندی در واقع، همان ساحت‏بندی و قلمروگذاری فرایند عمرگستر تربیت است.
دغدغه‏های امام علیه‏السلام در این نامه فراگیر، متعدد و فراوانند و گویی به همه ساحت‏های تربیتی انسان پرداخته‏اند. نشانه سوم این‏كه امام علیه‏السلام به گونه‏ای هشدار تربیتی خود را مطرح می‏كنند كه احساسات و عواطف متربّی را تسخیر می‏كنند. پس از به كارگیری واژه «یا بنی»، یعنی پس از بیان احساس دغدغه داشتن و ناراحت بودن برای آینده فرزندشان، می‏فرمایند:«وجدتك بعضی، بل وجدتُك كلّی، حتی كأنّ شیئا لو أصابك أصابنی، و كأنّ الموت لو أتاك أتانی»؛(11) تو پاره تن منی، بلكه تو همه وجود منی! چنین نیست كه من تو را بریده و جدای از خودم بدانم. اگر حادثه‏ای یا خطری متوجه تو شود، آن خطر متوجه من می‏شود؛ چون تو دنباله وجود من هستی! ببینید با این پل زدن‏ها و ایجاد ارتباطات عاطفی، امام علیه‏السلام طرف مقابل را آماده می‏كند كه به راحتی، پیام‏های تربیتی را به او منتقل كند.

5. پیشتازی و پیش‏دستی نمودن در تربیت جوان

فرایند تربیتی در ارتباط با جوانان و نوجوانان باید سریع و بی‏درنگ باشد؛ به دلیل آن‏كه شخصیت جوان و نوجوان هنوز ثبات لازم را پیدا نكرده و آسیب‏پذیری در آن زیاد است. امام علیه‏السلام می‏فرمایند: مربی باید پیش‏دستی كند و در آغاز نمودن فرایند تربیت، سرعت بورزد: «أی بنیّ انیّ لما رأیتنی قد بلغت سنّا، و رأیتنی أزداد و هنا بادرت بوصیتی الیك، و أوردت خصالاً منها قبل أن أنقص فی رأیی كما نقصت فی جسمی... أو یسبقنی الیك بعض غلبات الهوی و فتن الدّنیا... فبادرت بالادب قبل ان یقسو قلبك و یشتغل لبّك.»(12) زمانی كه احساس كردم تو به نضج و بالندگی لازم تربیتی رسیده‏ای، شروع كردم به این‏كه وصیت‏هایم را در اختیارت قرار دهم. چرا؟ چون می‏ترسم پیش از آن‏كه من اقدامی بكنم، آسیب‏ها به سراغ تو بیایند و تو را زمین‏گیر كنند. بنابراین، پیش از آن‏كه فكر و دلت به اندیشه‏ها و گرایش‏های آلاینده گرفتار شود، من زودتر دست به كار شدم.
شاید مضمون این بند از فرمایش امیرالمؤمنین علیه‏السلام همان باشد كه امام صادق علیه‏السلام خطاب به مربّیان می‏گویند: «بادروا احداثكم بالحدیث قبل ان یسبقكم المرجئه»(13) یا «قبلّ ان تسبقكم الیهم المرجئه»؛ پیش از این‏كه دگراندیشان هجوم بیاورند و قلب و فكر و دل جوانان و نوجوانان شما را پركنند، شما به داد آنان برسید و آنان را دریابید.

6. لزوم خودشناسی متربّی

در فرایند تربیت، اولین گام این است كه متربّی ابتدا باید به خودشناسی و خودیابی و سپس به خودسازی بپردازد. تقوا، كه در فرهنگ اسلامی اوج هدف تربیت دینی برشمرده شده است، زمانی به دست می‏آید كه متربّی موفق به خودشناسی، خودیابی، شناخت امكانات، محدودیت‏ها و ظرافت‏ها شده باشد و به دنبال آن بكوشد تا به درجه خودسازی برسد؛ یعنی در مكتب تربیتی علوی، صیانت درونی و رسیدن به مرحله تقوا منوط به داشتن بصیرت و شناخت كافی از ظرافت‏ها و ویژگی‏های شخصیتی است.
با توجه به این‏كه امروزه ما در عصر یورش اطلاعات به سر می‏بریم و استفاده از متغیّرهای بیرونی یا مهاركننده‏های بیرونی برای افراد جامعه، به ویژه طیف جوانان، چندان نمی‏تواند كارگشا باشد، باید گفت: زمانی جوانان می‏توانند در برابر یورش اطلاعات ایستادگی نمایند كه به یك حالت ثبات و خودسازی درونی رسیده باشند. این مهم معمولاً پس از خودشناسی درست و كامل امكان‏پذیر است.

7. استفاده از گرایشات آرمان‏گرایانه جوانان در جهت‏دهی آنان به واقع‏گرایی

امام علیه‏السلام می‏فرمایند: چون جوان آرمان‏گرا است و آرمان‏گرایی با واقعیت‏ها و نگرش واقع‏بینانه فاصله دارد، از ظرافت‏های كار مربّی در برخورد با جوان این است كه از گرایش آرمان‏گرایی به عنوان محرّك روانی برای جهت‏دهی او به سمت یك زندگی موفق بهره‏برداری كند. آرمان‏گرایی یك موهبت درونی و الهی است كه می‏تواند به سمت فجور یا به سمت تقوا سوق داده شود. این مربّی است كه با دقت‏وظرافت سعی می‏كند این نیروی‏روانی‏رابه‏سمت تقوا جهت دهد.
امروزه فیلسوفان تعلیم و تربیت می‏گویند كه بخصوص در دوران نوجوانی، نیروی جوانی و نوجوانی مثل یك شعله آتش می‏تواند عامل حركت باشد و یا باعث آتش‏افروزی و سوختن و نابود شدن. پس، از این گرایش آرمان‏گرایی باید در جهت رشد و هدایت جوان برای رسیدن به قله تقوا استفاده كرد. مربّی با استفاده از همین گرایش آرمان‏گرایی، باید در جوان روح خوش‏بینی به آینده، اعتماد به نفس، گزینش آرمان‏های الهی مانا و پایدار و روح توكل ایجاد كند.
بنابراین، از كارهای مهمی كه مربّی باید انجام دهد این است كه برای بازشناسی مرز بین آرمان‏ها و واقعیت‏ها، به كمك متربّی خود بشتابد؛ زیرا او هنوز تلخ و شیرین، و نیش و نوش دنیا را تجربه نكرده است و مرز بین واقعیت‏ها و آرمان‏ها را خوب تفكیك نمی‏كند؛ نیازمند شناخت واقعیت‏ها است و این كمكی است كه به عنوان پیش نیاز، مربّی باید برای او انجام دهد. البته نه این‏كه برای‏اوتصمیم‏بگیرداماكمكش‏كندكه‏آرمان گرایی‏اوبه‏سمت‏واقعیت‏هاسوق‏پیدا كند.

8. تقویت روح امید در برابر مشكلات

بحران‏ها و مشكلات و شهوات به گونه‏ای تند و براندازنده است كه به زودی جوان را از پای درمی‏آورد و به تسلیم می‏كشاند. مربّی باید به گونه‏ای برخورد بكند كه اولاً، در فرایند تربیت، خود را اولین پناهگاه در برابر متربّی نشان بدهد كه وقتی وی با سختی‏ها و فراز و نشیب‏ها مواجه می‏شود، مربّی را اولین پناهگاه خود بداند.
همچنین مربی باید متربّی را در رسیدن به باور توكّل و دریافت امدادهای غیبی یاری كند. از فرازی از این نامه چنین استفاده می‏شود كه مربّی غیر از این‏كه باید خود را اولین پناهگاه نشان دهد، باید دست متربّی را در دست امدادهای غیبی بگذارد. نشانه‏های تربیتی غیب‏گرایی و امید به كمك‏های ماورایی به این صورت در كلام امام تصویر شده‏اند: «و اعلم، انّ الّذی بیده خزائن السموات و الارض اذن لك فی الدعاء و تكفّل لك بالاجابة و أمرك ان تسأله لیعطیك و تسترحمه لیرحمك ،و لم یجعل بینك و بینه من یحجبه عنك و لم یلجئك الی من یشفع لك الیه، و لم یمنعك إن اسأت من التوبه، و لم یعاجلك بالنقمه.»(14) ببین چه كریمی است! هیچ پرده‏ای ندارد، هیچ وساطتی نمی‏خواهد، در هر گوشه و مقطع زندگی به راحتی می‏توانیم با او در ارتباط باشیم. هیچ وقت برای بازگشت دیر نیست! نگران نباشید! حتی اگر لغزیدید، بازگردید! راه هیچ وقت بسته نیست! همیشه یك پنجره باز است! آغوش رحمت الهی همیشه گشوده است!
به دنبال تقویت روح خودیابی و خودشناسی و استفاده بهینه از نیروی درونی، امام علیه‏السلام متربّی را نیازمند توكّل و بهره‏گیری از امدادهای غیبی می‏دانند! آن هم امدادی كه پایان‏ناپذیر و هماره در دست‏رس است.

9. مصونیت بخشی جوانان در برابر اندیشه‏های مخالف

تجهیز جوان به بنیه‏های شناختی و باورهای اعتقادی به تنهایی كافی نیست، بلكه امداد شناختی مربّی برای متربّی جوان باید دو چندان باشد؛ یعنی در ابتدا، بنیه اعتقادی با ثبات داشتن و دوم خاك‏ریز زدن برای حفظ این بنیه‏ها. امام علیه‏السلام با ظرافت تمام می‏فرمایند: «ثمّ اشفقت أن یلتبس علیك ما اختلف الناس فیه من أهوائهم و آرائهم مثل الّذی التبس علیهم، فكان احكام ذلك علی ما كرهت من تنبیهك له أحبّ الی من اسلامك الی أمرٍ لا آمن علیك به الهلكة و رجوت أن یوفقك الله فیه لرشدك و أن یهدیك لقصدك.»؛(15) گرچه دوست نداشتم كه ذهن تو را با انبوهی از شبهه‏ها و توهّمات اعتقادی، كه به ذهن دیگران آمده و از مسیر درست دین و فطرت دور شده‏اند، مشغول كنم، اما چه چاره كه تو به ناچار در مسیر تهاجم و یورش این اطلاعات و شبهات قرار می‏گیری. بنابراین، از خداوند می‏خواهم كه راه راست و درست را در قالب این وصیت به تو بنماید.
امام به مربّیان پیشنهاد و توصیه می‏كنند كه بنیان‏های شناختی ارائه شده به جوان باید دارای دو ویژگی باشند: هم در آنان بنیه‏های اعتقادی اولیه را كه از تعلیم كتاب خدا و آشنایی با معارف آن شروع می‏شود، ثبات و استقرار بخشند؛ و هم گرداگرد این بنیه‏ها خاك‏ریز زده، آنان را برای مقابله با تهاجمات فكری و اعتقادی، كه بعدها با آن مواجه می‏شوند، آماده سازند. پیش از آگاه سازی متربّی نسبت به شبهات و گونه‏های تهاجم عقیدتی و ایمانی، امام علیه‏السلام می‏فرمایند: «و أن ابتدئك بتعلیم كتاب اللّه عزّ و جلّ ـ و تأویله و شرائع الاسلام و احكامه و حلاله و حرامه لا أجاوز ذلك بك الی غیره.»(16) پیش از هرچیز، تو را با معارف نورانی قرآن و تأویل آن آشنا ساختم. واژه «تأویل» اشاره به لزوم آگاه سازی جوان از پیچ و خم‏های معارف قرآنی دوپهلو یا چند پهلو دارد كه ممكن است وی را در تیررس یورش‏های فكری و شناختی دگراندیشان منحرف و آلوده قرار دهد. سپس می‏فرمایند: آن گاه حدود مقررات حلال و حرام الهی را در اختیارت قرار دادم. اگر برای هدایت و راه‏نمایی بشر چیزی كارامدتر و مفیدتر از قرآن، معارف قرآنی و شناخت مرزهای حلال و حرام خدا وجود داشت، خداوند در ربوبیت تشریعی خود همان را معیار قرار می‏داد. به دنبال این آموزش و آماده سازی، تلاش نمودم تا تو را از لغزش‏گاه‏ها و مناطق لرزان و لغزنده اعتقادی، فرهنگی و ارزشی، كه در مصاف با سایر فرهنگ‏ها ممكن است برایت پیش آید، آگاهی بخشم.
دقت و بازنگری عمیق‏تر می‏تواند ما را به نكات و ظرافت‏های فراوان تربیتی دیگر رهنمون باشد. آنچه در بالا گفته آمد مشتی بود از خروار!

••• پی‏نوشت‏ها

1ـ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 77، ص 269، روایه 1، باب 11 / محمدی ری شهری، میزان الحكمه، ج 1، ص 78، حدیث 429
2ـ ابن ابی الحدید، شرح نهج‏البلاغه، ج 6، باب 86، ص 373 / نهج‏البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، خطبه 87، ص 79: «با خوی خود، به شما نشان دادم كه اخلاق گزیده و برتر چیست.»
3ـ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 69، ص 411، روایت 129، باب 38
4ـ ابن ابی الحدید، پیشین، ج 7، باب 96، ص 71
5ـ سیدجعفر شهیدی، پیشین، خطبه 192، ص 222؛ «و من در پی او ـ در سفر و حضر ـ چنان‏كه شتر بچه در پی مادر می‏رود، می‏رفتم و وی هر روز برای من از اخلاق خود نشانه‏ای برپا می‏داشت و مرا به پی‏روی آن می‏گماشت.»
6ـ همان، كلمات قصار، كلمه 21، ص 363؛ «فرصت چون ابر گذران است. پس فرصت‏های نیك را غنیمت بشمارید.»
7ـ همان، نامه 31، ص 295: «از پدری كه در آستانه فنا است و چیرگی زمان را پذیرا است، زندگی را پشت سر گذاشته، به گردش روزگار گردن نهاده... به فرزندی كه آرزومند چیزی است كه به دست نمی‏آید، رونده راهی است كه به جهان نیستی می‏انجامد...»
8ـ همان، ص 297؛ «پسركم، چون دیدم سالیانی را پشت سر نهاده‏ام و به سستی در افتاده‏ام، بدین وصیت برای تو پیش دستی كردم.»
9ـ همان، ص 297ـ298: «پسركم، هرچند من به اندازه همه آنان كه پیش از من بوده‏اند نزیسته‏ام، اما در كارشان نگریسته‏ام و در سرگذشت‏هاشان اندیشیده و در آنچه از آنان برجای مانده، فرورفته و درنگ نموده‏ام تا چون یكی از ایشان گریده‏ام، بلكه با آگاهی كه از كارهاشان به دست آورده‏ام: گویی كه با نخستین تا پسینشان به سر برده‏ام. پس از آنچه ـ دیدم ـ روشن را از تار و سودمند را از زیان‏بار باز شناختم و برای تو از هر چیز زبده آن را جدا ساختم.»
10ـ همان، ص 297:«دل جوان همچون زمین ناكشته است؛ هرچه در آن افكنند، بپذیرد، پس به آموختن و تربیّت تو پرداختم، پیش از آن‏كه دلت سخت شود.»
11ـ همان، ص 296؛ «تو را دیدم كه پاره‏ای از منی، بلكه دانستم كه همه جان و تن منی؛ چنان‏كه اگر آسیبی به تو رسیده، به من رسیده و اگر مرگ به سراغت آید، رشته زندگی مرا بریده است.»
12ـ همان، ص 297؛ «پسركم، چون دیدم سالیانی را پشت سر نهاده‏ام و به سستی در افتاده‏ام، بدین وصیت به تو پیش‏دستی كردم، و خصلت‏هایی را در آن برشمردم، از آن پیش كه مرگ بشتابد و مرا دریابد و آنچه در اندیشه دارم به تو نگفته باشم... یا پیش از نصیحت من، پاره‏ای از خواهش‏های نفسانی بر تو غالب گردد.»
13ـ محمد ابن الحسن الطوسی، تهذیب الاحكام، ج 8، ص 11، روایت 30، باب 36
14ـ سیدجعفر شهیدی، پیشین، نامه 31، ص 302: «بدان، كسی كه گنجینه‏های آسمان و زمین به دست او است، تو را در دعا رخصت داده، و پذیرفتن دعایت را به عهده گرفته، و تو را فرموده كه از او بخواهی تا به تو بدهد و از او بطلبی تا تو را بیامرزد و از كسی ناگزیرت نكرده كه نزد او برایت میانجی‏گری كند، و اگر گناه كردی از توبه‏ات منع ننموده و در كیفرت شتاب نفرموده است.»
15ـ همان، نامه 31، ص 298: «سپس از آن ترسیدم كه مبادا رأی و هوایی كه مردم را دچار اختلاف گردانید، به این خاطر كه من تو را به حال خود واگذارده‏ام و به دست چیزی كه هلاكت در آن است، سپرده‏ام، در كار خود فرو برد، و امید بستم كه خدا توفیق رستگاری‏ات عطا فرماید و راه راست را به تو بنماید.»
16ـ همان، نامه 31، ص 298: «و اینك تو را كتاب خدا بیاموزم، و تأویل آن را به تو تعلیم دهم، و شریعت اسلام و احكام آن را از حلال و حرام بر تو آشكار سازم، و به چیز دیگری نپردازم.»