نویسنده: دكتر مصطفی مؤمنی

نام گذاری و ناحیه‌بندی واحد جغرافیایی عظیمی كه اینك آن را « جهان اسلام» می‌شناسیم، از آغاز تشكیل نخستین جامعه‌ی اسلامی در مدینه و در طول انتشار و گسترش تدریجی اسلام، با هر نوع محتوای سیاسی حاكم بر این فرایند، با كاربرد اصطلاحات و تركیبات همگونی، به ویژه از سوی جغرافی‌دانان، همراه بوده است.
عبارت «جهانِ اسلام» كه در چند دهه‌ی اخیر رواج یافته، مركّب از دو واژه با كاربردهای گوناگون است. واژه‌ی جهان، كه در مقدمه‌ی شاهنامه‌ی ابومنصوری (پایان یافته در سال 260) آمده (1)، در فارسی دری به معنای زمین یا ربع مسكون به كار رفته است. واژه‌ی جهان در عنوان كتاب‌های جغرافیایی دوره‌ی اسلامی نیز آمده، از آن جمله است: جهان‌نامه‌ی نجیب بكران، جهان‌نمای حاجی خلیفه كه دارای مطالبی درباره‌ی جغرافیای جهان اسلام است، و جهان‌نمای فلوغون رفائیل.
در دوره‌ی معاصر، واژه‌ی جهان به تدریج در تركیب‌های گوناگون به كار رفته است، از جمله در جهان سوم، و برنامه‌ها و سازمان‌ها با مقیاس فراقاره‌ای مانند تجارت جهانی، بازار جهانی، جهان شهرها و سازمان تجارت جهانی (2). در قرن اخیر، به مجموعه‌ای از كشورها با ویژگی‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خاص، كه مشخصه‌ی اصلی و مشترك اعضای یك كلیت است، واژه‌ی جهان اطلاق گردیده است.
جغرافی‌دانان متقدم دوره‌ی اسلامی مفهوم جهان اسلام را با عناوین گوناگونی عرضه كرده‌اند. مثلاً، ابن حوقل در اواسط قرن چهارم تركیب مملكت اسلام و بلاد اسلام را به كار برده است (3) و مقدسی بلدالاسلام را معادل عبارت مذكور قرار داده و اجزای آن را در چهارده اقلیم جداگانه توصیف كرده است. (4) در كتاب اشكال العالم، تألیف ابوالقاسم بن احمد جیهانی، اصطلاحات گوناگونی برای معرفی جهان اسلام به كار رفته، از جمله واژه‌ی اسلام در جاهای متعددی به معنای سرزمین های اسلامی به كار رفته (5) یا ممالك/ مملكت اسلام یكی از چهار مملكت جهان (‌اسلام، روم، چین و هند) ‌با حدود مشخص معرفی شده (6)، بلاد اسلام با بیست اقلیم برای شناساندن جهان اسلام استفاده شده (7) و مسعودی (8)، به نقل از فزاری، برای بیان حدود جهان اسلام از «قلمرو امیرالمؤمنین» (مراد، خلیفه‌ی عباسی است)‌ سخن گفته است.
جغرافی‌دانان فارسی نویس متقدم نیز علاوه بر آنكه جهان اسلام را با تركیبات مشابه به كار برده‌اند، معانی دیگری از جهان نیز عرضه كرده‌اند. مثلاً، مؤلف حدودالعالم (9)‌ ناحیت مسلمانی یا حدود مسلمانی را برای معرفی قلمرو مسلمانان به كار برده است. گردیزی (10) بخشی از جهان اسلام را «میان جهان»، برای معرفی محدوده‌ای از مكه و مدینه تا خراسان و نیمروز و بخشی از شام، نامیده است.
اصطلاح جهان اسلام در سال 1324/ 1906 در عنوان كتاب The Mohammadan world of today اثر زویمر (11) ذكر شده است. در چاپ اول <دایرةالمعارف اسلام> (12) (13) اصطلاح « مردمان مسلمان» (14) به كار رفته و عبارات سرزمین‌های اسلامی، امپراتوری اسلامی، مملكت اسلامی و نواحی اسلامی را آدام متز (15) (16) به كار برده است.
در ایران، برای بیان مفهوم جهان اسلام، دانشنامه‌ی ایران و اسلام از عبارات كشورهای مسلمان، عالم اسلامی و جامعه‌ی اسلامی استفاده كرده است. (17) كاربرد اصطلاح جهان اسلام پس از پیروزی انقلاب اسلامی، افزون بر كتاب‌ها و مقالات علمی، در متون حقوقی و برنامه‌ای نیز راه یافت. در اصل یازدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1358ش، اصطلاح جهان اسلام و ملل اسلامی آمده است. در سندی به تاریخ 11 آذر 1382، كه موضوع آن چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 شمسی است، نیز عبارت جهانِ اسلام به كار رفته و در بند سی‌ام سیاست‌های كلی برنامه‌ی چهارم توسعه‌ی جمهوری اسلامی ایران، « تحكیم روابط با جهانِ اسلام» مطرح شده است.
امروزه كاربرد اصطلاح جهان اسلام، در عنوان بسیاری از احزاب و گروه‌ها، سازمان‌ها، مؤسسات، همایش‌ها، مجامع، كتاب‌ها و مجلات حوزه‌ی فرهنگ و تمدن اسلامی رایج است. (18)

پی‌نوشت‌ها:

1. رك: قزوینی، ج2، ص 42.
2. World Trade Organization(WTO)
3. رك، ص 16-17.
4. رك: ص6، 9
5. برای نمونه، رك: ص 56، 63، 82.
6. رك: جیهانی، دیباچه‌ی كاتب، ص 35-36.
7. رك: همان دیباچه، ص40.
8. ج2، ص377.
9. ص57، 200.
10. ص 544.
11. Zwemer
12. E.J.Brill`s first encyclopedia of Islam,1913-1936
13. ج1، مقدمه.
14. The Muhammadan Peoples
15. Adam Mez
16. ج1، ص 13.
17. ج1، مقدمه‌ی یارشاطر، ص 9، 13، 19.
18. رك: كوهستانی نژاد، كتاب 2، ص 63-74، 160.