روشن ساختن زمان و مکان و فضا و جوّ نزول آیات (1)
قرآن حکیم هم از چهره ملکوتی و أمّ الکتابی برخوردار است: ( وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ لَدَیْنَا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ ) (2) هم چهره ملکی و عربی مبین: ( وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَ مَنْ حَوْلَهَا ) (3) و ( نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ * عَلَى قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ * بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ ) (4).آری، قرآن مجید دو گونه نزول و تجلّی دارد:
یکباره و یکپارچه ( دفعی ):
یعنی به صورت حقیقتی نورانی در قلب پاک پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرود آمد و هرگز به گونه صدا و لفظ و کلمه نبود.چندباره و گام به گام ( تدریجی ):
یعنی گاه آیه یا آیات یا سوره ای در قالب صدای جبرئیل و واژه های ویژه بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل می شد.بر این اساس، مفسّر راستین نخست باید به پاکسازی جانش بپردازد و به اندازه پاکی فکری و رفتاری اش، بدان حقیقت نوری دست یابد و خودش را نوردار سازد؛ آن گاه زمان و مکان فرود آمدن آیات را ( به گونه کلّی نه جزئی و تک به تک ) بازشناسد؛ هم چنین فضای نزول سوره و جوّ نزول قرآن ( شناسایی شرایط حاکم بر جامعه اسلامی، هنگام نزول سوره خاص، نیز تمامی دوران رسالت از آغاز تا انجام که هدف کلان سوره و قرآن را نیز نمایان می سازد ) را به دقت بررسد.
در رسیدن به این اکتشاف سودمند، قرآن پژوهان گران مایه برای جداسازی و بازشناسی آیات مکی و مدنی، سنجه ها و ملاک هایی گفته اند. (5) مفسران نیز پیش از پرداختن به تفسیر تک تک آیات، نگاهی کلی به محتوای سوره و هدف آن دارند؛ در تفاسیر فی ظلال القرآن و التفسیر المنیر و تسنیم برای هر سوره ای پیش گفتاری نگاشته شده که با نگاهی کلان، به تحلیل و برآورد فضای فرود آن سوره می پردازد. (6) پیش نوشتار سوره ها به قلم شیوای جناب سیّد قطب خواندنی است، به ویژه در سوره بقره.
آری، اگر کسی مکی بودن آیه یا سوره ای را باور کند و واژه زکات در آن باشد، هرگز زکات را به معنای اصطلاحی؛ یعنی « مالیات ویژه فقهی » نمی داند، بلکه آن را به مطلق انفاق مالی، اعم از واجب و مستحب تفسیر می کند.
پی‌نوشت‌ها:
1- یادکرد « فضای نزول » از علامه بلاغی در تدوین دو جلد نخست تفسیرش ( حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر ) و « جوّ نزول » از جناب سید قطب در آغاز سوره مبارکه انفال است ( ر.ک: فی ظلال القرآن، ج3، ص 1429 ) نیز جناب عبدالرحمن حبنکه در « تدبّر سورة الفرقان فی وحدة الموضوع ».
2- زخرف، آیه 4.
3- شوری، آیه 7.
4- شعراء، آیه 193-195.
5- ر.ک: بدرالدین زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج1، ص 188-200؛ عبدالرحمن سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، ج1، ص 34-55؛ زرقانی، المناهل، ج1، ص 193-200؛ صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ج1، ص 181-184 و محمدهادی معرفت، التمهید، ج1، ص 162-165.
6- شاید پیشگام این هنروری به گونه گسترده، جناب فیروزآبادی ( متوفای 817 ق ) باشد که در پیش نوشتار هر سوره به بیان این عناصر هشت گانه می پردازد: زمان و مکان نزول؛ شمار آیات و کلمات و حروف ( با اشاره به آیات اختلافی ) ؛ مجموع فواصل و سربندهای آیات ( صنعت سجع ) ؛ اسم یا اسامی سوره؛ هدف سوره و خطوط کلی آن؛ بیان ناسخ و منسوخ؛ برشماری آیات متشابه یا همگون و تکراری در درون سوره یا بیرون آن و گزارش روایات بیانگر فضیلت سوره با داوری درباره سند آن ها.
همو در پیش نوشتار سوره بقره می نویسد: « و علی الإجمال، مقصود هذه السورة: مدح مؤمنی اهل الکتاب و ذمّ کفار مکة و منافقی المدینة و الردّ علی منکری النبوة و... تحریم الرّبا و بیان المداینات و تخصیص الرسول (صلی الله علیه و آله و سلم) لیلة المعراج بالایمان حیث قال: ( آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلاَئِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قَالُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ * لاَ یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَ عَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَ لاَ تَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْراً کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَ لاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلاَنَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ ) معظم مقاصد هذه السورة الکریمة » ( بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، ج1، ص 127-135 ).
گفتنی است جلد نخست این اثر ارزشمند، دربردارنده پیش نوشتار همه سوره های قرآن مجید به گونه پیش گفته است. در این زمینه نگاشته های جناب صدرالمتألهین در آغاز سوره ها نیز بسیار ژرف و پرپهنا و خواندنی است. هم چنین نگاشته پر بهای علامه بلاغی در دو جلد نخست تفسیر خود به نام حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر و نوشته ارجمند آقای دکتر عبدالله شحاته ( شاگرد برجسته جناب سیدقطب ) به نام اهداف کل سورة و مقاصدها در خور مطالعه است.
حیدری فر، مجید؛ (1392)، مهندسی فهم و تفسیر قرآن، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ دوم
