قرآن محور اتحاد و همبستگی

اشاره:
آن هنگام كه بعثت رسول اكرم(ص) همچون آذرخشی كویر ظلمانی جامعه بشری را پرتوافشانی نمود و سرزمین حجاز را مركز تابش انوار تابناك وحی قرار داد، زنجیرهای اسارت كه افكار مردم را در انجماد و تحجر قرار داده بود، یكی پس از دیگری از هم گسست و به بركت نور حق و چشمه همیشه جوشان توحید، عداوت و دشمنی رنگ باخت، دلها به هم نزدیك شد، رحمت و بركت بر انسانها بارید و سرانجام این انقلاب معنوی و تحول ملكوتی با خود، آرامش، امنیت، الفت و حس تفاهم را به ارمغان آورد.
اهمیت وحدت و همبستگی در اسلام
وحدت و همبستگی یكی از مواردی است كه تداوم و پایداری نظامها و ملتها به آن بستگی دارد. و به همین دلیل، تمامی ملتها برای وحدت و همبستگی اهمیت خاصی قائل شده اند و برای حفظ این امر خطیر برخی امور را، در فرهنگ خود مقدس و مهم شمرده و آنها را محور همبستگی خود قرار داده اند. به عنوان نمونه وقتی در تاریخ جنگهای صلیبی دقت می كنیم، می بینیم مسیحی ها از مذهب به عنوان بهترین حربه برای اتحاد خود بهره برده اند، یا در جنگ جهانی دوم، آلمانها برای همبستگی خود از عنوان نژاد برتر استفاده كردند. در این خصوص دین مبین اسلام نیز از سایر ادیان مستثنا نبوده و اهمیت خاصی برای این موضوع قائل شده است و قرآن كریم بر این نكته، تأكید كرده است كه وحدت مایه استواری و نیرومندی، و اختلاف موجب شكست و سستی و از كف دادن قوت و قدرت است. خداوند در قرآن كریم در مقام بحث از جنگ بدر كه در جریان آن شماره مسلمانان كمتر از یك سوم مشركان بود و توشه و سلاح و آمادگی كمتری داشتند، اما سرانجام پیروزی از آن مسلمانان گشت، می خوانیم: «و (فرمان) خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید، و نزاع (و كشمكش) نكنید، كه سست شوید و قدرت (و شوكت) شما از بین برود و صبر و استقامت كنید كه خداوند با استقامت كنندگان است.»(2) در این نوشتار، بر آنیم مواردی را كه از نظر قرآن كریم محور همبستگی ملی به شمار می آید، بیان نماییم. البته، قبل از ذكر این موارد برای روشن ساختن تمام جوانب موضوع باید بدانیم كه منظور از وحدت و همبستگی هرگز آن نیست كه همه دیدگاههای اعتقادی، اجتهادهای فقهی و نظریات سیاسی مسلمانان را در قالب اجتهاد و رأیی واحد ارائه كنیم و از بقیه دست برداریم، بلكه مقصود اتخاذ موضعی هماهنگ در میان مسلمانان و جامعه اسلامی است كه بر بستر انگیزه ها و ضرورتهای پیشین، وحدت و همبستگی را در میان آنان تجلی بخشد. مهمترین محورهای همبستگی از نظر قرآن از قرار زیر است:

1 توحید و یكتاپرستی

ایمان به خدای یگانه، غیب، فرشتگان و كتابهای آسمانی، پیامبران و روز قیامت، مهمترین پایگاهی است كه وحدت و همبستگی جوامع مسلمان باید بر آن استوار گردد. اصولاً نظریه «توحید» دیدگاهی وحدت گراست و به مثابه مركزیت نظام تكوین و تشریع امت واحده اسلامی به شمار می رود. یكایك آدمیان و آفریدگان تسبیح گوی خدای یكتایند و در برابر عظمت او خاضع و خاشعند. خدایی كه صاحب و مالك روز جزاست و داد مظلوم را از ظالم می ستاند و از ستمگران انتقام می گیرد و در روز رستاخیز در میان مردم به عدالت رفتار خواهد كرد و در میانشان قسط به پا خواهد داشت. قرآن كریم یكی از راههای همبستگی را پیروی از راه توحید دانسته و به آن سفارش فرموده است: «این راه مستقیم من است، از آن پیروی كنید، و از راههای پراكنده (انحرافی) پیروی نكنید، كه شما را از طریق حق، دور می سازد.» (3)
در این آیه، خداوند دستور به پیروی از صراط مستقیم را داده كه همان راه توحید، راه حق، عدالت، پاكی و تقواست و پیروی از غیر آن راه را باعث پراكندگی و اختلاف و نفاق می داند. بر همین اساس، قرآن از اهل كتاب می طلبد كه به كلمه توحید كه وجه جامع و مشترك میان آنان و مسلمانان می تواند باشد باز گردند و می فرماید: « بگو: ای اهل كتاب! بیایید به سوی سخنی كه میان ما و شما یكسان است، كه جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را همتای او قرار ندهیم.» (4)
در این آیات، قرآن كریم مفهوم وحدت و همبستگی مسلمانان و حتی مسلمانان با سایر ادیان الهی را تنها در این چارچوب و با این تفسیر و تبیین پذیرفته است، زیرا كه از نظر اسلام صرفاً به اجتماع مسلمانان و اتفاق آنان بر هر مسأله ای نباید دل خوش بود، بلكه آنچه در این عرصه اهمیت فراوان دارد، اتحاد و اتفاق آنان، «در خدا» و «برای خدا» و «در راه خدا» است. رسول اكرم(ص) پس از مهاجرت به مدینه و پذیرش رهبری مردم، منشور اساسی كه به صحیفه یا قانون اساسی مدینه موسوم است براساس تعالیم قرآن كریم تدوین فرمود و با پیمان و میثاقی قبایل مختلف آن نواحی را به هم پیوند داد و امت واحدی تشكیل شد كه محور آن به جای ملیت و نژاد، ایمان به خدا و آخرت و عمل صالح بود.(5)
مقام معظم رهبری، آیة ا... خامنه ای نیز علاج دردهای كهنه دنیا و زخمهای بشریت را بازگشت به خدا می داند و می فرماید: «امروز علاج دردهای كهنه دنیا و زخمهای بشریت، بازگشت به خداست. باید به خدا برگردند، بشریت باید با خدا و ایمان و معنویت آشتی كند. كسانی كه انسان ها را عمداً از معنویت و ایمان و توجه به خدا دور كردند، این نتیجه كار آنهاست. چیزهایی است كه برای بشریت پیش می آید، یك روز در این گوشه دنیا، یك روز در آن گوشه دنیا، باید به خدا و معنویت برگردند. علاج دردهای بشریت، توجه به خدا و بازگشت به ایمان است.»(6)
مطلب دیگر در اهمیت و محوریت توحید اینكه خداوند خطاب به پیامبر(ص) خود چنین می فرماید: «آنها كه آیین و مذهب خود را پراكنده كردند و به دسته های مختلف تقسیم شدند در هیچ چیز با آنها ارتباطی نداری و آنها نیز هیچ گونه ارتباط با مكتب تو ندارند.»(7) زیرا مكتب تو، مكتب توحید و صراط مستقیم است و صراط مستقیم و راه راست همواره بیش نمی باشد.
در این آیه، خداوند متعال این حقیقت را كه توحید محور و اساس اسلام و اسلام، آیین وحدت و یگانگی است و از هر گونه نفاق و تفرقه و پراكندگی بیزار است، با تأكید تمام بازگو می كند و به پیامبر(ص) می فرماید برنامه و كار تو هیچ گونه شباهتی با افراد تفرقه انداز ندارد، چون توحید نه تنها یكی از اصول اسلام است، بلكه تمام اصول و فروع اسلام و همه برنامه های آن بر محور توحید دور می زند. توحید، روحی است در كالبد همه تعلیمات اسلام.
توحید، جانی است كه در پیكر اسلام دمیده شده است. و امام امت(رضوان ا... تعالی علیه) در این باره می فرماید: «این اسلام بود كه همه را با هم مجتمع كرد و این اسلام بود كه شما را پیروز كرد و این اسلام است كه سعادت همه انسانها را تأمین می كند.»(8)

2 قرآن، ریسمان اتحاد و محور همبستگی

«و به ریسمان الهی چنگ زنید و پراكنده و متفرق نشوید.»(9) در این آیه «حبل الله» به قرآن و اهل بیت(ع) تفسیر شده و محور همبستگی قرار داده شده است و به مسلمانان دستور می دهد كه با تمسك به این دو به وحدت امت اسلامی تحقق بخشند.
امام خمینی(ره) پیام آور راستین مكتب قرآن در عصر كنونی نیز در این باره فرموده اند: «ملتها و دولتها اگر بخواهند به پیروزی و هدفهای اسلامی به تمام ابعادش كه سعادت بشر است برسند، باید اعتصام به حبل ا... كنند، از اختلافها و تفرقه بپرهیزند و فرمان حق تعالی را اطاعت نمایند»(10) قرآن كریم قانونی است كه در آن اختلافی نیست و خود بیان كننده و روشن كننده اختلافهاست: «ما قرآن را بر تو نازل نكردیم، مگر برای اینكه آنچه را در آن اختلاف دارند، برای آنها روشن كنی.» (11)
در این آیه، یكی دیگر از فلسفه های بعثت پیامبر(ص) بیان شده است تا روشن شود كه اگر اقوام و ملتها، هوی و هوسها، سلیقه های شخصی خود را كنار بگذارند و دست به دامن راهنمایی پیامبران بزنند، اثری از این گونه اختلافها، خرافه ها چیزی باقی نخواهد ماند. و پیامبر(ص) نیز برای بیان و روشن ساختن این اختلافها و راهنمایی مردم از كتاب خدا، قرآن كریم بهره می جسته است، زیرا این كتاب خداست كه وسوسه های شیطان را از دل انسان می زداید، پرده های فریبنده نفس اماره و شیطان صفتان را از چهره حقایق كنار می زند، خرافات و جنایتهایی را كه در زیر صورتهای فریبنده پنهان شده آشكار می سازد و اختلافهایی را كه در سایه هوی و هوس پدید آمده بر می چیند و به قساوتها پایان می دهد و نور هدایت و رحمت را در همه جا می پاشد و وقتی چنین شد، وحدت و همبستگی در جای جای جامعه اسلامی ایجاد می شود.
رهبر معظم انقلاب، فاصله گرفتن از قرآن را باعث مواجه شدن با مشكلات متعددی دانسته و می فرماید: «امت اسلامی زمانی به بركت عمل به قرآن، سرآمد علم، عزت، اخلاق و معنویت بود، اما امروز به دلیل فاصله گرفتن از قرآن با مشكلات متعددی از جمله نداشتن وحدت كلمه و استقلال، پیشرو نبودن در عرصه های علمی و مدنی و اعمال سلطه از جانب قدرتهای زورگو، مواجه است.»(12) در جای دیگر، پیروزی مردم ایران را از بركات قرآن دانسته و می فرماید: «ملت ایران به بركت قرآن توانست از سلطه قدرتهای شیطانی رهایی یابد و جوانان خود را در مسیر پیشرفت و ترقی قرار دهد.»(13)
از جمله شیوه هایی كه قرآن كریم برای ایجاد وحدت و همبستگی به كار برده، تأكید آن بر اهمیت حیاتی وحدت و بر ثمرات و تأثیر مثبت آن بر جامعه اسلامی است و این به حدی است كه همبستگی جامعه را برای مردم به صورت یك هدف در می آورد. قرآن به برادری، صمیمیت و پرهیز از اختلافها، تفرقه و عوامل دیگر تأكید فراوان كرده است و با پیروی از نظام قرآنی، می توان به آسانی به هدف وحدت و همبستگی ملی، جامه عمل پوشاند. بنیانگذار نظام مقدس جمهوری اسلامی، حضرت امام خمینی (ره) نیز با تأسی از قرآن، بر ایجاد وحدت در جامعه تأكید فراوان داشته و می فرماید: «لازم است برادران ایرانی و شیعیان سایر كشورها از اعمالی كه موجب تفرق صفوف مسلمانان است احتراز كنند و لازم است در اجتماعات اهل سنت حاضر شوند.»(14)

3 اطاعت از پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)

مسأله اطاعت از پیامبر(ص) و پایبندی به اوامر و تعالیم و احكام آن حضرت و پیروی از تصمیمات و دستورهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، اداری و قضایی حضرت، موضوعی است كه در تحقق بخشیدن به وحدت جامعه و همبستگی مسلمانان نقش بسزایی دارد و آثار روحی و معنوی بسیاری بر آن مترتب است، زیرا خداوند متعال در مورد پیامبر(ص) فرموده است: «و هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید، آنچه می گوید چیزی جز وحی كه بر او نازل شده نیست.»(15) از این رو، اطاعت از او در حكم پیروی از خداوند و ایمان به او ایمان به رسالت الهی است، چون جانشینی خداوند در زندگی مادی، در واقع از آن اوست: «كسی كه از پیامبر(ص) اطاعت كند خدا را اطاعت كرده، و كسی كه سرباز زند، تو را نگهبان او نفرستادیم.»(16)
و در جای دیگر، اطاعت از فرمان خداوند و اطاعت از پیامبر را مایه پیروزی و همبستگی دانسته است و می فرماید: «و (فرمان) خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید، و نزاع (و كشمكش) نكنید، كه سست شوید و قدرت و (شوكت) شما از میان برود.»(17)
رهبر معظم انقلاب نیز معیار و محور وحدت را وجود مقدس پیامبر(ص) دانسته و می فرماید: «معیار و محور وحدت كه جمهوری اسلامی ایران، دنیای اسلام را به آن فرا می خواند، وجود مقدس نبی اكرم(ص) و یاد و نام آن بزرگوار است.»(18)
و در جای دیگر می فرماید: «برخی اختلافهای قومی، مذهبی و سیاسی به طور طبیعی در جهان اسلام وجود دارد كه می توان با تكیه بر تعالیم پیامبر خاتم بر آنها غلبه كرد.»(19)

4 حفظ روابط عاطفی میان رهبری و مردم

از مزایای فوق العاده اخلاقی پیامبر(ص) كه از صفات مهم در رهبری و باعث همبستگی ملی است، مسأله گذشت و نرمش و انعطاف در برابر مردم است. خداوند متعال می فرماید: « و به (بركت) رحمت الهی، در برابر آنان (مردم) نرم (و مهربان) شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراكنده می شدند»(20)
شخصی هم كه در مقام رهبری یا مسؤولیتی قرار گرفته اگر بخواهد در مسؤولیتی كه به او سپرده اند، موفق شود باید به پیامبر اكرم(ص) اقتدا كند و با مردم با محبت و مهربانی رفتار نماید كه در غیر این صورت اگر خشن و تندخو و غیرقابل انعطاف و فاقد روح گذشت باشد، در برنامه های خود با شكست مواجه خواهد شد و مردم از دور او پراكنده می شوند. و در جای دیگر درباره مهربانی پیامبر(ص) با مردم چنین می فرماید: «به یقین رسولی از خود شما به سویتان آمد كه رنج های شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است.» (21) و مقام معظم رهبری نیز همه مسئولان را به داشتن چنین صفتی سفارش می كند و می فرماید: «فلسفه وجودی مسؤولان نظام، خدمت به مردم است و همه مسؤولان و مدیران كشور در هر رده و مقامی باید با مردم همچون پدری مهربان برخورد كنند و در راه خدمت به آنان، آرام و قرار نداشته باشند تا ملت، لذت كارهای بزرگ انجام شده در دوران انقلاب را احساس كند.»(22) اخلاق پسندیده، رفتار نیك، مهربانی، صبر و استقامت، تحمل و بخشش، همه جزو راههایی است كه می شود با آنها وحدت و همبستگی ایجاد كرد كه خداوند متعال، پیامبر اكرم(ص) را - كه اسوه تمام رهبران و ملتهاست- به انجام آنها دستور داده است.
ائمه معصومین(ع) به روشنی بر ضرورت انجام وظیفه احترام و اهتمام حاكم و امیر نسبت به مردم و زیردستان تأكید كرده اند و این تأكید را در درجه عالی می توان در سیره خلافت امام علی(ع) ملاحظه نمود. همچنین این تأكید در قالب نصیحت و پند امامان به والیان و كارگزاران آنان دیدنی است.
شاید یكی از جالب ترین این نمونه ها، نامه های امام علی(ع) به مالك اشتر نخعی و دیگر نامه هایی باشد كه به سوی والیان خویش فرستاده و بخشی از آنها در كتاب گرانقدر نهج البلاغه گرد آمده است. در وصیت امام علی(ع) به فرزندش محمد بن حنفیه می خوانیم: «به تمامی مردم نیكی كن همانطور كه دوست داری به تو نیكی كنند، برای آنان آنچه را بپسند كه برای خود می پسندی، نیز آنچه را برای خود زشت می شماری برای آنان زشت بدار. خوی خویش با مردم نیكو كن چندان كه هر گاه از نظر آنان غایب شوی دلشان برایت تنگ گردد و چون بمیری بر تو بگریند و بگویند «انا لله و انا الیه راجعون» و از آنان مباش كه مردم هنگام مرگشان بگویند: «الحمدلله رب العالمین» بدان كه پس از ایمان به خداوند، اساس و رأس عقل، مهربانی با مردم است.»(23)

5 موازین اخلاقی و شاخصه های برجسته

از دیدگاه اسلام، رعایت موازین اخلاقی، بطور كلی اصل اساسی و مهمی است كه در كنار مسائل گوناگون عقیدتی و روابط اجتماعی و سیاسی و برای دستیابی انسان به تكامل جمعی و فردی در دنیا و آخرت باید مدنظر قرار گیرد. فراتر از این می گوییم اصولاً محتوای كلی تعالیم اسلامی، محتوایی اخلاقی است. رسول اكرم(ص) در این زمینه می فرماید: «من برانگیخته شده ام كه فضیلتهای اخلاقی را به اوج برسانم» روی این اصل، قرآن كریم هنگام بحث از مسایل اخلاقی، نه تنها از روابط آدمی با همنوعان خود سخن گفته، بلكه روابط او را در همه زمینه ها، مورد توجه قرار داده است. از این رو، دریافتنی است كه موازین اخلاقی، بستری مهم برای برپائی وحدت اسلامی است. علاوه بر این، قرآن كریم بطور كلی از نقش اخلاق در پدیدار شدن وحدت و بطور خاص از شاخصه های روابط حاكم بر جامعه سخن گفته است.
اینك آنچه مدنظر است شاخصه هایی كلی از موازین اخلاقی است كه در ارتباط با موضوع وحدت و همبستگی ملی و اسلامی نقش آفرین است. در ادامه به برخی از این شاخصه ها اشاره می كنیم:

الف) پایبندی به عهد و پیمان

قرآن كریم به طور كلی بر ضرورت وفای به عهد و پایبندی به میثاق، در همه زمینه ها تأكید كرده است. با این همه پافشاری قرآن بر این اصل، در روابط اجتماعی و سیاسی حتی در مقابل دشمنان مسلمانان و مؤمنان جای خود دارد. به عنوان مسأله ای بنیادین، بیشتر است. این بدین معناست كه رعایت جنبه های اخلاقی در حفظ و بقای وحدت جامعه نقشی اساسی بازی می كند. خداوند متعال در قرآن كریم بعد از تعیین مدت برای مشركان می فرماید: «مگر كسانی از مشركان كه با آنها عهد بستید، و چیزی از آن را در حق شما فروگذار نكردند و احدی را بر ضد شما تقویت ننمودند، پیمان آنها را تا پایان مدتشان محترم بشمرید، زیرا خداوند پرهیزكاران را دوست دارد.» (24) در این آیه، خداوند پیمان مشركانی كه بر خلاف پیمان خود كاری انجام نداده اند، محترم شمرده است. و در جای دیگر بعد از سفارش وفای به عهد الهی، می فرماید: «همانند آن زن (سبك مغز) نباشید كه پشم های تابیده خود را، پس از استحكام، وامی تابد، در حالی كه سوگند (و پیمان) خود را وسیله خیانت و فساد قرار می دهید، به خاطر اینكه گروهی، جمعیتشان از گروه دیگر بیشتر است (و كثرت دشمن را بهانه ای برای شكستن بیعت با پیامبر می شمرید). خدا فقط شما را با این وسیله آزمایش می كند و به یقین روز قیامت، آنچه در آن اختلاف داشتید برای شما روشن می سازد.»(25)

ب) امر به معروف و نهی از منكر

پروردگار متعال در بسیاری از آیات، به امر به معروف و نهی از منكر سفارش كرده است و امر به معروف و نهی از منكر در حقیقت به منزله یك پوشش اخلاقی اجتماعی برای محافظت جمعیت است. زیرا اگر امر به معروف و نهی از منكر در میان نباشد، عوامل مختلفی كه دشمن بقای «وحدت و همبستگی اجتماعی» هستند همچون موریانه از درون، ریشه های اجتماع را می خورند و آن را از هم متلاشی می سازند.
بنابراین حفظ همبستگی ملی بدون نظارت عمومی صالحان ممكن نخواهد بود. و خداوند متعال عمل به آن دو را یكی از صفات مؤمنان دانسته و می فرماید: «مردان و زنان با ایمان، ولی (یار و یاور) یكدیگرند و امر به معروف و نهی از منكر می كنند.»(26)
و در آیه ای دیگر خداوند یكی از صفات منافقان را تفرقه افكنی دانسته كه برای عملی ساختن این عمل زشت خود (تفرقه افكنی) از عكس امر به معروف و نهی از منكر استفاده می كنند و می فرماید: «مردان و زنان منافق، همه از یك گروهند، آنها امر به منكر و نهی از معروف می كنند.»(27) همچنان كه در آیات به این دو فریضه اهمیت داده شده است، در روایات زیادی هم اهمیت این دو بیان شده و در روایتی از امام باقر(ع) از آن به عنوان فریضه بزرگ یاد شده كه دیگر واجبات در سایه آن اقامه می شود.
ایشان می فرمایند: «امر به معروف و نهی از منكر دو فریضه بزرگ الهی است كه بقیه فرایض با آن دو بر پا می شود و به وسیله این دو، راهها امن می گردد، و كسب و كار مردم حلال می شود، حقوق افراد تأمین می گردد، و در سایه آن زمین ها آباد، و از دشمنان انتقام گرفته می شود، و در پرتو آن همه كارها اصلاح می گردد.»(28)
آنچه از آیات و روایات به دست می آید این است كه امر به معروف و نهی از منكر یكی از محورهای همبستگی است، زیرا از دشمنان نمی شود انتقام گرفت، مگر با اتحاد و همبستگی، و دین سالم نمی ماند مگر با اقامه فرایض و غیر این موارد كه جامه عمل پوشیدن همه آنها را امام(ع) فقط در سایه امر به معروف و نهی از منكر می داند.
و خداوند متعال می فرماید: «شما بهترین امتی بودید كه به سود انسانها آفریده شده اید (چه اینكه) امر به معروف و نهی از منكر می كنید و به خدا ایمان دارید.» (29) در این آیه خداوند متعال بهترین امت بودن را امر به معروف و نهی از منكر دانسته و جماعتی را امت گویند كه بین اعضا و افراد آن یك همبستگی و وحدتی داشته باشد كه در این آیه سبب این اتحاد را امر به معروف و نهی از منكر و ایمان به خدا دانسته كه اگر این سببها از بین برود، اولاً این امت اتحاد خود را از دست داده و همبستگی آنها از بین می رود. ثانیاً فضیلت این امت از بین خواهد رفت. همه اینها نشانگر اهمیت و محوریت امر به معروف و نهی از منكر در همبستگی می باشد.

پی نوشتها:

1. یادداشتهای شهید مطهری، ج 1، ص 202 217. 2. انفال آیه 46.
3. انعام آیه 153.
4. آل عمران آیه 64.
5. سیره ابن هشام، ج اول، ص 501.
6. روزنامه جمهوری اسلامی، 28 / 6 / 1380.
7. انعام آیه 159.
8. در جستجوی راه امام از كلام امام، دفتر 15، ص 129.
9. آل عمران آیه 103.
10. در جستجوی راه امام از كلام امام، همان، ص 152.
11. نحل آیه 64.
12. روزنامه جمهوری اسلامی، 7 / 7 / 1382.
13. همان.
14. پیام امام خمینی(ره)، 29 / 5 / 58.
15. نجم آیه های 3 و 4.
16. نساء آیه 80.
17. انفال آیه 46.
18. روزنامه جمهوری اسلامی، 7/2/1384.
19. همان.
20. آل عمران آیه 159.
21. توبه آیه 128.
22. روزنامه انتخاب، 16 / 5 / 1382.
23. وسایل الشیعه، عاملی، ج 8، ص 541.
24. توبه آیه 4.
25. نحل آیه 92.
26. توبه آیه 71.
27. توبه آیه 67.
28. وسائل الشیعه، ج 11، كتاب امر به معروف، باب 1، حدیث 6، ص 395.
29. آل عمران آیه 110.