سياست و حکومت در قرآن
نويسنده:يعقوب اسلاميه
منبع:روزنامه جام جم
منبع:روزنامه جام جم
مضمون اجتماعي وحي
سکولارها سعي مي کنند دين را فاقد جنبه سياسي معرفي کنند. اثبات اين قلمرو بسيار مهم نشان مي دهد که دين جنبه عمومي و اجتماعي دارد و به امور فردي و عبادي به زعم آنان محدود نمي شود. در اين مقاله و در رد مدعاي اسکولارها به بحث و بررسي و اثبات قلمرو سياسي دين از ديدگاه قرآن کريم مي پردازيم.
از روزي که انديشه هاي سکولاريسم (جداشمردن دين از سياست) همراه تجاوز قدرت هاي استعماري به کشورهاي اسلامي راه يافت و وارد جامعه و فرهنگ مسلمانان شده است ، اين سوال براي برخي از مسلماناني که با منطق و جهان بيني قرآني به قدر لازم آشنايي نداشته اند پيش آمد و آن اين که آيا قرآن متعرض امر حکومت و سياست شده يا تنها به حوزه زندگي فردي و اعمال عبادي و ارزش هاي اخلاقي پرداخته است.
اين سوال پس از پيروزي انقلاب اسلامي آن هم به طور خيلي جدي براي دسته اي از روشنفکران ديني دوباره در سطح جامعه مطرح شد و جدل هاي بي پاياني برانگيخت که تاکنون هم ادامه دارد. از جمله دکتر سروش در اين زمينه مي گويد: «به معناي واقعي کلمه ، حکومت ديني نداريم ، حکومت ديني حکومت بر قلوب است ، اما بر قلوب هم نمي توان حکومت کرد.» (در تحليل مفهوم حکومت ديني ، کيان 32)
مهدي بازرگان نيز چنين اظهار نظر مي کند و مي گويد: «حکومت يا مديريت جامعه در چارچوب آيه بعثت يا رسالت پيغمبر (که تلاوت آيات و تزکيه و تعليم کتاب و حکمت است) منظور نشده است و به نظر نمي رسد جزو برنامه رسالت و ماموريت فرستادگان خدا بوده باشد.» (آخرت و خدا هدف بعثت انبيا ص 1)
همه اين نظريات کمترين همخواني با جهان بيني و تعاليم قرآني ندارند و قرآن کريم ديوار نفوذ ناپذيري ميان حوزه زندگي فردي و حوزه امور دنيوي و سياست نکشيده است. در جهان بيني قرآني اولا، اصالت به حوزه اعمال عبادي و ارزش هاي اخلاقي داده شده ، زيرا هدف از آفرينش جهان و انسان و فراهم ساختن اين همه امکانات ، عبوديت و تقرب به مقام قرب الهي است. ثانيا هيچ امر مهم دنيوي نيست که با اهداف ، احکام ، قوانين ، اخلاق و معيارهاي ديني ارتباطي نداشته باشد و با اينها سنجيده و ارزشگذاري نشود. ثالثا آيات قرآني از ارتباط و تاثير ايمان و تقوا که به حوزه فردي تعلق دارد، به اقتصاد و ازدياد ثروت و نزول برکات آسماني که به حوزه امور دنيوي و عمومي مربوط مي شود، خبر مي دهد. (اعراف 96)
با توجه به اين دلايل جدا شمردن حوزه عمومي و امور دنيوي از حوزه امور عبادي و اخلاقي پايه محکمي در تعاليم قرآني ندارد. براساس آيه 39سوره نور کل اعمال فردي و اجتماعي انساني که به خداوند ايمان ندارد سرابي بيش نيست. در نتيجه نمي توان اعمال اجتماعي انسان را از ايمان به خداوند که به زعم سکولارها به حوزه خصوصي تعلق دارد تفکيک کرد. در قرآن آيات بسياري از اين قبيل داريم.
مباني حکومت ديني در قرآن
به همين دليل بايد گفت نظريه پردازي در باب اثبات امر سياست و حکومت در قرآن ابعاد گسترده اي دارد و خواهان تامل و پژوهش عميق در آيات و واژه ها و از همه مهمتر شناخت جهان بيني قرآني و مراجعه به تفاسير است تا اصول و مباني مساله سياست و حکومت به دست آيد. پس نخستين گام در شناخت و بررسي اصول و مباني سياست و حکومت ، شناخت و بررسي واژه ها و آياتي است که بر ربوبيت تکويني و ربوبيت تشريعي الهي تاکيد مي کنند. بدون شناخت ژرف اين آيات که نشانگر جهان بيني قرآني است ، ورود و پژوهش در امر سياست و حکومت براي هميشه ناتمام خواهد ماند. ما تنها به نقل بخش کوچکي از آياتي که به ربوبيت تکويني و تشريعي الهي دلالت مي کنند اکتفا مي ورزيم. آيات دسته اول بر ربوبيت تکويني و آيات دسته دوم بر ربوبيت تشريعي دلالت دارند:
1- خدا خالق هر چيز است (رعد/ 16) «خداي ما کسي است که همه موجودات عالم را نعمت وجود خاص خودش بخشيده و سپس هدايت کرده است.» (طه / 50)
2- همانا خدا به هر چه خواهد حکم کند.» (مائده / 1)
مفهوم رب و جايگاه ربوبيت در قرآن
بنابراين ، رب به معناي مالک مدبر است. رب، چون مالک است ، تصرف در مايملک از آن او، و چون مدبر است ، تنظيم و تدبير مايملک ، در اختيار اوست. با توجه به معنايي که براي رب ذکر شد، مي توان گفت که ربوبيت خداوند، به معناي اداره و تدبير عالم هستي و تمام موجودات به وسيله رب العالمين است... مشرکان در قبول خالقيت خدا مشکلي نداشتند.
مشرکان ، فقط ربوبيت خدا را قبول نداشتند و از اين رو، تدبير هستي را ميان خدا و غير خدا تقسيم کرده و شکافي بين خالقيت و ربوبيت الهي ايجاد مي کردند. انبياي الهي ، همواره کوشيده اند تا فاصله بين خالقيت و ربوبيت الهي را از ميان بردارند و از اين رو، پيوسته بر عدم جدايي خالقيت و ربوبيت الهي پاي فشرده اند.
علت جهاد و مبارزه گريز ناپذير پيامبران با طاغوت ها نيز، همين پافشاري آنان بر ربوبيت خدا بوده است ، زيرا پذيرفتن ربوبيت انحصاري خداوند در هستي ، ملازم با برچيده شدن حاکميت آنان بوده است.
فرمانروايي بر مردم ، در گرو آن بوده که جهان ، ربي يکتا نداشته باشد و تدبير امور، به رب هاي مختلفي غير از خداوند، «اربابا من دون الله» واگذار شود. نتيجه واگذاردن رب هاي متفرق ، تحقق عبوديت خداوند، به عنوان هدف آفرينش است و ما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون (51 - 56)»
همان طور که ملاحظه کرديد با توجه به آيات ربوبيت تکويني و تشريعي وجايگاه ربوبيت الهي در جهان هستي و جامعه بشري که توضيح داده شد،اين نتيجه روشن و بديهي حاصل مي شود که نظام سياسي و حکومت ديني در قرآن ، به معناي اداره و رهبري امت اسلامي به سوي سعادت و هدايت ، ريشه در خالقيت ، مالکيت ، ربوبيت ، هدايت ، ولايت ، فرمانروايي (ملک) و حکمت خداوندي در سراسر جهان هستي دارد. زيرا ربوبيت ، ولايت و هدايت عامه و تکويني الهي اقتضا دارد که تدبير و اداره جامعه بشري از طر يق تعيين و نصب حاکم و قانونگذاري در انحصار او باشد. به عبارت ديگر هدايت و اداره جامعه بشري در همه ابعاد آن چه فردي و چه عمومي که در قالب دين بروز يافته است ، در حقيقت بخشي جدا نشدني از تدبير و فرمانروايي و ربوبيت تکويني الهي در سراسر جهان هستي است.
خلاصه ربوبيت تشريعي از ربوبيت تکويني تفکيک پذير نيست و ايجاد شکاف ميان اين دو ربوبيت با جهان بيني قرآني هيچ گونه سنخيتي ندارد. بر اين اساس مشاهده مي شود که سياست و حکومت به تعاليم قرآني تحميل نشده است ، بلکه مولودي است که از بطن و جهان بيني و تعاليم قرآني متولد مي شود.
کساني که با مفاهيم و جهان بيني قرآن آشنا هستند مي دانند که قرآن حکومت و سلطه و قانونگذاري افراد کافر، فاسد، ستمگر، نادان و گناهکار را بشدت نفي مي کند. از ديدگاه قرآن کريم هيچ چارچوب و قاعده اي جز وحي و ارزش هاي الهي قابل پيروي نيست.
پس تنها خداوند است که داراي شايستگي مطلق براي پيروي و اطاعت انسان از احکام و قوانين اوست ولاغير. از نخستين آيه تا آخرين آيه قرآن کريم تنها يک سخن و يک هدف دنبال مي شود و آن حاکميت و ربوبيت تکويني و تشريعي خداوندي است و بس. حکومت هاي بشري محض يک استثناء هستند و نه يک قاعده.
باري با اين حساب يعني با نفي سلطه و حاکميت ستمگران و کافران و نيز نفي سلطه قانونگذاري توسط انسان ها، راهي جز قبول حاکميت الهي از طريق تشکيل حکومت ديني باقي نمي ماند. توضيح اين که براساس تعاليم وجهان بيني قرآني ، افراد انساني حق ندارند از سويي ، بدون اجازه خالق ، مالک و مدبر هستي در منابع و ثروت هاي طبيعي ، يعني در ملک خداوندي تصرف نمايند و از سوي ديگر دست به قانونگذاري و تاسيس حکومت بزنند زيرا هم تصرف و تجاوز به منابع طبيعي و هم قانونگذاري ، هر دو دخالت غير مشروع در ربوبيت تکويني و ربوبيت تشريعي الهي است.
به بيان ديگر تنها خالق و رب انسان و جهان است که حق قانونگذاري و فرمان دادن به انسان ها را دارد و بهره برداري از منابع طبيعي هم تنها به اذن اوست که مشروعيت مي يابد. از طرفي وضع قوانين توسط افراد انساني که از درک مصالح و مفاسد واقعي امور قاصرند موجب مي شود قوانيني در جامعه به اجرا درآيد که آثار و نتايج تکويني سويي در زندگي و روان آدميان داشته باشد که با ربوبيت و مالکيت خداوندي و هدف آفرينش و کمال انساني منافي باشد.
دومين گام براي ورود در بحث و بررسي مساله سياست و حکومت در قرآن ، اعتراف به اين حقيقت است که قرآن حاوي مباني ، اصول و کليات يک نظام تمام عيار حقوقي است ، و اين براي هر کسي که با قرآن اندک آشنايي داشته باشد غير قابل انکار است. در قرآن حدود پانصد آيه در باب کليات احکام و قوانين و مسائل حقوقي و جزايي مانند: مالکيت ، ثروت ، خريد و فروش ، رهن ، اجاره ، ارث ، دين ، خمس ، زکات ، انفال ، في ء، ربا، صيد، قراردادها، رشوه خواري ، کار، قتل ، دزدي ، زنا، شهادت ، جنگ و صلح ، محاربه و فساد في الارض ، حقوق اقليت ها، ازدواج ،طلاق ،حقوق خانواده و مقررات ثبت اسناد وارد شده است.
بديهي است براي اجراي اين احکام و قوانين و حدود الهي راهي جز تشکيل حکومت وجود ندارد، دولت در واقع يک شبکه عظيم حقوقي ، مديريتي و اجرايي بيش نيست.
کاملا روشن است که اجراي قوانين حقوقي و جزايي و برپايي عدل و نظم در جامعه بدون منشا فشار قوي و قدرتمندي مانند حکومت به هيچ وجه قابل تحقق نيست. در حقيقت نظام حقوقي و قضايي بخش جدانشدني از پيکره حکومت است و بدون آن قابل تصور نيست. قانون و حکومت دو روي يک سکه اند. به گفته پروفسور دل و کيو: « دولت اساسا عبارت از يک نظام حقوقي که در حقيقت ، ستون فقرات يا استخوان بندي جامعه است و نسوج (قشرهاي) مختلف اجتماعي دور اين محور قرار مي گيرند. روي دولت است که روابط پيچيده تشکيل دهنده مجموعه زندگي يک ملت پايه مي گيرد.» خلاصه اين بحث اين مي شود که ماهيت نظام حقوقي اسلامي به گونه اي است که اجراي آن بدون ايجاد حکومت ديني ميسر نمي شود. در غير اين صورت قانونگذاري خداوندي عبث خواهد بود و خداوند متعال هم کار عبث و غير حکيمانه اي انجام نمي دهد.
مولفه هاي سياست در قرآن و علوم سياسي
در علوم سياسي ، سياست چنين تعريف شده است: «سياست عموما به مفهوم عمل اخذ تصميم و اجراي آن براي کل جامعه است. پس در سياست عمل ، عامل و موضوع عمل وجود دارد. عامل عمل سياست حکومت يا نهادهاي تصميم گيري و اجرايي دولت هستند. موضوع عمل ، گروه ها، افراد و بخش هاي مختلف جمعيت اند.
دولت براي اخذ تصميم و اجراي تصميمات به عنوان سياست ، نيازمند قدرت و توجيه قدرت يعني اقتدار، مشروعيت و ايدئولوژي است. قدرت نيز داراي منابع گوناگوني است.» در تعريف حکومت اين چنين آمده است: «در حکومت هم به معني عمل حکم راندن و هم به معني مجموعه نهادهاي مجري احکام به کار مي رود. کار ويژه هاي اصلي حکومت ، وضع قوانين و اجراي آنهاست.»
بعد از مراجعه به قرآن متوجه مي شويم که همه مولفه هاي سياست در قرآن يافت مي شود که به طور خيلي مختصر به آنها اشاره مي شود:
1) سياست: سياست به معناي اخذ و اجراي تصميم براي کل جامعه ، براي پيامبرص اسلام با توجه به آيات بسياري که در اين زمينه وارد شده است به آساني اثبات مي شود. به اين فراز دقت کنيد: «حکومت و سلطه سياسي در زبان قرآن و مومنين صدر اسلام با کلمه «امر» تعبير مي شده است: (و شاورهم في الامر) و (امرهم شوراي بينهم). زعامت و رهبري رسول الله ص اگر منحصر در زعامت ديني باشد، دعوت به مشورت و نظر سنجي در زعامت ديني و ابلاغ رسالت الهي بي معنا و غير قابل قبول است بنابراين ، کلمه «امر» در اين دو آيه ، ناظر به تصميم گيري سياسي و اداره جامعه است» در قرآن آيات بسياري در باره وظايف و شوون و عمل سياسي پيامبر گرامي ص يعني اخذ و اجراي تصميم در باب مسائل اجتماعي مانند دفاع و جهاد، اخذ و جمع آوري خمس و زکات و قضاوت وارد شده است.
از موارد ديگري که رهبري سياسي پيامبر را اثبات مي کند ، مسووليت مسلمانان در برابر پيامبر اکرم ص است.
کاظم قاضي زاده پژوهشگر مسائل مذهبي سياسي در کتاب سياست و حکومت در قرآن ، ص 138 مي نويسد: «يکي از اموري که از ادله بسيار روشن براي اثبات شان زعامت سياسي پيامبرص با منشا الهي است. دستورات الهي به مردم براي حفظ آن حقوق متعدد رهبري است. گرچه رسول و نبي بما هو نبي و نه بما هو زعيم نيز اقتضاي حفظ حقوقي را دارد و نوعي از تبعيت براي او متصور است ، اما آنچه براي پيامبر اسلام ص طرح شده بسي گسترده تر است و نشانگر منصب سياسي الهي ايشان است. مواردي که از آيات به دست مي آيد عبارت است از: لزوم اطاعت از پيامبر، عدم جواز تخلف از دستورات وي ، اجازه گرفتن از پيامبر به منظور نيامدن در صحنه هاي مهم ، در ميان گذاشتن جريانات روزمره با پيامبر و لزوم رجوع در اختلافات به پيامبر».
2) حکومت پيامبر: آياتي که مي آيد بيانگر مقام حکومتي و ولايت سياسي پيامبر است:
النبي اولي بالمومنين من انفسهم.
( احزاب ، 6) انما وليکم الله و رسوله... و يا ايها الذين آمنوا اطيعواالله و اطيعوا الرسول (نساء، 59).
از کار ويژه هاي اصلي حکومت اجراي قوانين است که پيامبر گرامي خود اجرا کننده احکام و قوانين الهي در جامعه است.
3) حکومت پيامبران: آياتي که به ذکر نشاني آنها مي پردازيم ، به ترتيب بر حکومت و رهبري سياسي حضرت ابراهيم ع ، حضرت داوودع ، حضرت سليمان ع و خاندان آل ابراهيم دلالت دارند. اين آيات اين مطالب را بوضوح بيان مي کنند که جعل و اعطاي منصب حکومتي و حکمراني به اين پيامبران الهي از سوي خداوند متعال بوده است. (بقره ، 124) (بقره ، 251) (ص ، 35) (نسا، 54).
4) قدرت: براساس آيات بسياري که به جهت شهرت لازم به ذکر آنها نيست ، پيامبر داراي قدرت و نيروي دفاعي ، نظامي و مجاهد بوده است.
5) مشروعيت و اقتدار: خداوند متعال پيامبر گرامي را به عنوان خليفه و ولي و رهبر امت اسلامي نصب کرده و در نتيجه به او مشروعيت و اقتدار بخشيده و از مسلمانان دعوت کرده در همه موارد از فرمان هاي وي چه ديني و چه اجتماعي و سياسي اطاعت نمايند و مسلمانان نيز اقتدار و مشروعيت الهي وي را پذيرا شده اند. بنابراين با اين توضيح مختصري که داده شد، بي پايگي ديدگاه هاي سکولارها که قرآن را فاقد مباني و مولفه هاي سياسي مي دانند بخوبي آشکار مي شود.
نسبت دين و ايدئولوژي
محقق انديشگر علي اکبر رشاد درباره نسبت دين و ايدئولوژي مي گويد: «بهتر آن است که از اصطلاح ايدئولوژي در باب تبيين مفاهيم اسلامي بهره نگيريم. چه ممکن است هر چه تلاش کنيم ، باز هم از شبهات و بارهاي منفي آن رهايي نيابيم و برداشت منفي از ايدئولوژي به دين تسري کند. دين نيز کاربرد ايدئولوژي به مفهوم صحيح آن دارد، اما دين در ايدئولوژي خلاصه نمي شود، که بحري را در کوزه اي نمي توان گنجاند.»
