نویسنده: میرزا ملا احمداف
سعید نفیسی (1886-1966) نویسنده، شاعر، مترجم و دانشمند معروف ایرانی است که در ادبیات و فرهنگ سده‌ی بیستم ایران جایگاهی بلند دارد. او تحصیلات ابتدایی و میانه را در ایران گذراند و برای ادامه‌ی تحصیل به اروپا رفت و در دانشگاه‌های فرانسه و سوئیس درس خواند. پس از بازگشت به وطن اول در اداره‌های گوناگون دولتی به کار شروع نمود و همزمان در دارالفنون به تدریس مشغول شد. سپس در دانشکده‌های حقوق و ادبیات تدریس کرد. سال 1953 پس از تأسیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی ایران او عضو پیوسته‌ی آن نهاد انتخاب می‌شود. سعید نفیسی بارها به کشورهای خارجی سفرهای علمی کرده، و در دانشگاه‌های گوناگون هندوستان، مصر، افغانستان، لبنان و کشورهای اروپا و امریکا تدریس نموده است. او همچنین در همایش‌های بین‌المللی علمی زیادی در شهرهای گوناگون جهان از جمله مسکو، دوشنبه، تاشکند، شرکت و سخنرانی نموده است.
سعید نفیسی با اشعار زیاد، حکایه‌ها و رمان‌ها و ترجمه‌ی آثار ادیبان کشورهای گوناگون در پیشرفت ادبیات معاصر ایران سهم بزرگی داشته است. رمان‌های او فرنگیس، نیمه راه بهشت و آتش‌های نهفته از نمونه‌های برجسته‌ی رمان اجتماعی فارسی به شمار می‌روند.
سعید نفیسی از پرکارترین دانشمندان ایران بود و در رشته‌های ادبیات‌شناسی، تاریخ، زبان، متن‌شناسی، منبع شناسی، فرهنگ‌شناسی و امثال این‌ها بیش از هشتصد رساله و مقاله تألیف نموده است. آثار زیاد ادیبان گذشته با سعی و کوشش و تصحیح او به چاپ رسیده‌اند.
خدمت سعید نفیسی به خصوص در تحقیق احوال، آثار و جمع‌آوری و نشر اشعار بنیادگذار ادبیات تاجیک و فارس ابوعبدالله رودکی خیلی بزرگ است. او از نخستین محققانی است که به بررسی همه جانبه و عمیق روزگار و آثار آدم‌الشعرا مشغول شدهاند. از ابتدای فعالیت ادبیات‌شناسی خود سعید نفیسی به گرد‌آوری اشعار پراکنده‌ی رودکی مشغول شده است. در نتیجه‌ی جست و جوهای چهار ساله او از 78 منبع 832 بیت را از آثار باقیمانده‌ی شاعر جمع آورد و بر این اساس سال 1928 تدقیق پرارزش خود را در سه جلد تحت عنوان احوال و اشعار ابوعبدالله جعفر ابن محمد رودکی سمرقندی به انجام رساند، که سال‌های 1931، 1932 و 1941 نشر شدند. او جمع‌آوری آثار و بررسی روزگار و اشعار شاعر را ادامه داد و اثر خود را با تغییرات کامل نمود و سال 1958 چاپ دوم کتاب را منتشر ساخت.
در جلد اول کتاب اندر احوال رودکی مؤلف قبل از همه درباره‌ی محیط جغرافیایی و تاریخی شاعر تأمل نموده و درباره‌ی شهرهای بخارا و سمرقند، که زندگی شاعر در آن شهرها گذشته است، معلومات مفصلی می‌دهد.
در این باب همچنین درباره‌ی سیاستمداران، دانشمندان و ادیبان معروف زمان رودکی معلومات جالبی داده شده است. از جمله درباره‌ی یکی از بزرگ‌ترین نمایندگان دولت سامانیان امیر اسماعیل سامانی، که در فراهم آوردن محیط مساعد ادبی و فرهنگی آن دوران نیز نقش بزرگی دارد، معلومات مفصل درج شده، و خصلت‌های نجیب و شمه‌ای از کارنامه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی او نقل شده است. سعید نفیسی به این شاه، که در واقع برای رشد دولت و فرهنگ کشور خدمت بزرگ کرده است، چنین بهای شایسته‌ای می‌دهد: «این امیر نامی و سردار بزرگ بلاشک، چه از حیث سیاست، جهانگیری، دلیری و تعصب ایرانی و چه از حیث کرم بزرگواری و دانش‌پروری، بزرگ‌ترین پادشاه این خاندان و یکی از بزرگ‌ترین مردان تاریخ ایران بوده است.»(1)
در باب دوم کتاب زندگی رودکی معلومات منابع تاریخی و ادبی از چهار مقاله‌ی نظامی عروضی سمرقندی تا تذکرة‌الشعرای محمد فرخ‌آبادی و آثار تحقیقاتی از نمونه‌ی ادبیات تاجیک صدرالدین عینی تا دانشمندان خراسان غلامرضا ریاضی درباره‌ی شاعر نقل و توضیح شده است. قابل توجه است که مؤلف از همه‌ی منابع در دسترس قرار داشته‌اش، از جمله از آثار ادیبان تاجیک چون نمونه‌ی ادبیات تاجیک استاد عینی و نمونه‌های ادبیات تاجیک، استفاده کرده است. سعید نفیسی در نشر دوم کتاب به آثار ادیبان تاجیک توجه ویژه‌ای کرده و در فصل «رودکی در خارج از ایران» به تحقیقات رودکی‌شناسی در تاجیکستان اشاره می‌نماید و نام شصت کتاب و مقالاتی را که راجع به رودکی در آن جا چاپ شده است، نام می‌برد. سپس مؤلف بر اساس معلومات مذکور به بررسی مسئله‌های روزگار شاعر، امثال نام و نسب، لقب، مولد، تخلص، ولادت، عصر زندگی، ممدوحان، معاصران، سفرها، معلومات، عقاید و افکار، مصائب پایان عمر، زن و فرزند، راوی، توانگری، رحلت، مزار شاعر و غیره، می‌پردازد. او در هر مسئله با مؤلفان منابع و آثار تحقیقاتی بحث نموده و برای تقویت اندیشه دلایلی می‌آورد. از جمله در مورد کوری شاعر، که پیرامون آن هزار سال است بحث ادامه دارد، با آوردن دلایل فراوان اندیشه‌ی درستی را به ثبوت می‌رساند که «مسلم است که رودکی کور مادرزاد نبوده و در پایان عمر کور شده است.»(2)
کتاب دوم اندر آثار رودکی با بررسی مسئله‌ی شماره‌ی اشعار شاعر شروع می‌شود. در این مورد نیز سعید نفیسی اندیشه‌های مختلف را ذکر نموده و از اشاره‌ی معروف رشیدی سمرقندی درباره‌ی 1300000 بیت سروده‌ی شاعر جانبداری می‌نماید که در نتیجه‌ی «ترکتازی مغول به کشور ایران»(3) نابود گشتن اکثر آن آثار را تأکید می‌کند. سپس درباره‌ی پاره‌های بازمانده‌ی مثنوی کلیله و دمنه، سندبادنامه و مثنوی‌های دیگر شاعر سخن می‌رود.
در این کتاب همچنین مدایح، مرثیه‌ها، هجویه‌ها، تعزلات و خمریات باقیمانده‌ی شاعر مورد بررسی قرار گرفته، و تصویر منظره‌های طبیعت، تشبیهات و مسائل اخلاقی در آن‌ها تحلیل شده است.سعید نفیسی بر اثر جست‌وجوهای زیاد، مضمون‌های اشعار رودکی را در اشعار شاعران دیگر معین نموده و تأثیر زیاد آثار او بر دیگر آثار شعرا را به ثبوت رسانده است.
مسئله‌ی دیگر بحث‌برانگیزی که در این کتاب مطرح شده است، به رودکی نسبت دادن اشعار شاعران دیگر است. مؤلف دیوان مجعولی را، که به نام رودکی در آخر سده‌ی شانزدهم و ابتدای سده‌ی هفدهم ترتیب داده شده است، مورد بررسی عمیق قرار داده، و اثبات کرده که بیشتر این اشعار از آثار شاعر سده‌ی یازدهم، قطران تبریزی است.
کتاب دوم با تحلیل نظر مؤلفان و مورخان ایرانی و عربی به پایان می‌رسد، که از شهرت زیاد شاعر گواهی می‌دهد.
کتاب سوم اندر اشعار رودکی را می‌توان مجموعه‌ی آثار باقیمانده‌ی شاعر دانست؛ زیرا در آن همه‌ی 1047 بیت شعری که تا سال 1958 از اشعار شاعر باقی مانده است، با ذکر منابع گرد آورده شده است. سعید نفیسی اشعار باقیمانده‌ی رودکی را از روی ساختار، یعنی انواع شعر، دسته‌بندی کرده و در باب اول قصیده‌ها، قطعه‌ها و بیت‌های پراکنده‌ی به هم پیوسته را جای داده است. باب دوم رباعیات شاعر را در بر می‌گیرد. در باب سوم ابیات پراکنده‌ای، که به هم پیوسته نیستند، جای می‌گیرند. باب چهارم شامل ابیات پراکنده از مثنوی بحر رمل و منظومه‌های کلیله و دمنه و سندبادنامه است. در باب‌های بعدی ابیات پراکنده از مثنوی‌های بحرهای متقارب، خفیف، هزج، مضارع و سریع نقل شدهاند. باید گفت که ساختار مذکور را اکثر گردآورندگان و ناشران آثار باقیمانده‌ی رودکی تکرار کرده‌اند. ولی در بعضی مجموعه‌ها به تقسیم‌بندی مذکور گروه‌بندی‌ای را بر اساس موضوعات وارد کرده‌اند که به نظر ما درست نیست.
یکی از مسائل مشکلی که در تهیه‌ی آثار گذشتگان به نظر می‌رسد، منسوب بودن شعرها به شاعران گوناگون است. این مسئله در آثار رودکی بیشتر به نظر می‌رسد؛ زیرا نسخه‌های خطی قدیمی با آثار شاعر باقی نمانده‌اند و اشعار او اساساً از مأخذهای گوناگون تاریخی، ادبی و فرهنگ‌ها جمع آوری شدهاند. از همین رو شعرهای زیادی از رودکی در بعضی مأخذها به شاعران دیگر نسبت داده شدهاند. از جمله اشعار زیادی از قطران به رودکی نسبت داده می‌شد که با کوشش دانشمندان، به خصوص سعید نفیسی، این مسئله تا حدی حل شد. ولی طوری که جست‌وجوی ما نشان داد، هنوز بعضی پاره‌های اشعار قطران در مجموعه‌های آثار رودکی جای دارند.(4)
سعید نفیسی این مشکلات را در نظر گرفته، و در پایان کتاب تحت عنوان اشعار رودکی منسوب به دیگران به شعرهایی که در منابع به شاعران دیگر نیز نسبت داده می‌شوند، اشاره نموده است. فهرست مذکور ارزش راهنمایی هم داشته و محققان را به جستارهای نو هدایت می‌کند.
در قسمت ملحقات کتاب، سعید نفیسی تحت عنوان «کلمات مهجور و متروک که در شعر رودکی آمده است» 620 کلمه و عبارتی را که در اشعار شاعر به کار رفته‌اند و امروز در زبان فارسی استفاده نمی‌شوند ثبت نموده است. او در نتیجه‌ی جست‌وجوهای زیاد آن واژه‌ها را شرح و توضیح داده، ولی آن‌ها را «کلمات مهجور و متروک»، یعنی دور شده و ترک شده، نامیده است. در حقیقت آن کلمات و تعبیرها در زبان فارسی کنونی استفاده نمی‌شوند، ولی به نظر ما آن‌ها را کاملا مهجور و متروک نامیدن درست نیست. زیرا 91 واژه و عبارت از آنچه نام برده در زبان تاجیکی و گویش‌های آن به شکلی گسترده استفاده می‌شوند. مثلاً واژه‌های بزم خانه (طوی خانه)، بزیب، بیدستان، بالار، طوفان، چمیدن، چیلان، درخش، دیوار خشت، ریمناک، ریخین، سامان، سپار، سپری، سگبانی، سوسمار، شاشه، شاهراه، شاهرود، شدگار، غمگین، غنده فرتوت، کفک، کفیدن، مُرد (مورود)، ملهم، نازکک، نسیمک، یکپهلو و امثال آن‌ها در زبان ادبی تاجیک و کلمه‌های الغدا (الغده)، اند، براز، بند و ورغ، خسر، خنب (خم)، فند، لک و پک، گرنج، مستی و غیره در زبان محاوره‌ای و شیوه و لهجه‌های آن، به خصوص در گویش مردم وادی زرافشان، یعنی همدیاران شاعر، زنده و مستعمَل می‌باشند؛ از این رو، تنها زبان فارسی ایران را اساس دانسته و آن واژه و عبارت‌ها را متروک نامیدن نشاید.
همان‌گون که می‌بینیم کتاب سعید نفیسی اثر جامع درباره‌ی رودکی بوده و تقریباً همه‌ی مسائل اساسی مربوط به زمان، روزگار، آثار، افکار و اندیشه، سبک و زبان و شهرت شاعر را فرا می‌گیرد. مؤلف درهر مسئله نظر خود را ابراز نموده و مقام شاعر را در ادبیات آن دوران و تاریخ ادبیات فارسی زبانان درست معیّن کرده است. هر چند پس از نشر کتاب مذکور آثار پژوهشی زیادی درباره‌ی رودکی به زبان‌های گوناگون به چاپ رسیده‌اند، ولی تا امروز کتاب سعید نفیسی یکی از مفصل‌ترین و ارزشمندترین آثار درباره‌ی شاعر است.(5)
سعید نفیسی در آثار دیگر خود، از جمله شعر، مقاله و خاطره‌هایش، نیز به رودکی، آثار گرانبها و بزرگی و شهرتش اشاره‌ها کرده، و او را «پدر شعر فارسی» دانسته است.
پی‌نوشت‌ها:
1. نفیسی، محیط زندگی، احوال و اشعار رودکی، 2008، ص 283.
2. همان، ص 639.
3. همان، ص 666.
4. همین کتاب، بخش «شعر رودکی‌وار، ولی نه از رودکی»، ص 73.
5. درباره‌ی این اثر همچنین - زرین کوب، عبدالحسین، «درباره‌ی سعید نفیسی»، پیام نوین، ش1، 1351؛ کمیسراف، «سعید نفیسی، دانشمند برجسته و نویسنده‌ی پرکار»، پیام نوین، سال چهارم، ش 1؛ عبدالمنان، نصرالدین، «سعید نفیسی، محقق بزرگ احوال و آثار رودکی»، ادبیات و صنعت (31 ژانویه‌ی 2008)؛ نصرالدین و غفاراف، «سعید نفیسی»، دانشنامه‌ی رودکی، ج2، دوشنبه، 2008.
ملا احمداف، میرزا؛ (1393)، پیرامون رودکی و رودکی شناسان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول
