نویسنده: محمدرضا ناجی و دیگران
مترجمان: شهناز رازپوش، محمدتقی زاده مطلق، سپیده معتمدی
مترجمان: شهناز رازپوش، محمدتقی زاده مطلق، سپیده معتمدی
الف) موجبات و انگیزه‌ها
تألیف نخستین کتاب‌های تاریخی و فقیهی را به اصحاب نزدیک امامان شیعه و به طور خاص به سده‌ی اول و روزگار نزدیک به امام علی (علیه السلام) نسبت می‌دهند (1). آیات قرآن و تعالیم نبوی و رهنمودهای ائمه، خصوصاً امام علی، بیشترین تأثیر را در توجه اصحاب به تاریخ داشت و الگوبرداری از رفتارهای فردی و اجتماعی پیشوایان دین، انگیزه‌ی روایت و تدوین و تألیف سیره‌ی آنان شد. اهل بیت (علیهم السلام) تعلیم و روایت سیره‌ی پیامبر اکرم را به منزله‌ی اسوه‌ای نیکو، با جدّیت دنبال می‌کردند (2). سیره‌ی امام علی و سخنان آن حضرت نیز منبعی سرشار و الهام بخش گردید. توجه امام علی (علیه السلام) به تاریخ و نمود آن در سخنان حضرت، استمرار عنایت قرآن کریم به سرگذشت امت‌های پیشین است و آن حضرت، مانند قرآن، با دیدی انتقادی و با اهداف تعلیمی و تربیتی به تاریخ نگریسته و از این رهگذر به سیره‌ی انبیا (3)، وضع ملت‌ها پیش از بعثت و عربِ روزگار جاهلیت (4)، سیره‌ی پیامبر اسلام (5) و سیره‌ی شخصی و نیز رویدادهای پس از پیامبر اسلام (6) پرداخته است. همین توجه به تاریخ انبیا و سیره‌ی پیامر سرمشق و سرچشمه‌ی تاریخ‌نگاری شیعیان شد. افزون بر این، سیره‌ی امام علی و اهل بیت (علیهم السلام)، به منزله‌ی جانشینان بر حق پیامبر و نمایندگان اسلام راستین موضوع تألیفات و تک نگاری‌های بسیار گردید. هدف از تألیف چنین آثاری، از یک سو مبارزه با انحراف‌ها و بدعت‌ها و از سوی دیگر ارائه‌ی اسلام از منظر اهل بیت بود. موضوعات این کتاب‌ها، که بسیاری از آنها به دلایل سیاسی و فرقه‌ای از بین رفته، اینهاست: سیره و مغازی پیامبر اکرم و ابعاد شخصیت و خصایص آن حضرت، سقیفه، ردّه، شورا، اخبار فاطمه (سلام الله علیها)، مقتل عثمان، سیره‌ی علی (علیه السلام) و جنگ‌های دوران خلافت ایشان و قضاوت‌ها و مقتل آن حضرت، واقعه‌ی حکمیت، مقتل امام حسین (علیه السلام)، سیره‌ی صحابه‌ی پیامبر و صحابه‌ی حضرت علی مانند سلمان و ابوذر و حُجر بن عدی، بنی امیه و مَثالب آنان، قیام توابین، قیام مختار، قیام‌ها و مَقاتل علویان مانند زیدبن علی و یحیی بن زید.ب) سیره و مغازی پیامبر اکرم
سیره و مغازی پیامبر اسلام چندان محل توجه نویسندگان شیعه بود که برخی، «اصحاب مغازی» را تنها با گرایش شیعی می‌شناختند (7). اَبان بن عثمان احمر بَجَلی (متوفی حـ 170)، از نخستین مورخان شیعه، در کتاب بزرگ خود، المبدأ و المبعث و المغازی و الوفاة و السقیفة و الرّدّة، بخشی مهم را به سیره و مغازی پیامر اختصاص داد. ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقی (متوفی 280) نیز در فصلی از المحاسن با عنوان «مغازی النبی» به این موضوع پرداخت. ابو اسحاق ابراهیم بن محمد ثَقَفی (متوفی 283) تک نگاری‌هایی با عنوان السیرة و المغازی داشت (8). ابن فَضّال علی بن حسن (متوفی 290)، فقیه و مورخ، در صفات النبی به تحلیل شخصیت اخلاقی پیامبر پرداخت (9). علی بن ابراهیم قمی، مفسر و فقیه و مورخ و استاد کُلَینی، المغازی را گرد آورد (10). ابن عَمّار کوفی ابو علی احمد بن محمد (متوفی 346) اخبار آباء النبی و فضائلهم و ایمانهم و ایمان ابی طالب را، ظاهراً با تأکید بر اعتقاد شیعیان به مؤمن بودن پدر و اجداد پیامبر، نوشت (11). حسن بن محمد بن علی اَزدی، مورخ و ادیب کوفی، الوُفود علی النبی را درباره‌ی هیئت‌هایی که قبل و بعد از فتح مکه، اطاعت قبایل خود را از فرمان پیامبر اسلام اعلام کردند، نگاشت (12). رفتار پیامبر و ائمه (علیهم السلام) با مشرکان، موضوع کتاب سیرة النبی و الائمة (علیهم السلام) فی المشرکین تألیف ابوعبدالله حسین بن علی بَزَوفَری (زنده در 352)، فقیه و محدّث عراقی، بود (13). ابن بابویه محمد بن علی بن حسین قمی (متوفی 381)، محدّث و نویسنده‌ی بزرگ امامی، کتاب‌هایی در سیره تألیف کرد، مانند اوصاف النبی، و کتاب فی ابی طالب و عبدالمطلب و عبدالله و آمنة بنت وَهب (14).نویسندگان شیعی درباره‌ی قصصِ (سرگذشت) پیامبران نیز کتاب‌هایی نوشته‌اند. به جز تألیفاتی با عنوان «المبتدأ» که حاوی داستان آفرینش و پیامبران بود (15) و گاه بخشی از تاریخ‌های عمومی را تشکیل می‌داد، کتاب‌هایی نیز با عنوان «الانبیاء» (16) به مثابه درس‌های تاریخی - اخلاقی و مدخلی بر سیره‌ی نبوی تألیف می‌شد. قصص الانبیاء قطب الدین راوندی (متوفی 573)، نمونه‌ای است که داستان‌های پیامبران را به شیوه‌ی اِسنادی، عمدتاً از ابن بابویه، شرح کرده است. این کتاب با بخشی در سیره و معجزات و مغازی پیامبر پایان می‌یابد (17).
ج) سیره‌ی امام علی و تک نگاشت‌های خبری
سیره‌ی امام علی (علیه السلام) و زندگانی سیاسی آن حضرت از سقیفه تا شهادت، قبل از همه مورد توجه اصحاب نزدیک وی قرار گرفت و به ویژه اخباریان آثار تاریخی بسیاری در قالب تک نگاشت‌های خبری تألیف کردند. ابن ندیم کتابی را که سُلَیم بن قیس هلالی (متوفی حـ 76)، صحابی امام علی (علیه السلام) و از اخباریان کوفه، نوشته و به کتاب سلیم بن قیس مشهور است، نخستین تألیف شیعی (18) دانسته و نجاشی از آن در آثار طبقه‌ی نخست راویان و محدثان یاد کرده است (19). کتاب سلیم را کسانی چون ابان بن ابی عَیّاش و ابراهیم بن عمر یمانی از او روایت کرده‌اند (20). کتاب سلیم با وجود تردیدهایی که در اصالت آن یا صحت پاره‌ای روایات آن ابراز شده (21)، در سده‌های متوالی تا به امروز در بین محدّثان و مورخان شهرت و تداول داشته است. این اثر اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی رویدادهای پس از رحلت پیامبر، احادیثی در فضایل حضرت علی و اهل بیت (علیهم السلام)، و حوادث دوره‌ی نخست خلافت تا صلح امام حسن دارد (22).کتاب‌هایی مانند قضایا امیرالمؤمنین و تسمیة مَن شهد مع امیرالمؤمنین الجمل و صِفّین و النهروان تألیف عبیدالله بن ابی رافع، صحابی خاص و کاتب علی (علیه السلام) (23)، از قدیم‌ترین تک نگاشت‌ها بوده است و اکنون در دست نیست. روایات اَصبَغ بن نُباته، صحابی وفادار امام علی، درباره‌ی جنگ‌های جمل و صفین و مقتل امام علی (24) می‌تواند نشانه‌ی وجود کتاب‌هایی با این عناوین باشد. وی ظاهراً کتابی نیز به نام مقتل الحسین داشته است (25).
جابر بن یزید جُعفی (متوفی 128)، فقیه و اخباری کوفه و از اصحاب خاص امام باقر و امام صادق، دو کتاب به نام‌های الجمل و صفین داشته (26) که روایاتی از آنها در وقعة صفّین نصر بن مُزاحم (27) و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید به روایت ابومخنف (28) باقی مانده است. جابر کتاب‌هایی نیز به نام‌های النهروان، مقتل امیرالمؤمنین، مقتل الحسین (29) و حدیث الشوری به روایت عمرو بن میمون (30) تألیف کرده بوده است. اَبان بن تغلب بَکری (متوفی 141)، فقیه و محدّث و قاری و لغوی بزرگ و از اصحاب نزدیک امام زین العابدین و امام باقر و امام صادق (علیهم السلام)، کتاب‌هایی مانند الفضائل و صفّین تألیف کرد (31). از دیگر اصحاب ائمه (علیهم السلام) که ضمن شهرت و تبحر در کلام، تک نگاشت‌هایی تاریخی درباره‌ی جنگ جمل و حَکَمین پدید آوردند، مؤمن الطاق (متوفی حـ 160) و هشام بن حَکَم (متوفی حـ 190) بودند (32). از عبدالله بن ابراهیم جعفری (سده‌ی دوم) که تألیفاتی درباره‌ی برخی قیام‌های علویان داشته (33)، روایاتی در مقاتل الطالبییّن ابوالفرج اصفهانی باقی است (34). در نیمه‌ی اول سده‌ی سوم حسن بن علی بطائنی (محدّث کوفی و از سران واقفه) و همچنین ابوعیسی ورّاق (متکلم بزرگ) کتاب‌هایی مانند الفتن یا الملاحم، و السقیفة تألیف کردند (35). علی بن مَهزیار اهوازی (متوفی حـ 250)، راوی برجسته و از اصحاب خاص امام رضا و امام جواد (علیهما السلام)، آثاری درباره‌ی زندگینامه‌ی شیعیان خُلّص مانند اسلام سلمان الفارسی و وفاة ابی ذرّ، و همچنین حدیث بدر و الانبیاء پدید آورد (36).
از تألیفات بسیار ابوجعفر برقی اکنون تنها یازده بخش از مهم‌ترین کتاب او، المحاسن، (37) که مشتمل بر مباحث گوناگون اخلاقی و کلامی و تاریخی بوده، باقی است. این کتاب بخش‌هایی با عناوین «الطبقات»، «الرجال»، «الخصائص»، «التاریخ»، «الانساب»، «اخبار الامم»، «المغازی» و «البلدان و المساحة» داشته است (38) پدر احمد، ابوعبدالله محمد بن خالد، نیز کتاب‌هایی در تاریخ مانند حروب الأوس و الخزرج نوشته بوده است (39).
آثار ابن فضّال جنبه‌هایی از سیره‌ی پیامبر و قصص پیامبران و بنی اسرائیل و رجال را در برمی گیرد (40). محمد بن زکریا بن دینار غَلّابی (متوفی 298) تک نگاشت‌هایی، بیشتر در شرح دوران خلافت امام علی و زندگانی حضرت فاطمه و مقتل امام حسین، داشته است (41). ابومحمد عبدالله بن حسین قُطرُبُلّی، کاتب و ادیب نامدار و از یاران امام عسکری، از نسل آخرین صحابه است و التاریخ را تألیف کرد (42).
سرگذشت خلفا موضوع پاره‌ای تألیفات تاریخی بود چنان که محمد بن مسعود عیّاشی (متوفی حـ 320)، فقیه و محدّث و مفسر امامی سمرقند، کتاب‌هایی با عنوان سیرة ابی بکر، سیرة عمر، سیرة عثمان و سیرة معاویه نوشت (43).
از اواخر سده‌ی سوم به بعد، و در پی تأسیس حکومت علویان زیدی در طبرستان، تألیفاتی از جمله در موضوعات کلامی و تاریخی به قلم نویسندگان زیدی آن سامان یا بر اساس آثار آنان پدید آمد. بخش‌هایی از متون راجع به تاریخ حکومت علویان و تراجم پیشوایان زیدی در مناطق جنوبی دریای خزر از سده‌ی سوم تا اوایل سده‌ی هفتم اکنون در دست است (44).
این متون برگرفته از این آثار است: المَصابیح ابوالعباس احمد بن ابراهیم حسنی (متوفی اواسط سده‌ی چهارم)؛ الافادة فی تاریخ الائمة السادة ابوطالب الناطق بالحق یحیی بن حسین (متوفی 424) شاگرد ابوالعباس حسنی؛ جَلاء الابصار تألیف حاکم ابوسعد محسِّن بن محمد جُشَمی بیهقی (متوفی 494)؛ نامه‌ی مورخ 607 از یوسف بن ابی الحسن جیلانی (فقیه زیدی لاهیجان) به عمران بن حسن بن ناصر عُذری هَمدانی (فقیه زیدی یمن)؛ الرسالة العالمة بالادلة الحاکمة تألیف امام المنصور بالله عبدالله بن حمزه (متوفی 614)؛ الحدائق الوَردیة فی مناقب الائمة الزیدیة اثر حُمَید بن احمد مُحلِّی (متوفی 652)، و قسمتی از بخش چهارم روضة الاخبار و کنوز الاسرار تألیف ابومحمد یوسف بن محمد حَجوری (تألیف در 627) که شرح وقایع تاریخ اسلام با احتوا بر شرح حال امامان زیدی و عمدتاً برگرفته از المصابیح ابوالعباس حسنی است.
درباره‌ی زیدیان یمن نیز آثاری تألیف شد که از نخستین آنها شرح حال‌هایی است که در حدود سال 300 نوشته شده است، از جمله: سیرة الامام الهادی و الصدق امین المؤمنین الهادی الی الحق در سرگذشت پایه‌گذار حکومت امامان زیدی یمن، و مناقب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (چاپ محمدباقر محمودی، قم 1412) هر دو از ابوجعفر محمد بن سلیمان کوفی، سردار زیدی، که از آنها نسخه‌هایی باقی است (45) و نیز سیرة الهادی تألیف علی بن محمد بن عبیدالله علوی (46).
ابن عمّار احمد بن عبیدالله ثقفی (متوفی 314 یا 319)، مورخ و ادیب کوفی، تک نگاشت‌های متعددی مانند المُبیِضة در مقاتل طالبیان، الزیادات فی اخبار الوزراء در تکمیل اخبار الوزراء ابن جرّاح محمد بن داوود (متوفی 296) و نیز آثاری در شهادت حُجر بن عَدی و مثالب معاویه و قیام عبدالله طالبی نوشته بود. از این کتاب‌ها اکنون نشانی در دست نیست، اما شاگرد ابن عمّار، ابوالفرج اصفهانی، در الاغانی (47) و مقاتل الطالبیّین (48) و نیز ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه (49) روایات بسیاری از او آورده‌اند.
از کتاب مهم السقیفة و فدک اثر احمد بن عبدالعزیز جوهری (متوفی 323)، ادیب و اخباری بصره و بغداد و از شاگردان محمد بن زکریا غلّابی، که برخی او را به خطا در شمار نویسندگان شیعی یاد کرده‌اند (50).
قطعاتی در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (51) باقی مانده که تدوین و منتشر شده است (52). ابوالفرج اصفهانی، شاگرد ابوبکر جوهری، روایات بسیاری از او در الاغاتی (53) و مقاتل الطالبیّین (54) آورده است.
از تألیفات و تک نگاشت‌های بسیار عبدالعزیز بن یحیی جَلودی (متوفی 332)، اخباری و پیشوای امامیة بصره، (55) چیزی باقی نمانده است. شاگردان جلودی در بصره کتاب‌های تاریخی متعددی تألیف کردند: ابوعلی صولی احمد بن محمد (زنده در 353) کتابی بزرگ به نام اخبار فاطمة تألیف کرد (56) که ابن شهر آشوب از آن استفاده کرده است؛ (57) ابوبِشر عَمّی احمد بن ابراهیم (متوفی پس از 350) نیز تألیفاتی داشته که باقی نمانده است، از جمله تک نگاشت او اخبار صاحب الزَنج که حاوی گزارش‌هایی مهم و دست اول، با استفاده از اطلاعات جدّش مُعلّی و کتابی به همین نام از عموی خود اسد بن معلّی عمّی، اخباری امامی بصره، بوده است (58).
روایات بسیاری از تک نگاشت‌های تاریخی ابن عُقده ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید همدانی (متوفی 333)، محدّث بزرگ زیدی، (59) در آثار ابوالفرج اصفهانی، مورخ و ادیب زیدی (60)، آمده است (61). ابوالفرج اصفهانی پاره‌ای از روایات استاد خود، ابوالحسن جَوّانی علی بن ابراهیم بن محمد، را که اخباری و محدّث بود (62) ثبت کرده است.
از تألیفات ابوطالب انباری (متوفی 356) و ابوالجیش بلخی (متوفی 367) با نام‌های فدک و اخبار فاطمه (63) نشانی در دست نیست. همچنین کتاب‌های تاریخی احمد بن ابراهیم بن ابی رافع صَیمری (متوفی نیمه‌ی دوم سده‌ی چهارم)، محمد بن حسن طوسی (متوفی 460) فقیه و متکلم نامور امامی، و عیسی بن مهران مُستَعطِف (64) به دست ما نرسیده است. از میان تک نگاشت‌های تاریخی ابن بابویه محمد بن علی بن حسین قمی (65) نیز تنها عیون اخبار الرضا در شرح احوال و اخبار امام هشتم باقی است که شیوه‌ی روایی دارد.
کتاب الجَمل و النُصرة لسیّد العِترة فی حرب البصرة تألیف شیخ مفید محمدبن محمدبن نُعمان عُکبری بغدادی (متوفی 413)، متکلم بزرگ و فقیه و محدّث ناقد امامی، اوج تک نگاشت‌های خبری در تاریخ‌نگاری شیعی است. جنگ جمل به منزله‌ی نخستین جنگ میان مسلمانان، که منشأ برخی احکام فقهی مانند قِتال اهل بَغی و نیز مباحث کلامی گردید، موضوع این اثر مهم و مفصّل است. کتاب الجمل مرکّب از دو بخش کلامی و تاریخی و نماینده‌ی کتاب‌هایی است که اکنون در دست نیست. افزون بر این، مؤلف اخبار و روایات را با نظمی منطقی و ضمن رعایت امانت، نقد و تحلیل کرده و با پرهیز از تعصب به ریشه‌یابی حادثه و نتیجه‌گیری پرداخته است (66).
د) تاریخ اهل بیت
از تعدادی از تاریخ‌های بی شماری که درباره‌ی زندگانی ائمه (علیهم السلام) نگاشته شده، امروزه نشانی در دست نیست. از نخستین این تألیفات، انساب الائمة و موالیدهم الی صاحب الامر است که آن را به ناصر کبیر حسن بن علی اَطروش، پیشوای علوی و فرمانروای طبرستان (حکـ : 301- 304)، نسبت می‌دهند (67). برخی دیگر از این آثار عبارت‌اند از : الانوار فی تواریخ (تاریخ) الائمة از ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی (متوفی 311) پیشوای متکلمان امامی بغداد (68) که ابن بابویه در کمال الدین (69) از او نقل کرده است؛ الضیاء فی تاریخ الائمة احمد بن ابراهیم صَیمری در نیمه‌ی دوم سده‌ی چهارم (70)؛ آثاری متعلق به سده‌های چهارم تا ششم، مانند الانوار فی تاریخ الائمة الابرار از ابن رائقه علی بن هبة الله موصلی، سیر الانبیاء و الائمة از شمس الدین حسن بن حسین بن بابویه قمی معروف به حَسکا و تاریخ الائمة احمد بن ابی طالب طبرسی (71).با این حال، شماری از آثار درباره‌ی سیره‌ی امامان در دست است، از جمله تاریخ یعقوبی (زنده در 292) که در ضمن وقایع تاریخ جهان و اسلام، شرحی کوتاه از زندگانی امامان شیعه دارد والکافی، اثر فقهی - حدیثیِ محمد بن یعقوب کُلینی رازی (متوفی 328) که حاوی فصلی در امامت و سیره و موالید امامان است و تاریخ اهل البیت (تألیف پس از 329) از مؤلفی ناشناخته، مشتمل بر روایاتی از ائمه با سند روایی متصل در باب ولادت و وفات و جنبه‌هایی از سیره‌ی پیامبر و حضرت فاطمه و امامان (علیهم السلام). این کتاب را برخی به ابن ابی الثلج نسبت داده‌اند (72) که کتابی با عنوان اخبار فاطمه و الحسن و الحسین داشته است (73).
بدون تردید کتاب الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد تألیف شیخ مفید (متوفی 413) نخستین کتاب جامع و استوارترین تاریخ روایی در زندگانی ائمه است که به لحاظ سبک و محتوا بر آثار پس از خود تأثیر نهاده و مأخذ اساسی تألیفات بعدی بوده است (قم 1413).
شریف رضی محمد بن حسین موسوی (متوفی 406) تألیف اثری جامع در زندگی و سیره‌ی دوازده امام را با احتوا بر اخبار برگزیده و سخنان نیکوی آنان، در 383 با نگارش خصائص الائمة آغاز کرد، اما از آن میان، فقط بخش مربوط به زندگانی امام علی به انجام رسید (74).
روضة الواعظین و بصیرة المتّعظین اثر محمدبن حسن فَتّال نیشابوری (متوفی 508) که در اصل به مثابه کتابی اخلاقی و مشتمل بر مواعظ تألیف شده، حاوی تاریخ پیامبر و اهل بیت و مناقب آنان است (75).
امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (متوفی 548) با بهرهگیری از منابع متعدد، به ویژه الارشاد شیخ مفید (76)، اِعلام الوَری باَعلام الهدی را تألیف کرد که بخش اول آن در سیره‌ی پیامبر و زندگی فاطمه‌ی زهرا و بخش‌های سه گانه‌ی بعدی در زندگانی دوازده امام (علیهم السلام) است. تاج المَوالید او نیز به ذکر ولادت و وفات چهارده معصوم اختصاص دارد (77).
افزون بر این، آثاری در بیان معجزات و خصایص و فضایل و مناقب امامان تألیف شد که برخی با مباحث کلامی آمیخته بود. از کهن‌ترین این آثار دلائل الائمة اثر محمد بن مسعود عیّاشی (78) و دلائل الائمة و معجزاتهم تألیف ابن بابویه (79) است. دلائل الامامة محمد بن جَریر بن رستم طبری (نیمه‌ی اول سده‌ی چهارم؛ نجف 1383/ 1963) و الخرائج و الجرائج قطب الدین سعید بن هبة الله راوندی (متئوفی 573؛ قم 1409) در بیان سیره و معجزات پیامبر و دوازده امام، نمونه‌های موجود از چنین آثاری است.
کتاب‌هایی با عنوان «الفضائل» از مؤلفاتی همچون اَبان بن تَغلب (80) شاذان بن جبرائیل قمی (متوفی 660؛ نجف 1381/ 1962)، و نیز کتاب عبدالرحمان بن احمد نیشابوری (متوفی سده‌ی پنجم؛ چاپ محمد باقر محمودی، تهران 1414) به نام الاربعین عن الاربعین فی فضائل علیٍّ امیرالمؤمنین، در بیان برتری‌ها و صفات برجسته‌ی امامان است. «مناقب» عنوان دسته‌ای دیگر از چنین آثاری است (81). مشهورترین کتاب موجود، مناقب آل ابی طالب تألیف ابن شهر آشوب مازندرانی (متوفی 588)، محدّث و فقیه و مفسر امامی، اثری است جامع که با ذکر مناقب و سیره‌ی پیامبر اکرم آغاز می‌شود و با مناقب و زندگانی ائمه ادامه می‌یابد (4جلد، قم، انتشارات علامه).
بهاءالدین اِربِلی (متوفی 693)، محدّث و شاعر و ادیب امامی، با تألیف کشف الغُمة فی معرفة الائمة در سیره‌ی چهارده معصوم (علیهم السلام)، شیوه‌ای را که برخی نویسندگان شیعه برای تقریب دیدگاه‌های اعتقادی آغاز کرده بودند، به شکل بارزتری مطرح ساخت. وی ابتدا روایات را از طریق اهل سنت و سپس شیعه نقل کرده و از منابع هر دو گروه بهره گرفته است؛ از این رو، تاکنون شهرت و تداول یافته است.
هـ) تاریخ‌های عمومی و دودمانی
پیش از ظهور مورخان بزرگی همچون یعقوبی و مسعودی و هم‌زمان با ظهور اخباریان نامداری چون ابن اسحاق و ابومخنف اَزدی و هشام بن محمد کلبی و نصر بن مُزاحم مِنقری که به تشیع اعتقاد یا دست کم گرایش داشتند، اَبان بن عثمان اَحمَر بَجلی از نخستین اخباریان شیعی است که در کوفه و بصره ظهور یافت. وی که از اصحاب و راویان امام صادق و امام کاظم (علیهما السلام) بود، کتابی بزرگ و حاوی بخش‌هایی به هم پیوسته به نام المبدأ و المبعث و المغازی و الوفاة و السقیفة و الردّة نوشت (82) که مانند اثر جامع ابن اسحاق زمینه ساز و الهام بخش تاریخ‌های عمومی گردید. کسانی همچون ابوعُبیده مَعمَر بن مُثنی و محمد بن سلام جُمَحی مطالبی در اخبار شعرا و انساب و ایام عرب از او روایت کرده (83) و یعقوبی (84) و علی بن ابراهیم قمی (85) و طبرسی (86) در آثار خود از کتاب وی مطالبی نقل کرده‌اند. ابان گزارش‌های خو را به شیوه‌ی اخباریان با ذکر سند همراه کرده است. مجموعه‌ای از روایات او منتشر شده است (87).ابو حُذَیفه اسحاق بن بِشر بن محمد بخاری (متوفی 206)، اخباری خراسانی اهل سنّت، که از وی در شمار اصحاب و راویان امام صادق یاد شده و برخی علمای رجالی شیعه او را توثیق کرده‌اند (88)، المبتدأ را تألیف کرد (89) که از داستان آفرینش تا بخش‌هایی از سیره‌ی پیامبر اسلام را دربرداشته و قسمت‌هایی از آغاز و پایان آن باقی است (90). کتاب الفتوح او نیز که می‌توان آن را از لحاظ توالی زمانی دنباله‌ی اثر پیشین دانست، تا سده‌ی نهم باقی بوده است (91). تک نگاشت‌های دیگر ابوحذیفه، سیر حوادث را تا زمان امام علی دربر می‌گیرد (92).
برخی تک نگاشت‌های ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی، مانند المبتدأ و السیرة و المغازی، را می‌توان بخش‌هایی جداگانه از تاریخی عمومی، همانند کتاب ابان بن عثمان، شمرد. ثقفی نخست زیدی بود و سپس به امامیه گروید. دیگر آثار متعدد وی زنجیره‌ای پیوسته از حوادث تاریخ اسلام را تا قیام مختار و سپس حوادثی پراکنده را تا اوایل خلافت عباسیان دربرمی گیرد (93). از میان آثار او الغارات باقی است که به موضوع تاخت و تازهای سپاهیان معاویه در مناطق شیعه نشین و تحت حاکمیت امام علی می‌پردازد (94).
از کتاب وقایع نگارانه‌ی فقیه و مورخ امامی، ابن قولویه جعفر بن محمد قمی (متوفی 368 یا 369)، به نام تاریخ الشهور و الحوادث فیها (95) اثری در دست نیست.
ابوالحسن علی بن محمد شمشاطی عَدَوی (زنده در 377)، ادیب و مورخ موصلی که به دستگاه حمدانیان پیوست، نیز مختصر تاریخ الطبری را در سه هزار برگ با حذف اسانید و روایات مکرر تاریخ طبری فراهم آورد و سیر حوادث را از 303 تا روزگار خود ادامه داد (96). از این کتاب نیز نشانی در دست نیست.
دیگر کتاب مهم تاریخ عمومی به شیوه‌ی سال شمار، معادن الذهب فی تاریخ الملوک و الخلفاء و ذوی الرتب تألیف مورخ و ادیب شیعی، این ابی طَیّ یحیی بن حمید حلبی (متوفی 630)، بوده که در دست نیست و کسانی مانند ابن خلّکان (97) و ابوشامه (98) و ابن فُرات (99) از آن استفاده کرده‌اند.
کتابت الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة (تألیف در 701) از ابن طِقطَقی صفی الدین محمد بن علی ابن طباطبا، ادیب و مورخ امامی، در فصل اول به علم سیاست و آداب کشورداری- با توجه به اندرزنامه‌ها و آثار کهن ایرانی - پرداخته و در فصل دوم گزارشی خلاصه از تاریخ عمومی اسلام از رحلت پیامبر تا انقراض خلافت عباسیان و سقوط بغداد در 656 آورده است که حاوی بخشی مهم در شرح حال وزیران خلفای عباسی (100) و اظهارنظرهایی صریح و انتقادی است که قبلاً به دلایل سیاسی کمتر مجال بروز می‌یافت.
کتاب العباسی از معدود تاریخ‌های دودمانی است که نویسندگان شیعه تألیف کردند. این کتاب تألیف ابوعلی احمد بن اسماعیل بن سَمکه بَجَلی (متوفی حـ 350)، ادیب و مورخ قمی، است. وی در دستگاه وزرای آل بویه، مانند ابوالفضل ابن عمید، به تعلیم و تألیف پرداخت. شیخ طوسی، العباسی را کتابی بزرگ و کامل و بی نظیر نزدیک هزار برگ در تاریخ خلفا و دولت عباسیان دانسته است (101). الرسالة فی بنی امیة از ابن عمّار احمد بن عبیدالله ثقفی (متوفی 314 یا 319) نمونه‌ای دیگر از تاریخ‌های دودمانی است که اکنون در دست نیست.
مورخان شیعی در سده‌های پنجم تا هفتم تألیف سیره و مغازی پیامبر را ادامه دادند (102). سیره‌ی امامان نیز پیوسته مورد توجه نویسندگان بود. محمد بن حسین محتسب کتابی در ده جلد به نام رامِش افزای آل محمد نوشت (103). محمد بن حسین بن حسن رازی (سده‌ی ششم و هفتم) هم نزهة الکرام و بستان العوام را تألیف کرد (104) که از منابع ابن طاووس (متوفی 664)، محدّث و فقیه و مفسر امامی، بود (105). ابن طاووس کتاب‌هایی در شرح واقعه‌ی کربلا نوشت، از جمله کتاب اللَّهوف علی قتلی الطَّفوف. سیدمحمد بن ابی زید بن عربشاه ورامینی نیز در 740، احسن الکبار فی معرفة الائمة الابرار را تألیف کرد (106).
به تدریج تکرار و شرح‌های بیهوده به کتاب‌های تاریخی راه یافت و اغلب این کتاب‌ها فاقد روش‌های علمی بود. البته استثناهایی هم وجود داشت. صوفیه در قرن نهم آثاری در شرح طبقات اولیا و مشایخ پدید آوردند که گاه شامل بخشی از تاریخ اسلام و امامان شیعه با نگرش صوفیانه بود. همچنین باید به پاره‌ای از آثار سنّیان دوازده امامی اشاره کرد که بر تاریخ‌نگاری شیعه تأثیری دیرپا نهاد، از جمله روضة الشهداء (تألیف در اوایل قرن دهم) نوشته‌ی ملاحسین کاشفی در تاریخ انبیا و ائمه که حادثه‌ی کربلا را در قالبی ادبی و با نثری زیبا شرح داده است (107).
پس از روی کار آمدن صفویان (906- 1135)، به تألیف سیره‌ی پیامبر و اهل بیت و مقتل امام حسین (علیهم السلام)، در کنار تاریخ‌های دودمانی، توجه شد و برخی آثار کهن، مانند کشف الغمّة فی معرفة الائمة تألیف بهاءالدین اِربِلی، بارها ترجمه شد. مشهورترین کتابی که در این دوره فراهم آمد، کتاب عظیم بحارالانوار تألیف علامه محمد باقر مجلسی (متوفی 1110) است مشتمل بر احادیث پیامبر و ائمه که از منابع شیعه گردآوری شده است. مجلدات یازدهم تا پنجاه و سوم (از چاپ 110 جلدی) این اثر دایرة المعارفی، یک دوره تاریخ به شیوه‌ی روایی است مشتمل بر نبوت و قصص انبیا، سیره و معجزات پیامبر، امامت، حوادث پس از پیامبر (با عنوان «فتن و محن»)، تاریخ خلفا و احوال و اخبار ائمه.
تا پایان دوره‌ی قاجار کتاب‌های بسیاری در زندگی و فضایل و مناقب اهل بیت و به ویژه مقتل امام حسین تألیف شد که پاره‌ای از آنها تکرار آثار پیشین و برخی فاقد دقت و ارزش علمی بود. در دوره‌ی معاصر آثار بسیاری در موضوعات گوناگون، مانند سیره‌ی پیامبر و ائمه، تاریخ تشیع و جنبش‌های شیعی، تاریخ اسلام و کتاب‌شناسی آثار شیعی و تراجم و طبقات تألیف شده است. بعضی از این آثار با انگیزه‌ی نشان دادن سهم علما و دانشمندان شیعی در فرهنگ و تمدن اسلامی، به معرفی مشاهیر شیعه و آثار و خدمات علمی آنان پرداخته‌اند. علامه محسن امین عاملی (متوفی 1330 ش)، عالم مصلح و وحدت طلب امامی شام، با پژوهشی گسترده در منابع، اعیان الشیعة را در تراجم و آثار رجال شیعه تألیف کرد. شیخ آقابزرگ طهرانی (متوفی 1348 ش)، عالم محقق، نیز با پژوهشی وسیع مجموعه‌ی طبقات اَعلام الشیعة را به ترتیب الفبایی و سده‌ای، در معرفی مشاهیر شیعه‌ی هر قرن (از سده‌ی چهارم تا چهاردهم) فراهم آورد.
برخی مؤلفان آثار با شیوه‌ای تحلیلی و انتقادی به مطالعه و تحقیق در سیره‌ی نبوی و زندگانی امامان پرداخته‌اند و آرای مخالفان را کم و بیش بررسی کرده و به انتقادها و اتهام‌ها پاسخ گفته‌اند. پس از تاریخ پیامبر اسلام نوشته‌ی محمد ابراهیم آیتی که اثری است نسبتاً جامع بر اساس منابع مختلف سیره، باید از این کتاب‌ها یاد کرد: سیرة المصطفی و سیرة الائمة الاثنی عشر از‌هاشم معروف حسنی، الصحیح من سیرةالنبی الاعظم و تک نگاری‌هایی در زندگانی ائمه از سید جعفر مرتضی عاملی، تاریخ تحلیلی اسلام و آثاری متعدد در زندگی اهل بیت از سید جعفر شهیدی و فروغ ابدیت و فروغ ولایت از جعفر سبحانی. آثار تحقیقی و انتقادی سید مرتضی عسکری محدوده‌ی وسیعی از تاریخ صدر اسلام را دربر می‌گیرد، آثاری چون معالم المدرستین، عبدالله سبا، خمسون و مائة صحابی مختلق و احادیث ام المؤمنین عائشة. مرتضی مطهری، راضی آل یاسین، باقر شریف قُرشی و اسد حیدر تک نگاشت‌هایی درباره‌ی زندگانی امامان دارند.
و) تاریخ‌های محلی
حجم فراوانی از آثار مورخان شیعه، تاریخ محلی بوده است. این کتاب‌ها درباره‌ی مکه و مدینه، مراکز شیعه نشین مانند کوفه و سپس قم و ری، که سده‌های متمادی پایگاه مهم فعالیت اخباریان و محدثان و فقها و متکلمان شیعه بودند، بغداد پایتخت عباسیان، و نیز شهرهایی مانند موصل که زمانی تحت حکومت دولت شیعی حمدانیان بود، تألیف شده است. بیشتر این کتاب‌ها اکنون در دست نیست و تنها نام آنها یا نقل قول‌هایی از آنها در منابع آمده است.درباره‌ی مکه و مدینه ابوعبدالله برقی، محمد بن مسعود عیّاشی، یحیی بن حسن عقیقی (متوفی 277)، علی بن احمد علوی عقیقی (سده‌ی چهارم) و ابن بابویه (108) آثاری داشتند.
درباره‌ی کوفه نیز کتاب‌های متعددی با عنوان فضل الکوفة و مانند آن تألیف کردند. از آن میان، از کسانی همچون ابراهیم بن محمد ثقفی، ابن فضّال علی بن حسن، سعد بن عبدالله اشعری قمی (متوفی 299 یا 301)، ابن عقده، و احمد بن علی نجاشی (متوفی 450) می‌توان یاد کرد (109).
محدثان بزرگی همچون ابن جعابی و حسین بن عبیدالله غَضائری (متوفی 411) در آثار خود به شرح ویژگی‌ها و اخبار و طبقات محدثان بغداد پرداختند. (110) علی بن محمد شمشاطی عَدَوی نیز کتاب (تاریخ) الموصل ابوزکریا یزید بن محمد اَزدی را به صورت سال شمار، از 322 تا حوادث روزگار خود، تکمیل کرد (111).
ابوالحسین محمد بن بحر رُهن شیبانی (متوفی پیش از 330)، فقیه و محدث و اخباری و نویسنده‌ی پرکار کرمانی، (112) کتابی با عنوان نِحَل العرب درباره‌ی پراکندگی عرب‌ها در بلاد اسلامی، مانند کرمان و سیستان و خراسان و طبرستان، تألیف کرد که حاوی اطلاعاتی درباره‌ی گرایش‌های اعتقادی مردم و گزارش‌هایی هوادارانه درباره‌ی شیعه بود (113). یاقوت حموی در معجم البلدان از این کتاب بهره گرفته است (114).
از تاریخ قم حسن بن محمد قمی (تألیف در 378) اکنون تنها ترجمه‌ی فارسی پنج باب آن، از 805 تا 806، باقی است که حاوی مطالبی درباره‌ی ویژگی‌های شهر و جغرافیای منطقه و تراجم رجال است (115).
از تاریخ الری ابوسعد آبی منصور بن حسین (متوفی 421 یا 422)، وزیر مجدالدوله‌ی بویی، اثری در دست نیست، اما مطالبی از آن را در آثار نویسندگان بعدی می‌توان یافت. یاقوت حموی از این کتاب نام برده (116) و قطعاتی از آن را در شرح حال ابوالفتح ابن العمید و صاحب بن عباد (وزرای آل بویه) و همچنین قابوس بن وشمگیر نقل کرده است (117).
منتجب الدین رازی نیز اثر مهمی با عنوان تاریخ الری داشته که امروزه مفقود است. رافعی قزوینی (118) آن را تاریخی بزرگ خوانده و سُبکی (119) از آن نقل کرده است. ابن حجر عسقلانی نیز در لسان المیزان، تراجم بسیاری را از آن برگرفته است (120).
ز) کتب انساب
نسب شناسان بزرگ شیعی مانند هشام بن محمد کلبی در سده‌ی دوم تألیف آثار اساسی بر محور شرح انساب قبایل و افراد را که متضمن آگاهی‌های تاریخی بود، آغاز کردند. پس از آن نیز دیگر نسب شناسان شیعی، همچون ابوجعفر محمد بن سَلَمه یَشکری (متوفی حـ 230) و علی بن محمد عباس بن فَسانجُس و علی بن محمد شمشاطی (زنده در 377)، درباره‌ی انساب و اخبار و ایامِ قبایل و رجال عرب آثاری تألیف کردند (121).افزون بر این، از سده‌ی سوم به بعد آثار فراوانی درباره‌ی تبارنامه‌ی طالبیان و انساب و اعقاب علویان، اغلب به قلم سادات علوی، تألیف شد که ظاهراً انگیزه‌ی حق خواهی و منازعات سیاسی در پدید آمدن آنها تأثیر داشته است. از قدیم‌ترین این آثار، نسب آلی ابی طالب از ابوالحسین یحیی بن حسن بن جعفر عُبیدلی عَقیقی (متوفی 277) است (122) که نسخه‌ای از آن باقی است (123).
این کتابت و همچنین مقاتل الطالبیین محمد بن علی بن حمزه‌ی علوی (124) از منابع ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین بوده است (125). کتاب ابوالفرج اصفهانی اثری است مهم و مشهور که از جمع روایات و تألیفات کهن به دست ما رسیده است. ابوالفرج این کتاب را در سرگذشت و قیام و قتل و شهادت فرزندان ابوطالب، از زمان پیامبر اکرم تا تألیف کتاب در 313، گرد آورد (126). ابن جِعابی (متوفی 355) و نُعَیمی (127) و مؤلفانی از سده‌ی پنجم و ششم (128) نیز آثار متعددی در اخبار و انساب و مناقب طالبیان پدید آوردند.
از دیگر آثار کهن در انساب، تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب از شیخ الشرف ابوالحسن محمد بن ابی جعفر عُبیدلی (متوفی 435)، نسب شناس بزرگ شیعه‌ی علوی، است که آن را به روش تشجیر و تفریع تألیف کرد و شاگردش ابن طباطبا حسین بن محمد حسنی (متوفی 449) تکمله و تعلیقاتی بر آن نوشت. دیگر شاگرد عبیدلی، ابن صوفی ابوالحسن علی بن محمد عُمَری (متوفی حـ 466)، المجدی را در انساب طالبیان با تأکید بر تبار ائمه و علویان نوشت که پس از آن منبع مهم نوینسدگانی همچون ابونصر بخاری در سرّالسلسلة العلویه گردید.
علی بن زید بیهقی مشهور به ابن فُندُق (متوفی 565) که دست کم گرایش به تشیع داشته است، لُباب الانساب و الالقاب و الاعقاب را تألیف کرد که از منابع مهم انساب و در عین حال، مشتمل بر آگاهی‌های تاریخی ارزشمند به ویژه درباره‌ی وضع شیعه در خراسان است. این کتاب جداول بسیاری دارد (129).
الاصیلی فی انساب الطالبیین با استفاده از منابعی مانند المجدی و به شیوه‌ی تشجیر تألیف شده و به ابن طِقطقی (متوفی 709) منسوب است. بعداً تاج الدین بن محمد بن حمزه‌ی حسینی حلبی کتابی با نام غایة الاختصار فراهم کرد که به جز حذف اعقاب، که به یادکرد فرزندان و نوادگان اختصاص داشته، در بخش تراجم عیناً با الاصیلی مطابق است (130).
ابن عنبه (متوفی 828)، دیگر نسب شناس و مورخ شیعی، آثار متعددی در انساب نوشت، از جمله عُمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب به عربی و الفصول الفخریة فی اصول البّریة به فارسی.
ح) کتب طبقات و رجال
آثاری که با عنوان طبقات و رجال و تاریخ (رجال) پدید آمد، بخشی از تاریخ‌نگاری شیعه را شکل داد. علم رجال به مثابه روشی برای معرفت درجه‌ی وثوق راویان حدیث پدید آمد و نخست در خدمت فقه قرار گرفت و سپس در بررسی همه‌ی متون خبری که با سلسله‌ی اسناد عرضه می‌شد، به کار رفت. بدین منظور از سده‌های نخستین هجری کتاب‌هایی در شرح حال راویان و محدّثان تألیف شد که با مطالبی درباره‌ی جرح و تعدیل و احیاناً آثار و تألیفات آنان همراه بود.از نخستین این آثار، «طبقات الرجال» بود که آن را ابوجعفر برقی به منزله‌ی بخشی از کتاب المحاسن خود تألیف کرد (131). علامه حلی (متوفی 726) در خلاصة الاقوال ظاهراً به این کتاب عنایت داشته است (132).
پس از آن نیز کسانی همچون سعد بن عبدالله ابی خلف اشعری قمی (متوفی 301 یا 299)، عبدالعزیز بن اسحاق جعفر (زنده در 326)، ابن جعابی و ابن ابی طَیّ (متوفی حـ 630) آثاری درباره‌ی محدثان و راویان شیعه به روش طبقات تألیف کردند (133).
میراث رجالی شیعه اساساً وامدار تألیفات ارزشمند شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (متوفی 460) است و از میان چهار کتاب اصلی علم رجال شیعه که به دست ما رسیده، سه کتاب از آن شیخ طوسی است که مأخذ مهم کتاب‌های بعدی تا به امروز بوده است. سه کتاب طوسی اینهاست: اختیار معرفة الرجال که در واقع تلخیص و تهذیب و احتمالاً تصحیح رجال ابوعمرو محمد بن عمر بن عبدالعزیز کَشّی (متوفی حـ 340) است؛ (134) رجال که به ترتیب زمانی و نیز به ترتیب الفبایی است و در ذکر کسانی است که از معصوم باواسطه یا بی‌واسطه روایت کرده‌اند و هسته‌ی اولیه‌ی آن رجال ابن عُقده ابوالعباس احمد بن محمدبن سعید همدانی (متوفی 333)، محدث و رجالی زیدی، بوده که به راویان امام صادق (علیه السلام) اختصاص داشته است (135)؛ الفهرست در ذکر تألیفات و «اصول» شیعه و طرق و اسانید آن به همراه شرح حال راویان و اصحاب ائمه. رجال نجاشی ابوالعباس احمد بن علی کوفی (متوفی 450) چهارمین کتاب اصلی رجال شیعه است که ظاهراً ناظر به الفهرست طوسی است و در مواردی به تصحیح و تفصیل آن پرداخته و حاوی مدخل‌های جدید است. دو کتاب اخیر را در کنار آثاری که بعداً به منزله‌ی ذیل آنها فراهم آمد، یعنی مَعالم العلماء ابن شهر آشوب و فهرست منتجب الدین علی بن عبیدالله رازی (زنده در 600)، می‌توان تاریخ فرهنگی شیعه از آغاز تا اواخر سده‌ی ششم دانست.
پی‌نوشت‌ها:
1. برای مثال ر.ک. ابن ندیم، ص 275؛ طوسی، 1351، ص 38، 107؛ نجاشی، ص 6 .
2. ر.ک. صالحی شامی، ج4، ص 20 .
3. برای مثال ر.ک. نهج البلاغه، خطبه‌ی 160 .
4. ر.ک. همان، خطبه‌های 1، 2، 26، 33، 89 .
5. ر.ک .همان، خطبه‌های 160، 192، 194، و نامه‌ی 9 .
6. برای مثال ر.ک. همان، خطبه‌های 3، 192 .
7. ر.ک. یاقوت حموی، 1993، ج6، ص 241 .
8. طوسی، 1351، ص 5 .
9. همان، ص 92 .
10. همان، ص 89 وپانویس.
11. همان، ص 29-30 .
12. نجاشی، ص 65 .
13. همان، ص 68 .
14. همان، ص 391؛ طوسی، 1351، ص 156-157 .
15. مثلاً ر.ک. طوسی، 1351، ص 5، 48 .
16. مثلاً ر.ک. همان، ص 22، 138، 144 .
17. چاپ غلامرضا عرفانیان، مشهد، 1409 .
18. ص 275 .
19. ص 8 .
20. ابن ندیم؛ نجاشی، همان جاها؛ طوسی، 1351، ص 81 .
21. برای مثال ر.ک. مفید، 1413 ب، ص 149 - 150؛ ابن ابی الحدید، ج12، ص 216-217؛ خوئی، ج8، ص 218-227؛ تُستری، ج5، ص 232-239 .
22. چاپ محمدباقر انصاری زنجانی خوئینی، قم 1378 ش.
23. طوسی، 1351، ص 107 .
24. ر.ک. نصربن مزاحم، ص 322، 406، 442-443؛ مفید، 1403، ص 351؛ ابن ابی الحدید، ج1، ص 248، 263، و جاهای گوناگون.
25. ر.ک. طوسی، 1351، ص 38 .
26. نجاشی، ص 128-129 .
27. ر.ک. فهرست، ص 569 .
28. ر.ک. ج 14، ص 11-13.
29. نجاشی، ص 129.
30. طوسی، 1351، ص 111.
31. ر.ک. نجاشی، ص 10-13؛ 1351، ص 17-18.
32. ر.ک. همان، ص 131-132، 174-175؛ نجاشی، ص 325-326، 433-434.
33. ر.ک. نجاشی، ص 216.
34. ر.ک. ص 403-404، 443.
35. نجاشی، ص 36-37؛ مفید، 1413 الف، ص 207.
36. طوسی، 1351، ص 88-89.
37. چاپ محدّث، قم [تاریخ مقدمه 1331].
38. ر.ک. نجاشی، ص 76؛ قس ابن ندیم، ص 276-277؛ طوسی، 1351، ص 20-21.
39. نجاشی، ص 335؛ نیز ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «برقی، ابوجعفر»؛ «برقی، ابوعبدالله».
40. ر.ک. همان، ص 257-258.
41. ر.ک. همان، ص 346-347.
42. همان، ص 230.
43. ابن ندیم، ص 246؛ نجاشی، ص 352.
44. چاپ مادلونگ، بیروت، 1987.
45.ر.ک. سزگین، ج1، جزء2، ص 208-209.
46. ر.ک. همان، ج1، جزء2، ص 209.
47. ر.ک. فهارس کتاب الاغانی، ص 92.
48. ص 162، 165.
49. ج5، ص 5-6، ج8، ص 119-120، ج16، ص 47، 49.
50. ر.ک. طوسی، 1351، ص 36؛ قس ابن ابی الحدید، ج16، ص 210؛ نیز ر.ک. صولی، ص 64.
51. مثلاً ر.ک. ج16، ص 210-234 .
52. چاپ محمدهادی امینی، تهران، 1401 .
53. ر.ک. فهارس کتاب الاغانی، ص 90-91 .
54. ر.ک. فهرست، ص 237، 239.
55. ر.ک. ابن ندیم، ص 128؛ نجاشی، ص 240-244؛ طوسی، 1351، ص 119.
56. طوسی، 1351، ص 32؛ نجاشی، ص 84.
57. ر.ک. مناقب آل ابی طالب، ج3، ص 331، 333، 337.
58. ر.ک. نجاشی، ص 96، 106؛ طوسی، 1351، ص 30.
59.ر.ک. طوسی، 1351، ص 28-29؛ نجاشی، ص 94-95.
60. ر.ک. طوسی، 1351، ص 192 .
61. ر.ک. ابوالفرج اصفهانی، 1383، ج12، ص 215-217، و جاهای گوناگون؛ همو، 1368، ص 164 .
62. ر.ک. نجاشی، ص 262-263.
63. همان، ص 232-233، 422.
64. ر.ک. طوسی، 1351، ص 32، 116، 161؛ قس حجتی، ص 662.
65. ر.ک. نجاشی، ص 390-392.
66. ر.ک. ص 47-48، 423.
67. نجاشی، ص 57-58.
68. طوسی، 1351، ص 12-13؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص 6-7.
69. ج2، ص 474.
70. طوسی، 1351، ص 32.
71. منتجب الدین رازی، ص 42-43، 109-110؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص 21.
72. ر.ک. تاریخ اهل البیت، مقدمه‌ی حسینی، ص 54-55.
73. نجاشی، ص 381-382.
74. ر.ک. شریف رضی، ص 36-37؛ نهج البلاغه، مقدمه‌ی شریف رضی، ص کو - کح.
75. چاپ محمدمهدی خرسان، نجف 1386.
76. مثلاً ر.ک. طبرسی، ج2، ص 32.
77. چاپ ضمن مجموعه‌ی نفیسة، قم 1396.
78. ابن ندیم، ص 245؛ طوسی، 1351، ص 138.
79. نجاشی، ص 391.
80. طوسی، 1351، ص 18.
81. ر.ک. طوسی، 1351، ص 30، 58، 89، 172؛ نجاشی، ص 354؛ منتخب الدین رازی، ص 150-192.
82. طوسی، 1351، ص 18؛ یاقوت حموی، 1993، ج1، ص 39؛ قس نجاشی، ص 13؛ طوسی، 1380، ص 352-375.
83. نجاشی، همان جا.
84. ج 2، ص 6.
85. مثلاً ر.ک.ج1، ص 39، 54، 178، 254، ج2، ص 352.
86. مثلاً ر.ک. ج1، ص 179، 213، 246-247، 251؛ روایاتی درباره‌ی مغازی.
87. چاپ جعفریان، قم 1375 ش.
88. ر.ک. طوسی، 1380، ص 149؛ نجاشی، ص 72؛ مفید، 1374 ش، ص 137.
89. ابن ندیم، ص 106؛ یاقوت حموی، 1993، ج2، ص 622-623.
90. ر.ک. سزگین، ج1، جزء 2، ص 99.
91. ر.ک. همان، ص 100.
92. ر.ک. ابن ندیم؛ مفید 1374 ش، همان جاها.
93. ر.ک. طوسی، 1351، ص 4-6؛ نجاشی، ص 16-18.
94. چاپ سیدجلال الدین حسینی محدّث، تهران، 1354 ش.
95. نجاشی، ص 123-124.
96. همان، ص 263-264؛ ابن ندیم، ص 171-172، 291؛ یاقوت حموی، 1993، ج4، ص 1907.
97. ج1، ص 259.
98. مثلاً ر.ک. قسم 1، ص 342.
99. ج4، جزء 1، ص 29-30، 65-66، 90، 94-95.
100. ر.ک. ص 9-10، 247.
101. 1351، ص 31؛ نیز ر.ک. یاقوت حموی، 1993، ج1، ص 199؛ قس ابن ندیم، ص 154؛ قفطی، ج1، ص 29.
102. ر.ک. منتجب الدین رازی، ص 75، 80، 156؛ ابن شاکر کتبی، ج4، ص 271.
103. منتجب الدین رازی، ص 165-166.
104. چاپ محمدشیروانی، تهران 1361-1362 ش.
105. کلبرگ، ص 482-483.
106. ر.ک. حسینی، ج2، ص 350-356؛ جعفریان، ص 251.
107. جعفریان، ص 265-267، 272.
108. ر.ک. طوسی، 1351، ص 97، 137؛ نجاشی، ص 335، 390؛ آقابزرگ طهرانی، ج1، ص 349.
109. ر.ک. طوسی، 1351، ص 5، 28-29، 76، 92؛ نجاشی، ص 101.
110. ر.ک. نجاشی، ص 69، 394-395.
111. همان، ص 263-264.
112. ر.ک. همان، ص 384؛ قس طوسی، 1351، ص 132؛ یاقوت حموی، 1993، ج6، ص 2434-2435؛ ابن حجر عسقلانی، 1390، ج5، ص 89.
113. یاقوت حموی، همانجا.
114. مثلاً ر.ک. ج2، ص 174، ج3، ص 42-43، ج4، ص 147.
115. ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «تاریخ قم».
116. 1965، ج1، ص 57.
117. 1993، ج2، ص 690-694، ج4، ص 1892-1895، ج5، ص 2187-2188.
118. ج3، ص 274-275.
119. ج7، ص 90.
120. برای مثال ر.ک. ج1، ص 85، 92، 106.
121. ر.ک. نجاشی، ص 263-264، 269، 333.
122. طوسی، 1351، ص 178-179؛ نجاشی، ص 441-442.
123. سزگین، ج1، جزء 2، ص 61.
124. ر.ک. نجاشی، ص 347-348.
125. ر.ک. ص 7، 13-14، 81، 85، 228 و جاهای گوناگون.
126. ر.ک. ص 4.
127. ر.ک. نجاشی، ص 394-395.
128. ر.ک. منتخب الدین رازی، ص 10، 28، 80، 111.
129. ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «بیهقی، ظهیرالدین».
130. الاصیلی، مقدمه، ص 20-21.
131. ر.ک. طوسی، 1351، ص 20-21.
132. خوئی، ج1، ص 101؛ درباره‌ی کتابی که با نام رجال برقی در دست است ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «برقی، ابوجعفر».
133. ر.ک. طوسی، 1351، ص 119، و پانویس؛ نجاشی، ص 177، 394-436؛ ابن حجر عسقلانی، 1412، ج6، ص 689.
134. کشی، مقدمه‌ی واعظ زاده‌ی خراسانی، ص 6.
135. ر.ک. طوسی، 1380، ص 2؛ همو، 1351، ص 28-29.
آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1983/1403 ، 25ج در 28 جلد.
ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1387-1385 / 1967-1965، چاپ افست بیروت [بی‌تا].
ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم 1363.
ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت 1992/1412.
__، لسان المیزان، حیدر‌آباد دکن 1329-1331، چاپ افست بیروت 1971/1390.
ابن خلّکان، وفیات الاعیان و ابناءالزمان، چاپ احسان عباس، بیروت 1968-1977، 8ج، چاپ افست قم 1364ش.
ابن شاکر کتبی، فوات الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت 1973-1974.
ابن شهر آشوب، معالم العلماء، چاپ عباس اقبال، تهران 1353/1934.
__، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم [بی‌تا].
ابن طقطقی، الفخری فی‌الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، چاپ محمود توفیق کتبی، مصر 1340.
ابن ندیم، کتاب الفهرست چاپ محمدرضا تجدد، تهران 1350ش.
ابوالفرج اصفهانی، کتاب الاغانی، قاهره 1383، چاپ افست بیروت [بی‌تا.].
__، مقاتل الطالبیّین، چاپ احمد صقر، قاهره 1949/1368.
ابوشامه، عیون الروضتین فی اخبار الدولتین، چاپ احمد بیسومی، دمشق 1991.
تاریخ اهل البیت علیهم السلام نقلاً عن الائمة الباقر و الصادق و الرضا و العسکری عن آبائهم علیهم‌السلام و بروایة کبار المحدثین و المورخین، چاپ محمدرضا حسینی، قم: آل البیت، 1410.
تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم 1410-
رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام، قم 1376ش.
محمد باقر حجتی، «بررسی آثار شیخ طوسی و گزارش نسخه‌های خطی آنها با ترتیب تاریخ تحریر»، در یادنامه‌ی شیخ‌طوسی، به کوشش محمد واعظ‌زاده‌ی خراسانی، ج3، مشهد: دانشگاه فردوسی، 1354ش.
احمد حسینی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌ی عمومی حضرت آیةالله العظمی نجفی مرعشی مدظله العالی، قم 1354-1376ش.
ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، بیروت 1983/1403، 23ج، چاپ افست قم [بی‌تا.].
دانشنامه‌ی جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1375ش.
عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزالله عطاردی، بیروت 1987/1408.
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1964-1976.
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج1، جزء 2، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض 1983/1403.
محمد بن حسین شریف رضی، خصائص الائمه علیهم‌السلام، چاپ محمد هادی امینی، مشهد 1406.
محمد بن یوسف صالحی شامی، سبل‌الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج4، چاپ ابراهیم ترزی و عبدالکریم عزباوی، قاهره 1990/1411.
محمد بن یحیی صولی، اخبارالراضی بالله و المتقی لله، چاپ هیورث دن، بیروت 1979/1399.
فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، قم 1417.
محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف 1961/1380.
__، الفهرست، چاپ محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف 1937/1356، چاپ افست قم 1351ش.
علی بن ابی‌طالب (علیه السلام)، امام اول، نهج البلاغه، ترجمه‌ی جعفر شهیدی، تهران 1371ش.
فهارس کتاب الاغانی لابی الفرج الأصفهانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1987/1407.
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النجاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج1، قاهره 1950/1369.
علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، بیروت 1991/1412.
محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، [تلخیص] محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد 1348ش.
اتان کلبرگ، کتابخانه‌ی ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه‌ی علی قرائی و رسول جعفریان، قم 1371ش.
محمد بن محمد مفید، الافصاح فی الامامة، قم 1413 الف.
__، تصحیح اعتقادات الامامیه، چاپ حسین درگاهی، قم 1413ب.
__، الجمل و النصرة لسیّد العترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم 1374ش.
__، کتاب الامالی، چاپ حسن استادولی و علی اکبر غفاری، قم 1403.
علی بن عبیدالله منتخب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت 1986/1406.
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407.
نصربن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره 1382، چاپ افست قم 1404.
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.
__، معجم‌البلدان، چاپ فردینامد ووستنفلد، لایپزیگ
1873-1866، چاپ افست تهران 1965.
یعقوبی، احمد بن اسحاق، کتاب البلدان، چاپ دخویه، لیدن 1892، چاپ افست 1967.
منبع مقاله :
ناجی، محمدرضا و دیگران؛ (1390)، تاریخ و تاریخ‌نگاری، ترجمه‌ی شهناز رازپوش، محمدتقی زاده مطلق، سپیده معتمدی، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ دوم
