منابع جنبی تاریخ‌نگاری ایران

در کنار آثار بالاخص تاریخی، در تاریخ‌نگاری ایرانی منابعی داریم که اطلاعات تاریخی را می‌توان از آنها به دست آورد. سفرنامه‌ها، کتاب‌های خاطرات و روزشمار، شرح حال‌ها، وقایع نگاری‌ها، منشآت و اسناد دیوانی از جمله‌ی این منابع است.
در سنّت اسلامی سفرنامه نویسی وجود داشته است و بعضی جهانگردان سفرنامه‌هایی نوشته‌اند که از حیث تاریخی اهمیت دارد، از جمله سفرنامه‌ی ناصرخسرو که از آن می‌توان به اوضاع سیاسی و اقتصادی و فرهنگی سده‌های پنجم و ششم پی برد، نیز سفرنامه‌ی ابن بطوطه در سده‌ی هشتم. اما از دوره‌ی مغول و تیموری با شروع مراودات ایران و اروپا، جهانگردان اروپایی سفرنامه‌های بسیاری نوشتند که حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی تاریخ ایران در این دوره‌هاست، از جمله مارکوپولو که در زمان ایلخانان به ایران سفر کرد و کلاویخو که برای رساندن پیام پادشاه اسپانیا به دیدار تیمور آمد، سفرنامه نوشتند که حاوی اطلاعاتی درباره‌ی تاریخ ایران است.
سفرنامه‌نویسی در دوره‌ی صفوی به اوج خود رسید. در این دوره سفر اروپاییان به ایران بیشتر شد. از آثار ایشان در این دوره اینهاست: گزارش آنجولتو (1) درباره‌ی شاه اسماعیل؛ سفرنامه‌ی پیترو دلا واله (2) که نکات تازه‌ای درباره‌ی جامعه‌ی ایران در دوره‌ی شاه عباس اول دارد (3)؛ سفرنامه‌ی برادران شرلی که برای شناخت دوره‌ی شاه عباس اول مفید است؛ سفرنامه‌ی شاردن که نوعی دایرةالمعارف عصر صفوی است؛ سفرنامه‌ی تاورنیه و سفرنامه‌ی کمپفر.
در دوره‌ی افشاریان و زندیان، فعالیت‌های اروپاییان در ایران به صورت استعماری درآمد و نیاز آنان به کسب اطلاعات دقیق درباره‌ی ایران موجب تألیف کتاب‌های بسیار شد، از جمله دو جلد کتاب جونس هنوی (4) که در 1156-1157/ 1743- 1744 در ایران و درباره‌ی مسائل اقتصادی انگلستان در دریای خزر نوشته شد و مؤلف بعدها مطالبی درباره‌ی نادرشاه به کتاب افزود؛ نامه‌های طبیب نادرشاه از رنه بازن، کشیش و پزشک فرانسوی که در اواخر حیات نادر در خدمت او بود؛ سفرنامه‌ی ژان اوتر، اوتر برای استقرار روابط بازرگانی بین ایران و فرانسه به ایران آمده بود؛ سفرنامه‌ی فریزر، وی در 1204/ 1790 به ایران آمد؛ سفرنامه‌ی ویلیام فرانکین، وی در 1201 / 1787 به ایران آمد و مطالب مبسوطی درباره‌ی مردم ایران به ویژه مردم فارس نوشت.
در دوره‌ی قاجار نیز حاصل سفرهای متعدد اروپاییان به ایران، سفرنامه‌هایی بود حاوی اطلاعاتی بدیع درباره‌ی اوضاع ایران، از جمله: سه سال در آسیا از کنت دوگوبینو؛ سفرنامه‌ی دکتر پولاک؛ سفرانمه‌ی استرآباد و مازندران و گیلان از برنهارد دورن (5)؛ سفرنامه‌ی نیکیتین سفر روس؛ سفرنامه‌ی مازندران و استرآباد از لویی رابینو؛ ایران در 1839- 1840 که گزارش سفارت کنت دو سرسی (6) است؛ سفرنامه‌های مادام کارلا سرنا جهانگرد ایتالیایی دوره‌ی محمدشاه و ناصرالدین شاه، ویلیام جکسون نخستین سفیر امریکا درایران در دوره‌ی ناصرالدین شاه، و چارلز جیمز ویلز انگلیسی؛ سفرنامه‌ی اوژن اوبن سفیر فرانسه با عنوان ایران امروز که درباره‌ی اوضاع اجتماعی شهرهای ایران و اوضاع سیاسی دوره‌ی مشروطیت اطلاعات ارزشمندی دارد. علاوه بر اینها، در تحقیقات باستان شناختی اروپاییان که از دوره‌ی مظفرالدین شاه آغاز شد و حاصل آن در سفرنامه‌های ایشان ثبت شده است، مطالب شایان توجهی درباره‌ی ایران وجود دارد. سفرنامه‌های اوژن فلاندن و رالینسن و مرگان از این آثار است.
در دوره‌ی قاجار سفرنامه نویسی در میان ایرانیان احیا شد. میرزا صالح شیرازی سبک جدیدی در سفرنامه نویسی ابداع کرد. سفرنامه‌ی او، هم در صورت و هم در محتوا، با سفرنامه‌های دیگر متفاوت است. برخی سفرنامه‌های این دوره را می‌توان نوعی وقایع نگاری روزانه دانست، مثل سفرنامه‌های ناصرالدین شاه از جمله روزنامه‌ی سفر از تهران الی الکربلا، روزنامه‌ی سفر همایون به مازندران، روزنامه‌ی سفر فرنگستان؛ حیرت نامه‌ی میرزا ابوالحسن خان شیرازی که از قدیم‌ترین سفارتنامه‌های دوره‌ی قاجار است؛ سفارتنامه‌ی خوارزم اثر رضاقلی‌خان هدایت که گزارش سفارت وی در خیوه است؛ سفرنامه‌ی میرزا فتاح خان گرمرودی به اروپا؛ سفرنامه‌ی حسین خان آجودانباشی که ره‌آورد سفارت در کشورهای اروپایی است؛ تحفة العالم میرزا عبداللطیف شوشتری مشتمل بر گزارش سفر مؤلف به شهرهای ایران و عراق و هند و اروپا؛ مرآت الاحوال جهان نما نوشته آقا احمد بهبهانی مشتمل بر گزارش سفر مؤلف به شهرهای ایران و عراق و هند.
خاطره نویسی و وقایع نگاری در دوره‌ی قاجار رواج یافت. از این نوع آثار است: شرح زندگانی من از عبدالله مستوفی؛ روزنامه‌ی خاطرات اعتماد السلطنه؛ خاطرات سیاسی امین الدوله، خاطرات احتشام السلطنه؛ خاطرات حاج سیاح، یا دوره‌ی خوف و وحشت؛ خاطرات ممتحن الدوله؛ خاطرات سیدعلی محمد دولت آبادی؛ تاریخ الدخانیه یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو از شیخ حسن کربلایی؛ کتابچه‌ی خانلر میرزا احتشام الدوله درباره‌ی جنگ ایران و انگلیس در محمره؛
یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه از دوستعلی خان معیرالممالک؛ یادداشتهای محمدولی خان تنکابنی؛ یادداشت‌های ناصرالملک و خاطرات شیخ ابراهیم زنجانی؛ کتاب زرد تألیف شهید سیدحسن مدرّس (7).
شرح حال نویسی در ایران سنتی دیرینه دارد. شرح حال‌ها و تذکره‌های بسیاری به فارسی نوشته شده که بسیاری از اطلاعات تاریخی مهم را می‌توان در آنها یافت. این کتاب‌ها درباره‌ی بسیاری کسان همچون علمای دینی و شاعران و شاهان و دیوانیان است (8)، اما بیشترین اطلاعات تاریخی را می‌توان در شرح حال‌های شاهان و شخصیت‌های سیاسی یافت. علاوه بر اینها از بعضی کتاب‌های شرح حال صوفیان که در دوره‌ی صفوی و پس از آن تألیف شده می‌توان اطلاعات تاریخی ارزشمندی به دست آورد، مثلاً صفوةالصفا اثر توکلی بن اسماعیل اردبیلی معروف به ابن بزّاز درباره‌ی کردار و کرامات شیخ صفی الدین اردبیلی، سلسلة النسب صفویه تألیف شیخ حسن بن شیخ ابدال زاهدی درباره‌ی مناقب شیخ زاهد گیلانی (9) و طرائق الحقایق نوشته‌ی حاجی میرزا معصومعلیشاه نعمت اللهی در شرح احوال بزرگان صوفیه.
مراسلات، منشآت و اسناد دیوانی، و کتاب‌هایی که درباره‌ی تشکیلات دیوانی نوشته شده، از منابع مهم و سودمند برای دریافت اطلاعات تاریخی است. در تذکرةالملوک میرزا سمیعا (تألیف در 1137) اطلاعات گران بهایی درباره‌ی تشکیلات دیوانی و مسائل مالی صفویان آمده است. دستورالملک محمد رفیع انصاری مستوفی الممالک مشهور به میرزا رفیعا، درباره‌ی القاب و مواجب و تشکیلات دیوانی صفویان مطالبی دارد.
سلوک الملوک روزبهان خنجی حاوی اطلاعاتی درباره‌ی وظایف سلطان و وزیر و شیخ الاسلام و مفتی و قاضی و محتسب و داروغه و والی مظالم و دیگر مقامات مملکتی در دوره‌ی صفوی است.
منشآت و اسناد دیوانی به جا مانده از دوره‌ی تیموری یکی از منابع مهم تاریخ این دوره است، از جمله‌ی آنهاست: منشأالانشاء اثر نظام الدین عبدالواسع بن جمال الدین نظامی با تدوین و تبویب ابوالقاسم شهاب الدین احمد خوافی (10)؛ شرفنامه یا انشاء مروارید از منشآت بیانی کرمانی، کاتب و وزیر سلطان حسین بایقرا؛ مجمع الانشاء یا نسخه‌ی جامع مراسلات اولی الباب تدوین ابوالقاسم حیدر بیگ ایواغلی (متوفی 1075) که مجموعه مراسلات شاهان صفوی یا سلاطین همسایه و نیز مشتمل بر اسناد و فرمان‌ها از زمان آلب ارسلان سلجوقی تا زمان شاه عباس دوم است (11)؛ و منشآت قائم مقام فراهانی و میرزا مهدی خان استرآبادی و معتمدالدولة نشاط و امیر نظام گروسی و محسن میرزا قاجار.
وقایع نگاری‌ها نیز از منابع مهم برای تاریخ‌نگاری‌اند.

پی‌نوشت‌ها:

1- G.M.Angioletto
2- Pietro della Valle
3- ر. ک. ص13-14، 35-38.
4- Jonas Hanway
5- Bernhard Dorn
6-Sercey
7- برای اطلاع بیشتر درباره‌ی این کتاب ر. ک. یاد، ش چهاردهم، سال چهارم، بهار 1368، ص 81-94.
8- برای اطلاع بیشتر ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «تذکره».
9- زرین کوب، ص45.
10- نظامی باخرزی، ج1، مقدمه‌ی همایونفرخ، ص3، 14.
11- زرین کوب، ص 91.

منبع مقاله :
ناجی، محمدرضا و دیگران؛ (1390)، تاریخ و تاریخ‌نگاری، ترجمه‌ی شهناز رازپوش، محمدتقی زاده مطلق، سپیده معتمدی، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ دوم