مشاوره، فنون و روشهای آن

مقدمه

اصولا تفهیم و تفاهم بر سر مفاهیم و مباحث، در هر زمینه ای مبنای ارتباطات صحیح و منطقی در آن زمینه به حساب می آید. اینکه باید دانست مفهوم مشاوره چیست؟ و با مفاهیم مشابه دیگر چه تفاوت هایی دارد، کاملا بدیهی و روشن است و پیش از آنکه خود را بر سر مفاهیم درگیر اختلاف نظر کنیم، باید بر مفاهیم عمومی و مورد اتفاق همه توقف کنیم و از برداشت های خاص پرهیز نماییم.

مفهوم مشاوره

مشاوره به مفهوم اصطلاحی و رایج خود فرآیندی فراتر از شور و مشورت ساده ای است که معمولا بدون هیچگونه تعهد و الزامی نسبت به عناصر و لوازم مشاوره صورت می پذیرد ... مشاوره در مفهوم اصطلاحی خود صرفا به معنای مشورت دادن به مراجع و اظهارنظر راهنمایانه برای او در مورد یک مسئله و یا یک مشکل نمی باشد، مشاوره درواقع یک جریان است و فرآیندی است که سرمرحله آغازین، میانی و پایانی را دربر می-گیرد... در حالی که یک مشورت دهی ساده، غالبا به دلیل عدم برخورداری از رابطه ای پایدار و مستمر، در حد راهنمایی معنا و مفهوم می یابد... در مشاوره براساس ارتباطاتی هماهنگ به نوعی تعامل و همکاری می پردازند که نتیجه آن تقویت، تکمیل، تغییر، تصحیح جنبه های رفتاری و شناختی مخاطبان خواهد بود.
چنانچه در روایات اسلامی و کلام ائمه معصومین علیهم السلام آمده است:
امام علی (علیه السلام): «افضل من شاورت ذوالتجارب» ، افراد با تجربه شایسته ترین کسانی
می باشند که تو با آنان به مشورت می پردازی.
و یا درجای دیگری می فرمایند: «خیر من شاورت ، ذوالنهی و العلم و اولوالتجارب و الحزم.» خردمندان و صاحبان دانش و افراد باتجربه و دور اندیش بهترین کسانی هستند که تو با آنان مشورت می کنی.

عناصر مهم در مفهوم شناسی مشاوره

صاحب نظرات فنون مشاوره معتقدند که در ارتباط با مفهوم شناسی مشاوره، عناصر زیر از نقش کلیدی و اهمیت حیاتی برخوردار می باشند:
1- ارتباط صمیمانه، یاورانه، قاطعانه، عمیق و پایدار مشاور با مراجع یا مخاطبان
2- شرکت مشاور در حل مشکلات مخاطبان با ارایه راه حل های مناسب
3- به جای مخاطبان و مراجع تصمیم نگرفتن و ایجاد زمینه های لازم برای مراجع یا مخاطبان که خود بتوانند آگاهانه و از روی اختیار و با اقدامات فعال تصمیم بگیرند.
4- دادن بینش به مخاطبان مورد مشورت با اطلاع رسانی مفید و ضروری و نیز سامان دهی گرایشها و اندیشه-های آنان
5- ارایه رهنمودها و توصیه های لازم با ارایه راهکارهای نویدبخش و اخطارهای بجا و مناسب و تأثیرگذار و نیز توصیه های عملیاتی مناسب که موجب ایجاد تحول در مخاطبان گردد.
6- نظارت بر عملکردهای مخاطبان مورد مشورت به طور مستقیم و غیرمستقیم که موجب هدایت آنان گردد.
7- مشاور خود را درقبال مراجع یا مخاطبان متعهد بداند هم از نظر روحی و هم از نظر عملی
8- ایجاد ارتباط مناسب، برای بالا بردن میزان اعتماد به نفس مخاطبان و برخورد منطقی و به دور از افراط و تفریط همراه با محبت و صمیمیت.

اهمیت مشاوره در خانواده

باید توجه داشت که خانواده به عنوان مهمترین کانون اجتماعی، قادر است نقش ها و مسئولیتهای مشاوره و راهنمایی را بخوبی ایفا کند البته به شرط آنکه والدین و سپس مشاوران خانواده، از همه صلاحیت های لازم یا از دانش و بینش متناسب برای انجام این مسئولیت بزرگ برخوردار باشند.
در مورد ضرورت راهنمایی و مشاوره، در خانواده باید توجه کرد که از طریق راهنمایی خانوادگی که یکی از انواع راهنمایی است، روابط سالم و متعادل بین اعضای خانواده برقرار می شود و آرامش و آسایش آنان تأمین می گردد. معمولا خانواده از زن و مرد و تعدادی فرزند که روابطی بین آنان حاکم است تشکیل می شود، روابط بین زن و مرد، پدر و بچه ها، مادر و بچه ها و بچه ها با یکدیگر ممکن است مختل گردد و برای تمام اعضای خانواده مشکلاتی بوجود آورد. از طریق راهنمایی خانواده با ارایه روشهای تربیتی صحیح به ایجاد تعادل و رابطه سالم و سازنده بین اعضای خانواده اقدام می شود.
اسلام اساس ترقی و رشد و تکامل در کلیه شوؤن زندگی را در چگونگی تشکیل خانوادها و بهتر انجام دادن روابط و وظایف مخصوص اعضای خانواده ها می داند و اسلام برای این امر ضروری، اهدافی چند قائل است قرآن کریم خلقت همسران و ایجاد رشته موّدت و دوستی بین زن و مرد را از نشانه های شناخت خداوند شمرده و از جمله فواید ازدواج را، آرامش روحی و جسمی، ارضای غریزه و ایجاد دوستی و علاقه، بقای نسل و تکامل فرد و جامعه می خواند.
مشاوره یکی از راه کارهای مهمی است که می تواند خانواده و فرد را و سپس جامعه انسانی را به سرمنزل مقصود هدایت کند.
چنانچه در قرآن کریم می فرماید:
«ای پیامبر! رحمت خدا تو را با خلق مهربان وخوش خوی گردانید و اگر تند خو و سخت دل بودی، مردم از گرد تو متفرق می شدند پس چون امت به نادانی درباره تو بد می کنند، از آنان درگذر و از خدا بر آنها طلب آمرزش کن و در کارها با آنها مشورت کن...»
و در آیه ای دیگر می فرماید: کسانی که ندای خدای را اجابت نموده و نماز را به پا می دارند و کارهای آنها در میان خود براساس مشورت است.
قابل توجه است که خداوند کریم پس از مسأله ایمان و نماز، شورا را قرار داده است که این خود دلیل بر اهمیت مسأله است که مؤمنان باید در کارهایشان با یکدیگر مشاوره نمایند و اینکه این آیه در مکه نازل شده است و در مکه هنوز حکومت اسلامی تشکیل نشده بود، استفاده می شود که لزوم مشاوره مخصوص حکومت و اداره مملکت نیست و همه امور از فردی و اجتماعی، حکومتی و غیره را دربر می گیرد.
در حقیقت می توان گفت: پدر و مادر در پرورش، تربیت، تحصیل و ... فرزند باید مشورت نمایند، تا مبادا با روش و عمل کج، فرزندانشان از راه صحیح منحرف شوند.
اهمیت مشورت به قدری است که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمودند:
«اگر فرمانروایان شما از نیکان و ثروتمندان بخشنده باشند و کارهایتان با مشورت انجام گیرد، پس روی زمین زیستن بهتر از درون آن است و هرگاه فرمان روایانتان، اشراف شما و ثروتمندان بخیل بوده، امورتان با شورا انجام نگیرد، در چنین وضعی، درون خاک و مُردن برای شما برتر از زندگی روی خاک است.
و در جای دیگر می فرمایند: هیچ پشتوانه ای با وثوق-تر و استوارتر از مشورت کردن نیست.
مولوی نیز درباره مشورت می گوید:
مشورت ادراک و هشیاری دهد عقل ها هر عقـل را یـاری دهد
گفت پیغمبــر بکـن ای رایزن مشورت، کَالمُستَشــارُ مُؤتَمَن
مشورت در کارهـا واجب بود بر پیمبـر، امر شــاورهم بخوان
امرهــم شوری، برای ایـن بُود کـز تشاور سهو و کژکمتر شود
کاین خردها چوم مصابیح انورست بیست مصباح از یکی روشن تر است

ویژگیهای مشاور

1. از سلامت روانی و جسمانی برخوردار باشد.
2. باهوش و دارای استدلال و درک و فهم مطالب باشد.
3. علاقمند به انسانها و حل مشکلاتشان باشد.
4. انعطاف پذیر باشد.
5. صمیمی، رازدار و مهربان باشد.
6. آگاه به زمینه های مختلف مشاوره، روان شناسی، تعلیم و تربیت، جامعه شناسی، امکانات شغلی و تحصیلی و خانوادگی
7. متقّی و خوشنام باشد.
8. علاقمند به مطالعه و به جدیدترین مطالب علمی دسترسی داشته باشد.
9. مجرّب در ایجاد رابطه و انتقادپذیر باشد.

روشهای راهنمایی و مشاوره

برخی صاحب نظران در یک تقسیم بندی کلی، روشهای مزبور را به سه دسته تقسیم می کنند که به اختصار به آنها پرداخته می شود:
1- روش مستقیم، این روش به روش متمرکز به مشاور نیز نامیده می شود... در این روش گرداننده، مشاور است که معلومات و تجارب تخصصی اش را به عنوان منبع یاری دهنده، در راه اتخاذ تصمیم عاقلانه، به افراد تقدیم می کند.
2- روش غیرمستقیم: در این روش مشاور به مشورت شونده یاری می دهد تا پس از بحث و گفتگوی آزاد درباره مشکل به کسب بینش و خودشناسی برسد و سرانجام خودش راهنمایی را برای حل مشکل پیشنهاد و پس از بررسی جوانب آن به انجامش می پردازد.
3- روش انتخابی:
از آنجا که هیچیک از روشهای مستقیم و غیرمستقیم به علت تفاوتهای فردی و تنوع مشکلات انسانها، به تنهایی برای حل مشکلات همه افراد نمی توانند مفید واقع شوند و کافی نیستند، مشاور به کار برد روش انتخابی اقدام می کند. طرفداران این روش معتقدند: انتخاب روش نباید بر مبنای آزمایش و خطا صورت گیرد. بدین طریق که مثلا، مشاور روشها را یکی پس از دیگری بکار بندد تا سرانجام به نتیجه مطلوب برسد، زیرا تفاوتهای فردی زیاد، و افراد خیلی پیچیده می باشند و جامعه ای که در آن زندگی می کنند نیز پیچیده و درک مشکلاتشان بسیار دشوار و بدین علت هیچ روشی به تنهایی نمی تواند برای همه افراد مفید واقع شود.
طبیعی است که برای اینکه در کاری موفقیت حاصل شود، باید نسبت به وسایل و ابزاری که فرد را یاری می کند که سریعتر به اهداف موردنظر برسد، آگاهی پیدا نمود. هر علمی روشی دارد و مشاوره و راهنمایی نیز می تواند روشهای خاص به خود داشته باشد تا در انجام اهداف آن توفیق حاصل شود.
در راهنمایی و مشاوره اسلامی با توجه به تفاوتهای فردی و مقتضیات زمان از هرسه روشی (مستقیم، غیرمستقیم و انتخابی) استفاده شده است. با توجه به این که انسان موجودی پیچیده است. هیچ گاه نمی-توان روشهای واحدی را برای همه مراجعان به کار گرفت. اسلام با توجه به تفاوتهای فردی و مقتضیات زمان و بر مبنای نیازهای مراجع از روش مناسب و خاص خودش استفاده
می کند.
روشهایی که از منابع و متون اسلامی در راهنمایی و مشاوره پرداخت می شود به شرح زیر است:
موعظه و نصیحت، تلقینی به نفس اعطای بینش، محاسبه نفس، اسوه حسنه، تزکیه، عبرت های تاریخی قصص، ضرب المثل ها، تبشیر و انذار و سایر روشهای دیگری که ممکن است بکار رفته باشد.
برخی دیگر از صاحب نظران فنون مشاوره و راهنمایی، روشهای کاملتری را پیشنهاد می کنند که به اختصار به آنها اشاره شده و دسترسی به توضیحات بیشتر را به منابع موردنظر از سوی علاقمندان به اینگونه مباحث جلب می کنیم.
شیوه ها و فنون مشاوره

1. شیوه هدایت کننده:

در این شیوه مشاوره به راهنمایی گفتاری مراجعی (مشورت شوندگان) می پردازد که از آشکارا و صریح گفتن ابایی ندارد و در مقام بیان مشکل خود خیلی راحت به نظر می رسد... در این جا مشاور مراجع را هدایت می کند تا مراجع اولا هر چیزی را نگوید و ثانیا آنچه را لازم به نظر
می رسد اظهار نماید و از فنون مختلفی مثل تداوم، تکرار، رهنمود مجدد، گذار استفاده می نماید.

2. شیوه بازدارنده:

مشاور از شیوه بازدارنده برای بازداشتن مراجع از کتمان کاری و یا پنهان کاری بهره برداری کند و از فنون مناسبی بهره می گیرد مثل: بازگشانی تاریخچه مشکل، بازگشایی تاریخچه زندگی شخصی مشورت شونده، اصرار بر حضور، تشویق، بیم دهی.

3. شیوه آشکارسازی:

این شیوه آشکارسازی تلاشی در جهت رفع ابهامات گفتاری و رفتاری مراجع و یا جلوگیری از ابهام گویی او می باشد. و از فنون مختلفی بهره می گیرند:
متن تمرکز بر واژگان کلیدی، و الگویی یا پژواک، گریز، تصریح، تشویق، بیم دهی، نشانه یابی

4. شیوه به سخن درآوردن:

چنانچه مشورت شوندگان یا مراجع، به هر دلیلی سکوت اختیار کنند و از اظهار مطالب سرباز زنند، مشاور باید از شیوه به حرف درآوردن استفاده کند و یا به کارگیری فنون و روشهای مناسب، آنان را به سخن گفتن برانگیزاند. مشاوران در این روش از فنون گوناگونی بهره می گیرند:
فن واکاوی و کاوش و انعکاس، نقاشی و تصویر خوانی، گزارش خوانی، خاطره گویی

فنون و روشهای مشاوره در اسلام

این فنون و روشها بطور مفصل در آثار صاحب نظران مورد بحث و بررسی قرار گرفته است، مهمترین فنونی که در علوم جدید و اسلام به آنها پرداخته شده است عبارتند از:
1. سلام و مصافحه: سلام کردن و ایجاد پیوند عاطفی و اجتماعی و تعظیم و تکریم مشورت شوندگان نقطه آغاز روابط سالم و انسانی است... شاید این همه تأکیدی که بر حفظ عادت مطلوب و رفتار پسندیده کلامی، یعنی تقدم در سلام شده است، مهمترین دلیلش ایجاد آمادگی ذهنی برای شروع کلامی سودمند و مؤثر و دلنشین است.
2. احترام گذاشتن: احترام گذاشتن به مردم یکی از برنامه های مهم اسلامی به حساب می آید.
3. گوش دادن: عملی فعال و ارادی است که به دقت و توجه نیاز دارد ... در هنگام گوش دادن باید تمام هوش و حواس بکار گرفته شود تا مشکل به خوبی شناسایی شود.
4. همدلی کردن: یعنی مشاور چنان در دنیای درونی مشورت شونده نفوذ پیدا می کند که گویا مشکل از آن خود اوست و اسلام همواره مسلمانان را به تفاهم و همدلی توصیه می کنند و به راهنمایان و مشاوران توصیه می شود با مشورت شوندگان همفکر، هم راز، همزبان و مأنوس گردند.
5. هم سازی:
مشاور خوب کسی است که در جریان روان درمانی از هماهنگی و همسازی درونی برخوردار باشد و بین آنچه که هست و آنچه که می گوید اختلافی وجود نداشته باشد... شارع مقدس اسلام در تعلیم گروندگان خود اکتفا به بیان کلیات عقلی و قوانینی عمومی نکرده است، بلکه مسلمانان را از همان ابتدای تشرّفشان به اسلام، به عمل واداشته، آن گاه به بیان لفظی پرداخته است...
6. پذیرش:
مشاور باید مراجع را به مثابه یک انسان، آن طور که هست، خوب باید با تمام مشکلات و ناسازگاری هایش بپذیرد.
7. کاهش اضطراب در جلسه مشاوره:
مشاور کارآزموده در جریان مشاوره از طریق برقراری رابطه حسنه مشاوره ای، اضطراب مشورت دهندگان را کاهش می دهد و با برقراری رابطه حسنه مشاوره، جلسه مشاوره را امن می شمارد و به مشاور اعتماد می کند.
8. انعکاس گفتار و احساسات:
مشاور باید در جریان مشاوره از طریق انعکاس به موقع و درست گفته ها و احساسات مراجعه شوندگان، او را به بحث بیشتر و عمیق تر و جستجوی راه حل مناسب تشویق کند ... افراد با فضیلت و دانا در جامعه مثل آیینه هستند که زیبایی ها و زشتی ها را ارایه می کنند و حقایق را آشکار
می سازند.
9. تغییر ادراک:
براساس این روش است که می توان گفت انبیاء الهی آمده اند تا ادراک و قوه فهم جامعه انسانی را تغییر دهند... زیرا وقتی بینش انسان، مبدل به بینش الهی شد، دیگر ترس برایش معنا ندارد، اصلا حسد در مسیر روح او واقع نمی شود، چون او به جایی رسیده که دیگر جز خدا نمی بیند.

پی نوشت ها:

- رهنمایی، سید احمد: آشنایی با اصول و فنون مشاوره، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم 1385، چاپ دوم، صفحات 20 تا 22 - آمدی: غررالحکم، حکمت 3279 - همان، 4990 - رهنمایی، سید احمد: همان، با خلاصه و برداشت، از ص 24 تا 28 - شفیع آبادی، عبدالله، مقدمات راهنمایی و مشاوره، مفاهیم و کاربردها، ص 42 و 43 - مطهری، محمدرضا: راهنمایی و مشاوره از دیدگاه اسلام، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1379، ص 138 - قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه 159 - قرآن کریم: سوره شوری، آیات 36 تا 39 - مطهری، محمدرضا: همان، ص 167 - مطهری، محمدرضا: همان، ص 168 - تحف العقول، ص 26 و تفسیر ابوالفتوح رازی، ج 3، ص 228 و نیز منهج الصادقین، ج2، ص 373 - تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 404 - مولوی: مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون - مطهری، محمدرضا: همان، صفحات 169-170 - حسینی، سید مهدی: اصول و روشهای راهنمایی و مشاوره ص 229 - مطهری، محمدرضا: همان، ص 177 - همان، ص 177 - همان، ص 178 - رهنمایی، سید احمد: همان، صفحات 140 تا 150 مراجعه شود. - مطهری، محمدرضا: همان، از ص 189 تا 200 با تلخیص.