فلسفه و اهداف حكومت اسلامي
نويسنده: آيت الله جوادي آملي
منبع: ولايت فقيه ( ولايت فقاهت و عدالت)
منبع: ولايت فقيه ( ولايت فقاهت و عدالت)
مهم ترين هدفي كه حكومت اسلامي به همراه دارد، دو چيز است: اوّل، انسان ها را به سوي ((خليفـﺓ الله)) شدن راهنمايي كردن ومقدمات سير و سلوك آنان را فراهم نمودن ودوم، كشور اسلامي را ((مدينه فاضله)) ساختن، مبادي تمدن راستين را مهيا نمودن، و اصول حاكم بر روابط داخلي و خارجي را تبيين كردن. نصوص ديني ، اعم ازآيات قرآن و متون احاديث و نيز سيره ي معصومين و پيشوايان الهي، گرچه حاوي معارف فراوان و نكات آموزنده ي زيادي است، ليكن عصاره ي همه ي آنها همين دو ركن ياد شده است.
همان گونه كه نظام داخليِ انسان را روح و جسم او مي سازد ولي اصالت از آنِ روح است و بدن پيرو روح مي باشد و سلامت و رعايت اصول طبي وي، براي تأمين سلامت روح ازگزند عقايد سوي و آسيبِ اخلاقي ناروا و حفظ از زيان رفتار ناپسند است، تأمين ((مدينه فاضله)) نيز براي پرورش انسان هايي است كه در جهت ((خليفـﺓ الله)) گشتن گام برمي دارند و اصالت در بين دو ركن ياد شده، همانا ازآنِ خلافت الهي است؛ زيرا بدن هرچند سالم باشد، پس ازمدتي مي ميرد و مي پوسد ولي روح، هم چنان زنده و پاينده است. هم چنين، مدينه فاضله، هرچند ازتمدن والا برخوردار باشد، پس ازمدتي ويران مي گردد، ولي ((خليفـﺓ الله )) ، كه همان انسان كامل است، ازگزند هرگونه زوال مصون است.بنابراين، مدينه ي فاضله ، به منزله ي بدن است و خليفـﺓ الله، به مثابه روح آن؛ و همان گونه كه براساس اصالت روح، بدن را روح سالم مي سازد، بنابر اصالتِ ((خليفـﺓ الله))، مدينه ي فاضله را انسان كامل تأسيس و تأمين مي نمايد.
لازمه ي خلافت الهي آن است كه انسان كامل يعني خليفـﺓ الله، همه ي كمال هاي مستخلفُ عنه را كه خداوند جهان است، به اندازه ي سعه ي هستي خود فراهم نموده و درهمه آن كمال هاي وجود، مظهر خداوند سبحان قرار گيرد و بنابراين ، آنچه به نام قسط و عدل و نظاير آن به عنوان اهداف حكومت اسلامي ياد مي شود، اگر چه كمال به شمار مي آيند، ليكن همه ي آنها جزء فروعات كمال اصلي اند؛ زيرا انسان متعالي كه خليفه ي خداست، مصدر همه ي آن كمال ها خواهدبود؛ چرا كه خلافت خداوند مستلزم آن است كه خليفه ي وي، مظهر همه ي آنچه كه درتأمين سعادت ابد سهيم است ودرتدبير جوامع بشري نقش سازنده دارد باشد.
دوري از خداوند كه ((هستي محض)) و ((كمال صرف)) است، تيرگي است و جدايي از او كه نور تام است، جز تاريكي نيست و تنها مبديي كه توان بيرون آوردن انسان از تيرگي و رهاندن او ازتاريكي را دارد، همانا (( نور بالذات)) و خداوندي است كه نور آسمان ها و زمين مي باشد و ازاينرو، درآيـﺓ الكرسي، ولايت اين امر را فقط به خود نسبت داده، چنين فرمود: ﴿ اللهُ ولِيّ الذين امنوا يخْرجهمْ من الظلمات إلي النّور﴾2 و اگر درآيه ي مورد بحث، نوراني ساختن مردم را به رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) اسناد داد، براي اين است كه انسان كامل، خليفه ي خداست و خليفه ، كار مستخلف عنه را انجام مي دهد و چون انجام اين كار توسّط آن حضرت از راه خلافت ونيابت است نه اصالت، لذا درآيه ي مزبور اخراج ازظلمت ها به سوي نور، به اذن خدا مقيد شده است.
غرض آن كه، هدف والاي رسالت و نزول وحي كه همان حكومت الهي است، نوراني نمودن جامعه ي انساني است وانسانِ نوراني، ازگزند تيرگي هوا و آسيب تاريكي هوس مصون، واز وسوسه و دسيسه ومغالطه، محفوظ خواهد بود وچنين انساني كه ازجهت انديشه، ازتباهي توهم و تخيّل و هرگونه مغالطه آزاد است واز جهت عمل، ازآلودگي هرگونه شهوت و عضب پاك مي باشد، شايسته ي خلافت خداست.
بنابراين، هدف مهم تأسيس نظام اسلاميِ مبتني بر وحي و نبوت ، همانا خليفـﺓ الله شدن انسان است و درچنين جامعه اي، خط مشي انسان نوراني بسيار روشن مي باشد واو با نور الهي كه بهره ي وي گشته حركت مي كند و زندگي مي نمايد؛ چنان كه خداوند فرمود:﴿وجعلنا له نوراً يمشي به في النّاس﴾3 ؛﴿ويجعل لكم نوراً تمشون به ﴾4 .
سيره ي آموزنده ي انسان نوراني آن است كه درعين رعايت ادب و پاسداري از حرمت انسانيت ديگران، هيچ انساني را شايسته ي ستايش و پرستش نمي داند ونيز درعين زيبا ديدن نظام كيهاني و تحسين سراسر گيتي، هيچ موجود سپهري يا زميني را شايسته ي تكريم عبادي ندانسته، براي آن قداست پرستش قايل نيست و بلكه تمام عالم وآدم را نشانه ي خداي بي نشان دانسته، براي آنها ارزشي بيش از نشانه بودن معتقد نيست؛ چنان كه انسان كامل يعني حضرت علي بن ابي طالب(عليه السّلام) درمعرفي اين گونه از انسان هاي نوراني چنين مي فرمايد:﴿ عظم الخالق فى أنفسهم فصغر ما دونه فى أعينهم﴾5.
خاصيت ((نور)) آن است كه هرچيز را آن گونه كه هست ارايه مي نمايد و نورِتوحيد، انسان كامل را چنان بينا مي نمايد كه خداوند عظيم را به عظمت مي نگرد وقهراً همه ي اشياء كه مخلوق خدايند، درساحَت جلال الهي كوچك خواهند بود. ازاينرو، هرچيزي غير ازخدا، ازديدگاه عارف كوچك شمرده مي شود.
حضرت علي بن ابي طالب(عليه السّلام) دراين باره فرموده اند : ((عظم الْخالق عندك يَصغر المخلوق فى عينك))6 ؛ يعني بزرگي خالق درنزد تو، كوچك مي سازد مخلوق را درچشم تو. واين بينش صائب نيز به نور خداوند است كه بهره ي پرهيزگاران مي گردد: (( من يتق الله يَجْعلْ له مخرجا من الفتن و نوراً من الظلم))7 .
نكته ي ديگري كه توجه به آن لازم مي باشد اين است كه نه تنها قرآن كريم عامل نوراني شدن انسان هاست،بلكه تنها مبدأ نوربخش، همانا حكومت اسلامي درپرتو قرآن است وكسي كه ازآن محروم باشد، هيچ نوري نخواهد داشت؛ چه اين كه خداوند فرمود: ﴿ ومنْ لمْ يجعل الله له نورا فما منْ نورْ﴾8 ؛ زيرا (( بر اهرمن نتابد اسرار اسم اعظم)).
درسوره ي ((حديد)) كه هدف ((نبوت عامه)) را بازگو مي كند، چنين مي فرمايد: ﴿ لقد أرسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب وَ الميزان ليقوم الناس بالقسط وانزلنا الحديد فيه بَاس شديد﴾11 ؛ يعني ما پيامبران را با معجزه وادله ي قاطع و گويا فرستاديم و با آنان كتاب آسماني را كه دربردارنده ي مجموعه ي عقايد، اخلاق، و قوانين عملي است، نازل نموديم تا مردم به عدل و داد قيام نموده ، به جور و ستم قصور نكنند وآهن را كه دررأس نيروي شديد و عامل هراس بيگانگان است، فرو فرستاديم كه طاغيان و رهزنان به آن دفع شوند و ازحريم قسط وعدل و قانون الهي دفاع گردد.
دراين آيه، هدف عمومي همه ي پيام آوران و زمامداران حكومت اسلامي در طول تاريخ، همان قسط و عدل جامعه شمرده شد، ليكن همان گونه كه قبلاً اشاره شد، رعايت حقوق فرد وجامعه و تأمين همه ي مظاهر تمدن، ازفروعات نوراني شدن افراد آن جامعه مي باشد؛ زيرا ((خليفـﺓ الله)) كه انسان نوراني است، به يقين حقوق ديگران را رعايت مي كند و ازآنان حمايت مي نمايد.پس آن چه در اين آيه به عنوان هدف حكومت رهبران الهي يادشده، يك ((هدف متوسط)) است نه هدف نهايي.((هدف نهايي)) همان است كه قبلاً بيان شد وآن، خليفـﺓ الله شدن انسان كامل است كه نه تنها معلم انسان ها مي باشد و آنان را ازكتاب و حكمت خدا آگاه مي نمايد و نفوس آنان را تهذيب مي كند، فرشتگان را نيز از اسرار اسماء الهي آگاه كرده، حقايق آنها را به ملائكه تعليم مي دهد ولذا قلمرو خلافت او، فقط موجودهاي زميني نيستند، بلكه موجودهاي آسماني نيز از فيض خلافت او بهره مي برند؛ اگر چه جسم وي در زمين به سر مي برد.
همان گونه كه نظام داخليِ انسان را روح و جسم او مي سازد ولي اصالت از آنِ روح است و بدن پيرو روح مي باشد و سلامت و رعايت اصول طبي وي، براي تأمين سلامت روح ازگزند عقايد سوي و آسيبِ اخلاقي ناروا و حفظ از زيان رفتار ناپسند است، تأمين ((مدينه فاضله)) نيز براي پرورش انسان هايي است كه در جهت ((خليفـﺓ الله)) گشتن گام برمي دارند و اصالت در بين دو ركن ياد شده، همانا ازآنِ خلافت الهي است؛ زيرا بدن هرچند سالم باشد، پس ازمدتي مي ميرد و مي پوسد ولي روح، هم چنان زنده و پاينده است. هم چنين، مدينه فاضله، هرچند ازتمدن والا برخوردار باشد، پس ازمدتي ويران مي گردد، ولي ((خليفـﺓ الله )) ، كه همان انسان كامل است، ازگزند هرگونه زوال مصون است.بنابراين، مدينه ي فاضله ، به منزله ي بدن است و خليفـﺓ الله، به مثابه روح آن؛ و همان گونه كه براساس اصالت روح، بدن را روح سالم مي سازد، بنابر اصالتِ ((خليفـﺓ الله))، مدينه ي فاضله را انسان كامل تأسيس و تأمين مي نمايد.
لازمه ي خلافت الهي آن است كه انسان كامل يعني خليفـﺓ الله، همه ي كمال هاي مستخلفُ عنه را كه خداوند جهان است، به اندازه ي سعه ي هستي خود فراهم نموده و درهمه آن كمال هاي وجود، مظهر خداوند سبحان قرار گيرد و بنابراين ، آنچه به نام قسط و عدل و نظاير آن به عنوان اهداف حكومت اسلامي ياد مي شود، اگر چه كمال به شمار مي آيند، ليكن همه ي آنها جزء فروعات كمال اصلي اند؛ زيرا انسان متعالي كه خليفه ي خداست، مصدر همه ي آن كمال ها خواهدبود؛ چرا كه خلافت خداوند مستلزم آن است كه خليفه ي وي، مظهر همه ي آنچه كه درتأمين سعادت ابد سهيم است ودرتدبير جوامع بشري نقش سازنده دارد باشد.
نوراني گشتن ،هدف عالي حكومت
دوري از خداوند كه ((هستي محض)) و ((كمال صرف)) است، تيرگي است و جدايي از او كه نور تام است، جز تاريكي نيست و تنها مبديي كه توان بيرون آوردن انسان از تيرگي و رهاندن او ازتاريكي را دارد، همانا (( نور بالذات)) و خداوندي است كه نور آسمان ها و زمين مي باشد و ازاينرو، درآيـﺓ الكرسي، ولايت اين امر را فقط به خود نسبت داده، چنين فرمود: ﴿ اللهُ ولِيّ الذين امنوا يخْرجهمْ من الظلمات إلي النّور﴾2 و اگر درآيه ي مورد بحث، نوراني ساختن مردم را به رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) اسناد داد، براي اين است كه انسان كامل، خليفه ي خداست و خليفه ، كار مستخلف عنه را انجام مي دهد و چون انجام اين كار توسّط آن حضرت از راه خلافت ونيابت است نه اصالت، لذا درآيه ي مزبور اخراج ازظلمت ها به سوي نور، به اذن خدا مقيد شده است.
غرض آن كه، هدف والاي رسالت و نزول وحي كه همان حكومت الهي است، نوراني نمودن جامعه ي انساني است وانسانِ نوراني، ازگزند تيرگي هوا و آسيب تاريكي هوس مصون، واز وسوسه و دسيسه ومغالطه، محفوظ خواهد بود وچنين انساني كه ازجهت انديشه، ازتباهي توهم و تخيّل و هرگونه مغالطه آزاد است واز جهت عمل، ازآلودگي هرگونه شهوت و عضب پاك مي باشد، شايسته ي خلافت خداست.
بنابراين، هدف مهم تأسيس نظام اسلاميِ مبتني بر وحي و نبوت ، همانا خليفـﺓ الله شدن انسان است و درچنين جامعه اي، خط مشي انسان نوراني بسيار روشن مي باشد واو با نور الهي كه بهره ي وي گشته حركت مي كند و زندگي مي نمايد؛ چنان كه خداوند فرمود:﴿وجعلنا له نوراً يمشي به في النّاس﴾3 ؛﴿ويجعل لكم نوراً تمشون به ﴾4 .
سيره ي آموزنده ي انسان نوراني آن است كه درعين رعايت ادب و پاسداري از حرمت انسانيت ديگران، هيچ انساني را شايسته ي ستايش و پرستش نمي داند ونيز درعين زيبا ديدن نظام كيهاني و تحسين سراسر گيتي، هيچ موجود سپهري يا زميني را شايسته ي تكريم عبادي ندانسته، براي آن قداست پرستش قايل نيست و بلكه تمام عالم وآدم را نشانه ي خداي بي نشان دانسته، براي آنها ارزشي بيش از نشانه بودن معتقد نيست؛ چنان كه انسان كامل يعني حضرت علي بن ابي طالب(عليه السّلام) درمعرفي اين گونه از انسان هاي نوراني چنين مي فرمايد:﴿ عظم الخالق فى أنفسهم فصغر ما دونه فى أعينهم﴾5.
خاصيت ((نور)) آن است كه هرچيز را آن گونه كه هست ارايه مي نمايد و نورِتوحيد، انسان كامل را چنان بينا مي نمايد كه خداوند عظيم را به عظمت مي نگرد وقهراً همه ي اشياء كه مخلوق خدايند، درساحَت جلال الهي كوچك خواهند بود. ازاينرو، هرچيزي غير ازخدا، ازديدگاه عارف كوچك شمرده مي شود.
حضرت علي بن ابي طالب(عليه السّلام) دراين باره فرموده اند : ((عظم الْخالق عندك يَصغر المخلوق فى عينك))6 ؛ يعني بزرگي خالق درنزد تو، كوچك مي سازد مخلوق را درچشم تو. واين بينش صائب نيز به نور خداوند است كه بهره ي پرهيزگاران مي گردد: (( من يتق الله يَجْعلْ له مخرجا من الفتن و نوراً من الظلم))7 .
نكته ي ديگري كه توجه به آن لازم مي باشد اين است كه نه تنها قرآن كريم عامل نوراني شدن انسان هاست،بلكه تنها مبدأ نوربخش، همانا حكومت اسلامي درپرتو قرآن است وكسي كه ازآن محروم باشد، هيچ نوري نخواهد داشت؛ چه اين كه خداوند فرمود: ﴿ ومنْ لمْ يجعل الله له نورا فما منْ نورْ﴾8 ؛ زيرا (( بر اهرمن نتابد اسرار اسم اعظم)).
هدف متوسطِ حكومت اسلامي
درسوره ي ((حديد)) كه هدف ((نبوت عامه)) را بازگو مي كند، چنين مي فرمايد: ﴿ لقد أرسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب وَ الميزان ليقوم الناس بالقسط وانزلنا الحديد فيه بَاس شديد﴾11 ؛ يعني ما پيامبران را با معجزه وادله ي قاطع و گويا فرستاديم و با آنان كتاب آسماني را كه دربردارنده ي مجموعه ي عقايد، اخلاق، و قوانين عملي است، نازل نموديم تا مردم به عدل و داد قيام نموده ، به جور و ستم قصور نكنند وآهن را كه دررأس نيروي شديد و عامل هراس بيگانگان است، فرو فرستاديم كه طاغيان و رهزنان به آن دفع شوند و ازحريم قسط وعدل و قانون الهي دفاع گردد.
دراين آيه، هدف عمومي همه ي پيام آوران و زمامداران حكومت اسلامي در طول تاريخ، همان قسط و عدل جامعه شمرده شد، ليكن همان گونه كه قبلاً اشاره شد، رعايت حقوق فرد وجامعه و تأمين همه ي مظاهر تمدن، ازفروعات نوراني شدن افراد آن جامعه مي باشد؛ زيرا ((خليفـﺓ الله)) كه انسان نوراني است، به يقين حقوق ديگران را رعايت مي كند و ازآنان حمايت مي نمايد.پس آن چه در اين آيه به عنوان هدف حكومت رهبران الهي يادشده، يك ((هدف متوسط)) است نه هدف نهايي.((هدف نهايي)) همان است كه قبلاً بيان شد وآن، خليفـﺓ الله شدن انسان كامل است كه نه تنها معلم انسان ها مي باشد و آنان را ازكتاب و حكمت خدا آگاه مي نمايد و نفوس آنان را تهذيب مي كند، فرشتگان را نيز از اسرار اسماء الهي آگاه كرده، حقايق آنها را به ملائكه تعليم مي دهد ولذا قلمرو خلافت او، فقط موجودهاي زميني نيستند، بلكه موجودهاي آسماني نيز از فيض خلافت او بهره مي برند؛ اگر چه جسم وي در زمين به سر مي برد.
پي نوشت:
1. سوره ي ابراهيم (عليه السّلام) ، آيه ي 1. 2. سوره ي بقره، آيه ي 257.
3. سوره ي انعام، آيه ي 122. 4. سوره ي حديد، آيه ي 28.
5. نهج البلاغه، خطبه ي 193، بند 5. 6. نهج البلاغه، حكمت 129.
7. نهج البلاغه، خطبه ي 183، بند 11. 8. نهج البلاغه، خطبه ي 183،بند11.
9. سوره ي نور، آيه ي 40. 10. سوره ي آل عمران،آيه ي 19. 11. همان آيه ي85.
منبع:ولايت فقيه( ولايت فقاهت و عدالت) ، آيت الله جوادي آملي، مركز نشراسراء ، چ 5، سال 1384، صص 99 تا 104 .
