ميراث مكتوب غدير
نويسنده:محمد باقر انصارى
كتاب و قلم سابقه هزار و چهار صد ساله با غدير دارند.از روزى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در صحراى غدير امير المؤمنين عليه السلام را به عنوان جانشين خود به جهانيان معرفى كرد،كار حفظ و ثبت آن نيز آغاز شد و در هر زمانى حقايق آن به گونهاى انعكاس يافت.از قرن اول هجرى،همگام با روايت سينه به سينه غدير،كتاب نيز نقش خود را در نقل آن براى نسلهاى بعد ايفا كرد و پرونده پر افتخار غدير را باز نگه داشت،و از قرن دوم كتاب و كتابت به صورتى جدى در مورد آن به كار گرفته شد.
غدير كه كتاب ولايت امير المؤمنين عليه السلام و حد فاصل بين دوستان و دشمنان اهل بيت عليهم السلام است،با بكارگيرى قلم،از دست دشمنان مصون ماند و كسى نتوانست مانع اين حقيقت بزرگ شود،به طورى كه مؤلفين بزرگى از غير شيعه هم درباره غدير كتابهايى نوشتند.
با اين همه بايد اذعان داشت جاى كتابهايى در حد عظمت غدير همچنان خالى است و مقام بلند غدير اقتضاى بيش از اين دارد.
اكنون بايد ديد غدير چگونه از اين گذرگاه تاريك گذشته و خود را به نسلهاى آينده مسلمين رسانده است.آنانكه كه با گذشت هفتاد روز غدير را به فراموشى سپردند و صاحب غدير يعنى امير المؤمنين عليه السلام را خانهنشين كردند چگونه باور مىكنند كه امروز نام غدير در سراسر جهان شناخته شده و اينك جشن چهاردهمين قرن خود را پشت سر گذاشته باشد؟
با چنان دشمنان پر قدرتى كه غدير دارد و با چنان جاهلان فراموشكارى كه نخواستند آن را بياد بياورند و از گواهى دادن به يك كلمه درباره آن ابا كردند،ولى اينك ميلياردها كلمه در وصفش به رشته تحرير در آمده و نور آن در جهان معرف بزرگ مذهب اهل بيت عليهم السلام است.
با آنكه هر يك از صد و بيست هزار مخاطب پيامبر صلى الله عليه و آله كه در غدير خم حضور داشتند بايد در راه ثبت و ضبط آن واقعه بزرگ اقدامى مىكردند و نكردند،و با آنكه پيامبر صلى الله عليه و آله سفارش اكيد كرده بود كه پيام غدير را به نسلهاى آينده برسانيد و اختناق حكومتها مانع از آن شد،ولى باز فرهنگ غنى اسلام پر از نام غدير است و در كتب تاريخ و حديث اسلامى در هر كجا و هر زمان كه تأليف شده باشد نور غدير قابل كتمان نبوده است.
همه اينها نظر عنايت الهى است و او حافظ غدير است كه خود آن را نازل كرده است.اگر دين با غدير تكميل شده و نعمت پروردگار با ولايت به درجه كمال خود رسيده،نگهدارندهاش نيكو نگاه خواهد داشت،و دشمن عاجزتر از آن است كه در مقابل ذات الهى آهنگ مخالف برافرازد .
رسوخ غدير در جهات مختلف دين در حدى است كه در موضوعات متعددى مورد بحث قرار گرفته است .در كتب حديثى بعنوان سند و متن آن،در كتب تاريخى بعنوان مهمترين واقعه اسلام،در كتب كلامى بعنوان مؤثرترين بحث اعتقادى كه همان ولايت و خلافت است،در كتب تفسير بعنوان تفسير آياتى كه به خلافت برمىگردد،در كتب لغت بعنوان معناى كلمه«مولى»و در كتب ادب و شعر بعنوان قطعه زيباى تاريخ اسلام كه در قالب نظم و نثر ارائه شده است.
اين روند هر ساله اوج بيشترى از خود نشان مىدهد،و در ظل عنايت حضرت بقية الله الاعظم عجل الله فرجه آثار عميق خود را در ابلاغ پيام غدير به اثبات رسانده است.
1.«كتاب على عليه السلام»،كه نوشته امير المؤمنين عليه السلام از املاى پيامبر صلى الله عليه و آله است،و اين كتاب از ودايع امامت است كه جز معصومين عليهم السلام كسى به آن راه ندارد.
شخصى به نام«معروف»خدمت امام باقر عليه السلام رسيد و داستان غدير را به نقل از ابى الطفيل براى حضرت نقل كرد.حضرت آن را تأييد كرد و فرمود:«اين مطلب را در كتاب على عليه السلام ديدهايم و نزد ما صحيح است». (1)
2.اولين كتاب از تأليفات بشرى كه مسئله غدير را در خود ثبت كرده«كتاب سليم بن قيس الهلالى»است .اين كتاب كه در سالهاى اوليه بعد از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله تأليف شده و مؤلف آن در سال 76 هجرى در گذشته،دور از چشم غاصبين خلافت در موارد مختلف كتاب خود مسئله غدير را آورده و حتى در يك حديث مستقل ماجراى غدير را به طور كامل منعكس نموده است.اين يادگار هزار و چهار صد ساله هم اكنون موجود است و متن عربى و ترجمه فارسى و اردو و انگليسى آن بارها چاپ شده است. (2)
3.اولين كتاب مستقلى كه در موضوع غدير تأليف شده،«خطبة النبى صلى الله عليه و آله يوم الغدير»،از عالم بزرگ ادبيات عرب خليل بن احمد فراهيدى متوفاى سال 175 است كه خطبه مفصل پيامبر صلى الله عليه و آله در غدير را آورده است.اگر چه اين كتاب امروزه مفقود است،ولى نام و خصوصيات آن در تاريخ ثبت شده است. (3)
از سوى ديگر صاحب غدير امير المؤمنين عليه السلام براى اتمام حجت و براى آنكه نسلهاى آينده راه خود را بيابند،در اجتماعات مختلف مردم و در مناسبتها و فرصتهاى گوناگون حتى در بحبوحه جنگ صفين مسئله غدير را مطرح مىساخت و درباره آن از شاهدان عينى اقرار مىگرفت .
فاطمه زهرا عليها السلام در عمر كمتر از سه ماهه خود پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله بارها جريان غدير را براى مردم متذكر شد و تعجب خود را از چنين جو ظلمانى فرهنگى اعلام فرمود.
ائمه عليهم السلام نيز از هر فرصت مناسبى براى تبليغ پيام غدير استفاده كرده و آن را براى مردم بيان مىكردند،تا آنجا كه امام باقر عليه السلام متن كامل خطبه غدير را براى مردم بازگو فرمود و امام رضا عليه السلام مناظراتى در اين باره برقرار نمود.
از سوى ديگر اصحاب ائمه عليهم السلام حاملان پيام غدير بودند،و در حضور امامان عليهم السلام اقدام به حفظ و نشر غدير نمودند.
شعر شاعران نيز نقش مهمى در حفظ غدير در طول زمانهاى ظلمانى داشته چه آنكه قالب شعر محفوظتر است و مردم علاقه خاصى به آن دارند.از ساعتى كه خطبه پيامبر صلى الله عليه و آله پايان يافت حسان بن ثابت اولين شعر را در حضور آنحضرت سرود و دليل روشنى شد تا شاعران در طول چهارده قرن با هنر خود غدير را حفظ كنند و براحتى به نسلهاى بعد برسانند.اينها شكلهاى مختلف فرهنگى بود كه غدير را در قرن اول حفظ كرد و البته اين طرق در قرنهاى بعد نيز ادامه يافت.تنها اثر مكتوبى كه در قرن اول درباره غدير شناخته شده همان«كتاب سليم»است كه ذكر شد.
ابو المعالى جوينى از قرن پنجم مىگويد:در بغداد در دست صحافى كتابى ديدم كه بر جلد آن نوشته بود:«جلد بيست و هشتم از اسناد حديث من كنت مولاه فعلى مولاه،و بعد از اين جلد بيست و نهم خواهد بود»!!همچنين ابن كثير دمشقى مىگويد:«كتابى در دو جلد ضخيم ديدم كه محمد بن جرير طبرى احاديث غدير خم را در آن جمعآورى كرده بود»! (4)
آنچه در اين مرحله مشهود است اينكه اكثر كتب،مربوط به اسناد و رجال خطبه است و هدف اول مؤلفين استحكام اصل مطلب بوده است.آنان كه جو خاص فرهنگى را به خوبى لمس مىكردند در مرحله اول دست به كار محكمكارى در اسناد و حفظ متون شدند تا نسلهاى آينده مدارك لازم براى تحقيق و موشكافى و بحث و بررسى داشته باشند.
اين دوران در طول قرن دوم و سوم و چهارم و پنجم اوج خاص داشته و حق آن به خوبى ادا شده است.
اين تحقيقات در قرنهاى چهارم و پنجم و ششم اوج داشته و تا سال هزار همچنان پيش رفته،و آثار برجستهاى از اين قرون در دست است.
تحقيقات بزرگانى همچون قاضى شوشترى،علامه مجلسى،شيخ حر عاملى،سيد هاشم بحرانى،مير حامد حسين هندى،علامه امينى و بسيارى ديگر از علما،بهترين شاهد اين مدعا است.
علامه مجلسى نيمى از يك جلد از«بحار الانوار»را به مسئله غدير اختصاص داده است.سيد هاشم بحرانى كتابى مستقل بنام«كشف المهم»تأليف نموده است.سيد حامد حسين هندى در 10 جلد 400 صفحهاى از كتاب«عبقات الأنوار»به بحثهاى تحقيقى درباره غدير پرداخته است.علامه امينى طى 11 جلد كتاب«الغدير»جوانبى از آن و نيز كليه شعراى غدير و شعرهاى آنان را جمعآورى نموده و مطالب مهمى درباره آنها آورده است.كتابهايى از قبيل«التكميل»از سيد مرتضى حسين و«الغدير فى الإسلام»از شيخ محمد رضا فرج الله نيز نمونههاى ديگرى از اين تحقيقات علمى هستند.
بدين اميد كه در آيندههاى نزديك شاهد كتابى به عظمت غدير باشيم كه به عنوان يك مجموعه پر محتوى،همه مطالب مربوط به غدير را در خود جمع كرده باشد و اين آبروى ابدى اسلام را آن طور كه هست در معرض ديد جهانيان قرار دهد.
در سده اخير كه مسئله كتابشناسى رسما مطرح شده اولين قدم را علامه حاج آقا بزرگ تهرانى برداشته و كتابهاى بسيارى در ارتباط با غدير در كتاب«الذريعة»معرفى نموده است.بعد از ايشان هم كسانى كه تأليفات مهمى درباره غدير داشتهاند كتب مربوط به غدير را معرفى كردهاند كه شرح آن چنين است:
1.الذريعة،آقا بزرگ تهرانى:ج 16 ص 28ـ25،و موارد ديگر.
2.الغدير في الكتاب و السنة و الأدب،عبد الحسين امينى:ج 1 ص 152ـ .157
3.الغدير فى الإسلام،محمد رضا فرج الله:ص 5ـ .7
4.پيامى بزرگ از بزرگ پيامبران،حسين عماد زاده:ص .45
5.امام شناسى،سيد محمد حسين حسينى تهرانى:ج 7 ص 156ـ .162
6.در صحنه غدير،محمد مهدى ركنى:ص 40ـ .41
7.معجم ما كتب عن الرسول و اهل البيت عليهم السلام،عبد الجبار رفاعى:ج 6 ص 190ـ220 و موارد ديگر.
8.تجلى ولايت در خطبه غدير،مهدى جعفرى،ص 78ـ .90
9.نگرشى بر غدير خم،عبد الصالح انتصارى،ص 85ـ .86
10.الغدير(مجله اردو)،مقاله 4:«غدير شماريات كراجالى مين»،سيد مسعود عابدى.
11.الثقلين(مجله اردو)،شماره 2(آوريلـژوئن 1998).
اولين قدم به عنوان كتابشناسى مستقل غدير را علامه فقيد سيد عبد العزيز طباطبائى در كتاب«الغدير فى التراث الإسلامى»برداشته،و به حق كارى عظيم در احياى فرهنگ غدير به انجام رسانده است.
اين كتاب كه نامش به معناى«غدير در ميراث فرهنگى اسلام»است،ابتدا با معرفى 125 كتاب مستقل درباره غدير در شماره 21 مجله«تراثنا»بمناسبت چهاردهمين قرن غدير در سال 1410 ق در قم بچاپ رسيد.سپس توسط مؤلف تكميل شد و بصورت كتابى مستقل با معرفى 164 كتاب مستقل در سال 1413 ق در بيروت چاپ شد.در سال 1415 ق پس از تكميل دوم مؤلف با معرفى 184 عنوان كتاب مستقل در قم بچاپ رسيد.
در اين كتاب تأليفات مستقل درباره غدير از قرن دوم تا پانزدهم هجرى معرفى شده و بيشتر از ديدگاه رجالى مورد تحقيق قرار گرفته و به شرح حال مفصل مؤلفين آنها پرداخته شده است .
2.غدير در مآخذ اسلامى،ترجمه و تلخيص:مهدى جعفرى.اين كتاب ترجمه ملخص و فارسى كتاب«الغدير فى التراث الإسلامى»است.
3.كتابنامه غدير خم»،نادر مطلبى،سيد محسن دين پرور،كه توسط بنياد نهج البلاغة در غدير سال 1415 ق منتشر شده است.
4.كتابنامه غدير(حجة الوداع)،پژوهشكده باقر العلوم عليه السلام قم،كه به صورت كامپيوترى است.
5.غدير در آئينه كتاب،فاضل دانشمند محمد انصارى.
در زمينه كتابشناسى غدير آخرين و كاملترين كتاب است و بالاترين رقم از كتب مستقل غدير را ارائه داده است.
اين كتاب ابتدا در سال 1416 ق با معرفى 267 عنوان مستقل درباره غدير در قم بچاپ رسيد .مقدمه مفصلى در آغاز آن تنظيم شده كه با ترسيم تاريخچه كاملى از«كتاب و غدير»آمارهاى علمى مفيدى در آن ارائه شده است.ترجمه ملخصى از مقدمه كتاب به زبانهاى عربى و اردو و انگليسى در آغاز و انجام آن آمده است.
بار دوم پس از تكميل آن با معرفى 414 عنوان مستقل در سال 1420 ق در قم در دست انتشار است كه آمارهاى جديدى به آن افزوده شده است.
كتابهاى معرفى شده در اين كتابنامه در چهار مرحله شناسايى شدهاند:
1.تعريف كلى كتاب و بيان روش كار مؤلف،تفصيل مطالب و موضوعات و نكات خاص مربوط به كتاب .
2.تعريف كيفيت محتواى كتاب:شامل بودن كتاب بر همه مطالب مربوط به غدير يا جنبه خاصى از آن،جهت تاريخى يا حديثى يا ادبى در كتاب،نقل مطالب يا تحقيقى و تحليلى بودن كتاب،تقسيمبندى كتاب،كيفيت قلم مؤلف،نكات خاص در هر كتاب از قبيل توضيح مدارك آن.
3.خصوصيات فنى كتاب:نام كتاب،زبان،چاپى يا خطى،مؤلف و تاريخ وفات او،مترجم يا محقق،ناشر،محل چاپ،نوبت چاپ،سال چاپ،قطع كتاب،تعداد صفحات،مدرك معرفى كتاب.
4.نمونه عكسى از جلد كتابهاى موجود،بعنوان شاهدى زنده از آن.
1.كتابهاى خطى بسيارى در كتابخانههاى عمومى و خصوصى درباره غدير وجود دارد كه از يكسو اطلاع بر بسيارى از آنها در طول زمان صورت مىگيرد و از زواياى كتابخانهها بيرون مىآيد،و از سوى ديگر فهرستهاى موجود كتابخانههاى خطى جهان نيز تاكنون به طور كامل و جامعى در اين باره مورد مطالعه قرار نگرفته است.بنابر اين احتمال اضافه شدن كتابهاى خطى زيادى به آمارهاى موجود بسيار است.
2.با توجه جهانى به مكتب اهل بيت عليهم السلام و عنايت خاص ائمه عليهم السلام،در سده اخير گرايش خاصى به تأليف كتب مربوط به آل محمد عليهم السلام مشهود است و شاهد كتابهاى پر محتوا و تحقيقى چه از نظر تاريخى و حديثى و چه از نظر ادبى و شعرى هستيم كه غدير نيز يكى از همين زمينهها است.
3.با توجه به گسترش روزافزون ذخاير كامپيوترى و ارتباطات سريع مراكز كامپيوترى با يكديگر،به خصوص شبكه جهانى اينترنت،از يك سو شاهد كتابهايى هستيم كه فقط به صورت نرم افزار منتشر شدهاند،و از سوى ديگر دسترسى به كتابخانههاى بزرگ جهان و نيز مراكز علمى و مؤسسات انتشاراتى به سهولت انجام مىپذيرد و در نتيجه اطلاع از كتابهاى زيادى كه در آرشيوهاى خود نگهدارى مىكنند و يا حتى در دست انتشار دارند بسيار آسان خواهد بود.
با در نظر گرفتن اين زمينهها پيداست كه هر كتابنامهاى تهيه شود،با گذشت مدتى كم احتياج به ملحقات و استدراك دارد تا كتابهاى جديد به آن اضافه شود.
بعضى از كتابهاى مربوط به غدير بصورت چند جلدى هستند كه از جمله آنها«عبقات الانوار»و ترجمه آن«نفحات الازهار»و نيز«الغدير»را مىتوان نام برد.
بعضى از كتابهاى مربوط به غدير به عنوان يك جلد از مجموعهاى بزرگاند،كه نمونه آن جلد 15/3 از مجموعه مفصل كتاب«عوالم العلوم»است.
تعدادى از كتب مفقود شده و تعدادى بصورت خطى موجود است كه تعدادى از نسخههاى خطى تحقيق و چاپ شده و تعدادى هم تأليفات جديد چاپى هستند.
در اينجا فقط چهار جهت به عنوان نمونه آمار اشاره مىشود:كتب چاپى و خطى و محل چاپ مطبوعات يا نگهدارى كتب خطى،مؤلفين،زبانهاى مختلف،موضوعات و گرايشهاى تحقيقى.
ايران:180 كتاب،شهرهاى:تهران:57 كتاب،قم:78 كتاب،اصفهان:5 كتاب،تبريز:6 كتاب،كرمانشاه :1 كتاب،مشهد:17 كتاب،كاشان:2 كتاب،يزد:1 كتاب،شيراز:1 كتاب،و 12 كتاب كه شهر آنها مشخص نيست.
هند:32 كتاب،شهرهاى:دهلى:7 كتاب،لكنهو:12 كتاب،كلكته:2 كتاب،بنارس:1 كتاب،عليگره:1 كتاب،محمود آباد:1 كتاب،بمبئى:4 كتاب،بيهار:1 كتاب،و 3 كتاب كه شهر آنها مشخص نيست.
پاكستان: 27 كتاب،شهرهاى: لاهور: 15 كتاب،كراچى: 8 كتاب،پيشاور: 1 كتاب،سيالكوت: 2 كتاب،راولپندى : 1 كتاب.
عراق: 17 كتاب،شهرهاى: نجف: 13 كتاب،كربلا: 2 كتاب،عماره: 1 كتاب،بغداد: 1 كتاب.
لبنان: 24 كتاب: شهرهاى: بيروت: 22 كتاب،صيدا: 2 كتاب.
بحرين: 1 كتاب.
بنگلادش: 1 كتاب.
تانزانيا: 1 كتاب: شهر دودوما.
انگلستان: 2 كتاب: شهر لندن.
مصر: 1 كتاب: شهر قاهره.
نروژ: 1 كتاب،كه نام شهر آن مشخص نيست.
همچنين در 68 كتاب چاپى،كشور محل نشر و يا چاپ آنها مشخص نيست.
كتابخانه گوهرشاد(مشهد)،1 كتاب.
كتابخانه شاهچراغ عليه السلام(شيراز)،3 كتاب.
كتابخانه آستان قدس رضوى،3 كتاب.
كتابخانه مجلس شورى(تهران)،2 كتاب.
كتابخانه مجلس سابق(تهران)،1 كتاب.
كتابخانه آية الله مرعشى(قم)،4 كتاب.
كتابخانه وزيرى(يزد)،1 كتاب.
كتابخانه سيد محمد على روضاتى(اصفهان)،3 كتاب.
كتابخانه مدرسه سپهسالار(تهران)،1 كتاب.
كتابخانه دانشكده الهيات تهران،1 كتاب.
كتابخانه نوربخش(تهران)،1 كتاب.
كتابخانه خدابخش(پتنه)،1 كتاب.
كتابخانه شيخ عبد القيوم(بمبئى)،1 كتاب.
در ميان اين خدمتگزاران غدير كه به نام امير المؤمنين عليه السلام و اظهار محبت به ساحت اقدسش قلم زدهاند،علماى بزرگ و محدثين طراز اول ديده مىشوند.همچنينخطباى مشهورى ديده مىشوند كه مستقلا درباره غدير تأليف داشتهاند و يا متن خطابههاى پر محتواى آنان درباره به صورت كتاب عرضه شده است.دامنه اين محبت تا آنجا كشيده شده كه حتى جوانانى را مىبينيم كه با سن كم خود مشتاقانه و آگاهانه قلم به دست گرفتهاند و شعاعى از نور علوى را به نمايش گذاشتهاند.عدهاى از مؤلفين را نيز زنان تشكيل مىدهند كه در راه ولايت تأليف داشتهاند و نام غدير را براى تأليف و تحقيق خود برگزيدهاند.
اكثر مؤلفين كتب مربوط به غدير از شيعه اثنا عشرى هستند و بايد هم چنين باشد.دراين ميان چند مؤلف از اسماعيليه و چند نفر از عامه نيز ديده مىشوند.البته از سوى ديگر تعدادى از كتب مجهول المؤلفاند كه گاهى به علت در دست نبودن اصل كتاب يا منبع معرفى كننده بوده و گاهى در كتاب اثرى از نام مؤلف ديده نشده كه اكثرا در كتب خطى است.البته كتابهايى كه«هيئت تحريريه»مؤلف آن باشند مجهول المؤلف تلقى نمىشوند.تعدادى از كتابها نيز چند مؤلفى هستند كه هر كدام از آن مؤلفان جداگانه به حساب مىآيند.
مجموع مؤلفين بيش 419 نفر هستند كه ذيلا آمار مربوطه ذكر مىشود:
اسماعيلى:14 نفر.
عامه:10 نفر.
مؤلفانى كه مذهب آنان مشخص نيست:24 نفر.
كتابهايى كه مؤلفان آنها مشخص نيست(مجهول المؤلف):23 كتاب.
خليل بن احمد فراهيدى متوفاى 175،على بن حسن طاطرى متوفاى حدود 200،ابو جعفر بغدادى متوفاى حدود 300،محمد بن جرير طبرى متوفاى 310،شيخ كلينى متوفاى 328،ابو العباس ابن عقده كوفى متوفاى 333،حسن بن ابراهيم علوى نصيبى متوفاى حدود 350،على بن هلال مهلبى متوفاى 350،ابو بكر جعابى متوفاى 355،ابو طالب انبارى متوفاى 356،ابو جعفر محمد بن على بن دحيم شيبانى متوفاى حدود 400،ابو الحسن دار قطنى متوفاى 385،ابو المفضل شيبانى متوفاى 387،حاكم نيشابورى متوفاى 405،ابو عبد الله غضائرى متوفاى 411،شيخ مفيد متوفاى 413،ابو الحسن على القنانى متوفاى 413،منصور لائى رازى قرن 5،سيد مرتضى علم الهدى متوفاى 436،محسن خزاعى نيشابورى(قرن 5)،ابو الفتح كراجكى متوفاى 449،هبة الله بن موسى شيرازى متوفاى 470،حافظ سعيد بن ناصر سجستانى متوفاى 477،حاكم حسكانى متوفاى(قرن 5)،ابو طالب فارسى (قرن 6)،شمس الدين ذهبى متوفاى 748،زين الدين كردى رازيانى متوفاى 725،مولى عبد الله قزوينى قرن 10،ابن طولون دمشقى متوفاى 953،سيد على خان مدنى متوفاى 1088،سيد هاشم بحرانى متوفاى 1107،ملا مسيحا فسوى متوفاى 1127،مير حامد حسين هندى متوفاى 1306،حاج شيخ عباس قمى متوفاى 1359،سيد مرتضى حسين متوفاى 1400،شيخ عبد الحسين امينى.
اكثريت كتابها به زبانهاى فارسى،عربى و اردو هستند و اين دقيقا به علت گسترش مذهب تشيع در اهل اين زبانها است.
اكثر كتابهايى كه به غير اين سه زبان هستند ترجمه از فارسى يا عربى و يا اردو است.مخاطبين خاص اين كتابها يا مسلمانانى هستند كه به يكى از اين زبانها سخن مىگويند،و يا از اديان و ملل غير مسلمانند كه چنين كتابهايى به عنوان هدايت و راهنمايى آنان تأليف شده است .به همين جهت در اين كتابها رعايت اختصار و پرداختن به مسائل كلى مشهود است.
طبق شمارش تعداد كتابها در هر زبانى چنين است:
فارسى:171 كتاب.
عربى:154 كتاب.
اردو:84 كتاب.
انگليسى:5 كتاب.
تركى آذرى:1 كتاب.
تركى استانبولى:1 كتاب.
بنگالى:1 كتاب.
نروژى:1 كتاب.
1.اعتقادى:از آنجا كه غدير مظهر خلافت و امامت است در كتابهاى غدير موضوع خلافت و امامت محور اصلى تأليفات است.
2.تفسيرى:تحقيق در مورد آياتى كه در غدير و يا در رابطه با غدير نازل شده كه بيش از 50 آيه است و عمده آنها سه آيه است:«يا أيها الرسول...»،«اليوم أكلمت لكم دينكم...»،«سأل سائل بعذاب...».
3.تاريخى:تحقيق در جزئيات تاريخى واقعه غدير و حجة الوداع كه در چند جنبه مىتواند باشد :
*ابتداى حركت پيامبر صلى الله عليه و آله براى سفر حجة الوداع و سپس مراسم حج.
*منتهى شدن حج به واقعه غدير.
*خطبه و مراسم قبل و بعد از خطبه كه تا سه روز به طول انجاميد.
*منافقين و سخنان آنان در غدير و نقشههاى آنان براى ضربه به غدير.
*سابقه تاريخى غدير و وقايع امم گذشته در روز غدير.
4.جغرافيايى:موقعيت منطقه غدير از نظر جغرافيايى و تاريخچه آن در طول تاريخ و موقعيت آن در زمان حاضر.
5.رجالى:جمعآورى اسناد و طرق حديث غدير از صحابه و تابعين و جمعآورى راويان و ناقلين حديث غدير از شيعه و عامه و غير عامه،و بحثهاى سندى و رجالى درباره آنها.
6.دلالت حديث غدير:بحث در دلالت حديث غدير بر امامت و خلافت امير المؤمنين عليه السلام،بخصوص معناى كلمه مولى.
7.متن شناسى:مقابله،ويرايش،ترجمه،شرح،تفسير خطبه پيامبر صلى الله عليه و آله در غدير و نيز كتب مربوط به غدير،شاهد آوردن براى فرازهاى خطبه از آيات و روايات، بررسى مدارك و منابع و نسخههاى خطبه،جمعآورى عبارات مختلف جمله«من كنت مولاه...»،
8.احتجاج به غدير:احتجاجات معصومين عليهم السلام،صحابه و تابعين،اصحاب ائمه عليه السلام و علماى شيعه و ديگر افراد در طول تاريخ درباره غدير.
9.رد شبهات و جواب مخالفان:پاسخ به سؤالات و اشكالاتى كه دشمنان تشيع و علماى عامه در مسئله غدير و معناى آن و مفاد كلمه«مولى»و ساير موارد القاءنمودهاند.
جا دارد مجموعههايى تدوين شود كه در آنها جواب سؤالات مطرح شده و يا احتمالى جوانان در مورد غدير داده شود.
10.شعر و ادبيات:شعرهاى بسيارى،چه از شاعران عرب يا فارسى يا اردو،و چه شعراى شيعه و يا مذاهب ديگر درباره غدير سروده شده است.اين اشعار كه به اصطلاح«غديريه»ناميده مىشوند بسيار مورد توجه بوده و كتابهاى مستقلى براى جمعآورى اين اشعار تأليف شده است.
جلوه ديگر ادبى انتخاب نامهاى زيبا و پرمحتوايى است كه به تنهايى يك دنيا معناى اعتقادى به همراه دارد و وقايع غدير را تداعى مىكند و روح شنونده را به حقيقت غدير نزديك مىنمايد .
11.عبادى:اهميت روز غدير،دعاهاى روز غدير،زيارات روز غدير.
12.كتابشناسى غدير:جمعآورى كتب،فهرست موضوعى كتابهاى غدير،فهرست مؤلفين،فهرست زبانها،آمارهاى مختلف در مورد كتب غدير،معرفى يك يا چند كتاب ارزشمند درباره غدير.
13.اقتباس از آثار بزرگان:برداشت از كتابهاى مرجع و تأليفات علماى گذشته.
14.كتاب كودك و نوجوان:تدوين مجموعههاى تفريحى و سرگرم كننده و يا علمى و پرسش و پاسخ و يا داستان نويسى عاميانه و مجموعههاى مسابقهاى و پرسشنامه و نظاير آن براى كودكان و نوجوانان.
15.ترجمه:برگردان كتابهاى ارزشمند به زبانهاى ديگر راهى سريع براى توسعه فرهنگى در تبليغ غدير است.بسيارند كتابهايى كه بخاطر آشنا نبودن طالبين به زبان تأليفى آن قدرشان ناشناخته مانده است.همچنين ترجمه كتابهاى غدير به زبانهاى اروپايى و در رأس همه انگليسى و نيز به زبانهاى آفريقايى و شرقى از كارهايى است كه در مراحل آغازين قرار دارد.
گاهى متون قديمى به صورت بازنويسى به زبانهاى ديگر برگردانده مىشود.
پيداست كه اشتياق فارسى زبانان و عرب زبانان و اردو زبانان به آثار يكديگر با توجه به يگانگى مذهب از نشاط خاصى برخوردار است.ترجمههايى كه غير اين سه زبان است اكثرا جنبه تبليغى دارند،و يا براى كسانى است كه به آن زبانها مأنوس هستند.
همچنين مجتمعهاى آموزشى نابينايان،كتابهايى درباره غدير به خط«بريل»مخصوص نابينايان تهيه كردهاند كه در پايان اين بخش معرفى خواهد شد.
16.خلاصه نويسى:اين روش در واقع نوعى فهرست گويا براى كتابهاى مفصل غدير است.خلاصه نمودن آثار بزرگان و كتابهاى مرجع و تأليفات قديم كه به چند صورت ديده مىشود:تلخيص كتابهاى بزرگ،تلخيص احاديث و قطعههاى تاريخى،داستان پردازى تلفيقى كه با برداشت از چند متن بدست مىآيد،تدوين چهل حديثها،انتخاب يك قطعه از كتب مؤلفين و نشر جداگانه آن به خاطر اهميت محتواى آن.
17.تنظيم سخنرانىها:بيانات و سخنرانىهاى ارزشمندى كه به صورت مكتوب در آمده و منتشر مىگردد.
18.جمعآورى مقالات و قصائد:تنظيم چندين مقاله و نوشته و نشر آنها بعنوان مجموعهاى درباره غدير چه به صورت كتاب و يا شمارهاى از مجله.
19.يادنامهها:كه به چند صورت ديده مىشوند:
1.آنچه همه ساله در عيد غدير به عنوان يادبود همان سال منتشر مىشود كه اكثرا مجموعهاى از حديث و تاريخ و شعر است و گاهى به صورت شماره مخصوص يك مجله ارائه شده است.
2.كتابهايى كه در كنگرههاى مربوط به غدير انتشار مىيابد و شامل مقالات ارائه شده در كنگره و نيز كتابهاى تدوين شده به مناسبت كنگره است.
3.سخنرانىهايى كه به مناسبت غدير ايراد شده و بخاطر محتواى ارزشمند آن به صورت كتاب در آمده است.
ترجمه خطبه غدير به زبان فارسى اولين بار در قرن ششم هجرى توسط عالم بزرگ شيخ محمد بن حسين رازى در كتاب«نزهة الكرام»انجام گرفته و عينا در كتاب مزبور بچاپ رسيده است.
از ترجمههاى فارسى خطبه به چهار عنوان چاپى اشاره مىشود:
1.خطبه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در غدير خم،تأليف مرحوم استاد حسين عمادزاده اصفهانى.اين ترجمه گاهى با متن عربى و زيرنويس فارسى،و گاهى بصورت ترجمه فارسى جداگانه بچاپ رسيده است.همچنين بصورت كتابى مفصل تحت عنوان«پيامى بزرگ از بزرگ پيامبران»منتشر شده است.
2.غديريه،تأليف ملا محمد جعفر بن محمد صالح قارى.
3.غدير پيوند ناگسستنى رسالت و امامت،تأليف علامه شيخ حسن سعيد تهرانى.
4.خطابه غدير،تأليف محمد باقر انصارى،كه از روى متن مقابله شده بر نه كتاب در يازده بخش ترجمه شده،و در كتاب«اسرار غدير»تفصيل مقابله آن ثبت شده است.
از ترجمههاى اردوى خطبه به سه عنوان چاپى اشاره مىكنيم:
1.غدير خم اور خطبه غدير،تأليف علامه سيد ابن الحسن نجفى،كه در كراچى چاپ شده است.
2.حديث الغدير،تأليف علامه سيد سبط الحسن جايسى،كه در هند چاپ شده است.
3.حجة الغدير فى شرح حديث الغدير،كه در دهلى چاپ شده است.
ترجمه تركى آذرى خطبه غدير با عنوان«غدير خطبه سى»از روى كتاب خطابه غدير انجام شده است.
از ترجمههاى انگليسى خطبه غدير به سه عنوان اشاره مىشود:
1.«~ ? What Happend in Qadir ~»،كه از روى كتاب خطابه غدير انجام شده است.
2.«~ (PBUH) The Last Two Khutbas Of The Last Prophet ~»،سيد فيض الحسن فيضى،كه در راولپندى پاكستان چاپ شده است.
3«~ . The Last Sermon Of Prophet Mohammad at Ghadire Khom ~»،حسين بهانجى،كه در تانزانيا چاپ شده است.
نظم عربى حديث غدير در كتاب شريف«الغدير»طى يازده جلد بصورت جامعى تدوين گرديده است .همچنين كتاب«شعراء الغدير»مؤسسه الغدير بيروت در دو جلد تدوين و چاپ شده است. نظم فارسى خطابه غدير توسط عدهاى از شعراى فارسى زبان انجام گرفته و در كتابهاى سرود غدير:2 جلد،شعراى غدير از گذشته تا امروز:10 جلد،غدير در شعر فارسى از كسائى مروزى تا شهريار تبريزى بصورت مبسوطى جمعآورى شده است.
ذيلا چهار عنوان چاپى ذكر مىشود:
1.خطبه الغدير،اثر صغير اصفهانى،با همكارى مرحوم عمادزاده.
2.خطبه غديريه،اثر ميرزا رفيع،كه در سال 1313 ق در هند چاپ شده است.
3.ترجمه(منظوم)خطبه غدير خم،اثر ميرزا عباس جبروتى قمى.
4.غديرخم،مرتضى سرافراز،1348 ش.
اين چند عنوان كتاب بعنوان نمونه ذكر شد.براى اطلاع بيشتر به دو كتاب«الغدير فى التراث الاسلامى»و«غدير در آئينه كتاب»رجوع شود.
به دليل سابقه طولانى زبانهاى عربى،فارسى و اردو با مسئله غدير،اكثر تأليفات مربوط به آن در اين سه زبان هستند.در غير اين زبانها بايد بگوييم كه تأليف و نشر،هنوز در آغاز راه است.
در زبان انگليسى تاكنون شش كتاب منتشر شده است.از اين تعداد،چهار مورد ترجمه خطبه غدير است كه مقدمهاى درباره واقعه غدير هم ضميمه آنها است.يك مورد ترجمه جلد اول الغدير علامه امينى است.يك مورد هم ترجمه مطالبى از چند مؤلف درباره غدير است.
اين كتابهاى انگليسى از سال 1353 شمسىـيعنى 25 سال پيش تاكنونـدر سالهاى مختلفى،در انگلستان،تانزانيا،پاكستان و ايران منتشر شده است.
به زبان تركى دو كتاب درباره غدير در قم منتشر شده كه يكى به زبان تركى استانبولى و ديگرى تركى آذرى است.كتاب اول برداشتى از كتاب الغدير و كتاب دوم ترجمه خطبه به ضميمه خلاصهاى از واقعه غدير است.
يك كتاب هم به زبان نروژى بصورت بحث علمى درباره غدير در نروژ منتشر شده است،و كتاب ديگرى به زبان بنگالى بصورت جزوهاى درباره غدير كه در بنگلادش چاپ شده است.
ذيلا كتابهاى مزبور با كتابشناسى مختصر معرفى مىشوند:
عبد الحسين امينى.
مترجم:دكتر صفا خلوصى.
اين كتاب ترجمه جلد اول«الغدير»علامه امينى توسط دكتر خلوصى استاد دانشگاه لندن است .اين ترجمه بيش از بيست سال پيش در لندن چاپ و منتشر شده است. (5)
2.دلست سرمن آو پرافت محمد صلى الله عليه و آله ات غدير خم
حسين بهانجى.
دار المسلمين،دودوما،تانزانيا.
رقعى،60 ص.
اين كتاب ترجمه خطبه غدير به انگليسى شامل دو بخش اصلى است:متن خطبه،راويان خطبه. عنوان انگليسى كتاب به معناى«آخرين خطبه پيامبر محمد صلى الله عليه و آله در غدير خم»چنين است:
3«~ at Ghadire Khum (Saw) The Last Sermon Of Prophet Muhammad ~»
سيد فيض الحسن فيضى.
آرمى پريس،راولپندى،سال 1992 م.
85 ص.
اين كتاب ترجمه خطبه غدير همراه با متن عربى آن است. (6) عنوان انگليسى كتاب به معناى«آخرين دو خطبه آخرين پيامبر صلى الله عليه و آله»چنين است :
«~ (PBUH) The Last Two Khutbas Of The Last Prophet ~»
4.غدير
سيد محمد باقر صدر،عبد العزيز ساشادينا،سيد محمد رضوى،حسين كاميجى.
ترجمه:گروهى از محققين.
انتشارات انصاريان،قم،سال 1416 ق،1996 م.
رقعى،103 ص.
5.غدير خم
حسين نجفى
گروه برادران مسلمان،تهران،سال 1353 ش.
جيبى،45 ص.
6.نام انگليسى كتاب چنين است:«~ Khomـeـ Ghadeer ~»
محمد باقر انصارى
مترجم:بدر شاهين
اين كتاب ترجمه كتاب«خطابه غدير»است كه از روى عربى آن«معا فى الغدير»ترجمه شده است .عنوان انگليسى كتاب به معناى«در غدير چه واقعهاى رخ داد»چنين است:
«~ What Happend in Ghadeer ~»
محمد باقر انصارى
مترجم:عباد ممىزاده
نشر مولود كعبه،قم،سال 1420 ق،2000 م.
رقعى،112 ص.
ترجمه كتاب«خطابه غدير»به زبان تركى آذرى و با خط كريل است.
على اصغر مروج خراسانى
مترجم:سيد على حسينى بحرى آكيول
انتشارات بين المللى الهدى،تهران،مجمع جهانى اهل بيت عليهم السلام،قم،سال 1378 ش،1998 م.
رقعى،442 ص. اين كتاب ترجمه كتاب«فى رحاب الغدير»است.عنوان لاتين كتاب به معناى«غدير خم در سايه الغدير»چنين است:«~ Gadirـi Hum Ozetle elـ Gadir ~»
زير نظر:سيد شمشاد حسين رضوى اترولوى
چاپ نروژ،سال 1990 م.
در اين كتاب مطالبى پيرامون غدير از كتب عامه استخراج شده و مورد استدلال قرار گرفته است. (7)
على عكاس
بنگلادش،1416 ق.
رقعى،23 ص.
اين كتاب در مورد اهميت روز غدير است و نام آن به زبان بنگالى به همين معنى است.مدارك اين كتاب از كتب عامه است.
ذيلا به معرفى اين كتابها مىپردازيم:
1.غدير خم
حبيب الله رهبر اصفهانى
اصل كتاب:جيبى،84 ص
محل نگهدارى:مجتمع توانبخشى نابينايان 7 تير،اصفهان
معرفى:فهرستگان كتابهاى بريل ايران:ص .160
2.داستان غدير
جمعى از دبيران مشهد
اصل كتاب:جيبى،80 ص
محل نگهدارى:مجتمع خدمات بهزيستى نابينايان رودكى
معرفى:فهرستگان كتابهاى بريل ايران:ص .99
غدير كه كتاب ولايت امير المؤمنين عليه السلام و حد فاصل بين دوستان و دشمنان اهل بيت عليهم السلام است،با بكارگيرى قلم،از دست دشمنان مصون ماند و كسى نتوانست مانع اين حقيقت بزرگ شود،به طورى كه مؤلفين بزرگى از غير شيعه هم درباره غدير كتابهايى نوشتند.
با اين همه بايد اذعان داشت جاى كتابهايى در حد عظمت غدير همچنان خالى است و مقام بلند غدير اقتضاى بيش از اين دارد.
غدير در فرهنگ اسلام
اكنون بايد ديد غدير چگونه از اين گذرگاه تاريك گذشته و خود را به نسلهاى آينده مسلمين رسانده است.آنانكه كه با گذشت هفتاد روز غدير را به فراموشى سپردند و صاحب غدير يعنى امير المؤمنين عليه السلام را خانهنشين كردند چگونه باور مىكنند كه امروز نام غدير در سراسر جهان شناخته شده و اينك جشن چهاردهمين قرن خود را پشت سر گذاشته باشد؟
با چنان دشمنان پر قدرتى كه غدير دارد و با چنان جاهلان فراموشكارى كه نخواستند آن را بياد بياورند و از گواهى دادن به يك كلمه درباره آن ابا كردند،ولى اينك ميلياردها كلمه در وصفش به رشته تحرير در آمده و نور آن در جهان معرف بزرگ مذهب اهل بيت عليهم السلام است.
با آنكه هر يك از صد و بيست هزار مخاطب پيامبر صلى الله عليه و آله كه در غدير خم حضور داشتند بايد در راه ثبت و ضبط آن واقعه بزرگ اقدامى مىكردند و نكردند،و با آنكه پيامبر صلى الله عليه و آله سفارش اكيد كرده بود كه پيام غدير را به نسلهاى آينده برسانيد و اختناق حكومتها مانع از آن شد،ولى باز فرهنگ غنى اسلام پر از نام غدير است و در كتب تاريخ و حديث اسلامى در هر كجا و هر زمان كه تأليف شده باشد نور غدير قابل كتمان نبوده است.
همه اينها نظر عنايت الهى است و او حافظ غدير است كه خود آن را نازل كرده است.اگر دين با غدير تكميل شده و نعمت پروردگار با ولايت به درجه كمال خود رسيده،نگهدارندهاش نيكو نگاه خواهد داشت،و دشمن عاجزتر از آن است كه در مقابل ذات الهى آهنگ مخالف برافرازد .
رسوخ غدير در جهات مختلف دين در حدى است كه در موضوعات متعددى مورد بحث قرار گرفته است .در كتب حديثى بعنوان سند و متن آن،در كتب تاريخى بعنوان مهمترين واقعه اسلام،در كتب كلامى بعنوان مؤثرترين بحث اعتقادى كه همان ولايت و خلافت است،در كتب تفسير بعنوان تفسير آياتى كه به خلافت برمىگردد،در كتب لغت بعنوان معناى كلمه«مولى»و در كتب ادب و شعر بعنوان قطعه زيباى تاريخ اسلام كه در قالب نظم و نثر ارائه شده است.
تبليغ گسترده غدير با فرهنگ مكتوب
اين روند هر ساله اوج بيشترى از خود نشان مىدهد،و در ظل عنايت حضرت بقية الله الاعظم عجل الله فرجه آثار عميق خود را در ابلاغ پيام غدير به اثبات رسانده است.
اولين كتابها در موضوع غدير
1.«كتاب على عليه السلام»،كه نوشته امير المؤمنين عليه السلام از املاى پيامبر صلى الله عليه و آله است،و اين كتاب از ودايع امامت است كه جز معصومين عليهم السلام كسى به آن راه ندارد.
شخصى به نام«معروف»خدمت امام باقر عليه السلام رسيد و داستان غدير را به نقل از ابى الطفيل براى حضرت نقل كرد.حضرت آن را تأييد كرد و فرمود:«اين مطلب را در كتاب على عليه السلام ديدهايم و نزد ما صحيح است». (1)
2.اولين كتاب از تأليفات بشرى كه مسئله غدير را در خود ثبت كرده«كتاب سليم بن قيس الهلالى»است .اين كتاب كه در سالهاى اوليه بعد از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله تأليف شده و مؤلف آن در سال 76 هجرى در گذشته،دور از چشم غاصبين خلافت در موارد مختلف كتاب خود مسئله غدير را آورده و حتى در يك حديث مستقل ماجراى غدير را به طور كامل منعكس نموده است.اين يادگار هزار و چهار صد ساله هم اكنون موجود است و متن عربى و ترجمه فارسى و اردو و انگليسى آن بارها چاپ شده است. (2)
3.اولين كتاب مستقلى كه در موضوع غدير تأليف شده،«خطبة النبى صلى الله عليه و آله يوم الغدير»،از عالم بزرگ ادبيات عرب خليل بن احمد فراهيدى متوفاى سال 175 است كه خطبه مفصل پيامبر صلى الله عليه و آله در غدير را آورده است.اگر چه اين كتاب امروزه مفقود است،ولى نام و خصوصيات آن در تاريخ ثبت شده است. (3)
مراحل چهارگانه فرهنگ غدير در تاريخ
مرحله اول:روايت
از سوى ديگر صاحب غدير امير المؤمنين عليه السلام براى اتمام حجت و براى آنكه نسلهاى آينده راه خود را بيابند،در اجتماعات مختلف مردم و در مناسبتها و فرصتهاى گوناگون حتى در بحبوحه جنگ صفين مسئله غدير را مطرح مىساخت و درباره آن از شاهدان عينى اقرار مىگرفت .
فاطمه زهرا عليها السلام در عمر كمتر از سه ماهه خود پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله بارها جريان غدير را براى مردم متذكر شد و تعجب خود را از چنين جو ظلمانى فرهنگى اعلام فرمود.
ائمه عليهم السلام نيز از هر فرصت مناسبى براى تبليغ پيام غدير استفاده كرده و آن را براى مردم بيان مىكردند،تا آنجا كه امام باقر عليه السلام متن كامل خطبه غدير را براى مردم بازگو فرمود و امام رضا عليه السلام مناظراتى در اين باره برقرار نمود.
از سوى ديگر اصحاب ائمه عليهم السلام حاملان پيام غدير بودند،و در حضور امامان عليهم السلام اقدام به حفظ و نشر غدير نمودند.
شعر شاعران نيز نقش مهمى در حفظ غدير در طول زمانهاى ظلمانى داشته چه آنكه قالب شعر محفوظتر است و مردم علاقه خاصى به آن دارند.از ساعتى كه خطبه پيامبر صلى الله عليه و آله پايان يافت حسان بن ثابت اولين شعر را در حضور آنحضرت سرود و دليل روشنى شد تا شاعران در طول چهارده قرن با هنر خود غدير را حفظ كنند و براحتى به نسلهاى بعد برسانند.اينها شكلهاى مختلف فرهنگى بود كه غدير را در قرن اول حفظ كرد و البته اين طرق در قرنهاى بعد نيز ادامه يافت.تنها اثر مكتوبى كه در قرن اول درباره غدير شناخته شده همان«كتاب سليم»است كه ذكر شد.
مرحله دوم:از روايت به تأليف
ابو المعالى جوينى از قرن پنجم مىگويد:در بغداد در دست صحافى كتابى ديدم كه بر جلد آن نوشته بود:«جلد بيست و هشتم از اسناد حديث من كنت مولاه فعلى مولاه،و بعد از اين جلد بيست و نهم خواهد بود»!!همچنين ابن كثير دمشقى مىگويد:«كتابى در دو جلد ضخيم ديدم كه محمد بن جرير طبرى احاديث غدير خم را در آن جمعآورى كرده بود»! (4)
آنچه در اين مرحله مشهود است اينكه اكثر كتب،مربوط به اسناد و رجال خطبه است و هدف اول مؤلفين استحكام اصل مطلب بوده است.آنان كه جو خاص فرهنگى را به خوبى لمس مىكردند در مرحله اول دست به كار محكمكارى در اسناد و حفظ متون شدند تا نسلهاى آينده مدارك لازم براى تحقيق و موشكافى و بحث و بررسى داشته باشند.
اين دوران در طول قرن دوم و سوم و چهارم و پنجم اوج خاص داشته و حق آن به خوبى ادا شده است.
مرحله سوم:تحقيق در سند و متن
اين تحقيقات در قرنهاى چهارم و پنجم و ششم اوج داشته و تا سال هزار همچنان پيش رفته،و آثار برجستهاى از اين قرون در دست است.
مرحله چهارم:شكوفائى علمى غدير
تحقيقات بزرگانى همچون قاضى شوشترى،علامه مجلسى،شيخ حر عاملى،سيد هاشم بحرانى،مير حامد حسين هندى،علامه امينى و بسيارى ديگر از علما،بهترين شاهد اين مدعا است.
علامه مجلسى نيمى از يك جلد از«بحار الانوار»را به مسئله غدير اختصاص داده است.سيد هاشم بحرانى كتابى مستقل بنام«كشف المهم»تأليف نموده است.سيد حامد حسين هندى در 10 جلد 400 صفحهاى از كتاب«عبقات الأنوار»به بحثهاى تحقيقى درباره غدير پرداخته است.علامه امينى طى 11 جلد كتاب«الغدير»جوانبى از آن و نيز كليه شعراى غدير و شعرهاى آنان را جمعآورى نموده و مطالب مهمى درباره آنها آورده است.كتابهايى از قبيل«التكميل»از سيد مرتضى حسين و«الغدير فى الإسلام»از شيخ محمد رضا فرج الله نيز نمونههاى ديگرى از اين تحقيقات علمى هستند.
بدين اميد كه در آيندههاى نزديك شاهد كتابى به عظمت غدير باشيم كه به عنوان يك مجموعه پر محتوى،همه مطالب مربوط به غدير را در خود جمع كرده باشد و اين آبروى ابدى اسلام را آن طور كه هست در معرض ديد جهانيان قرار دهد.
كتابنامههاى غدير
الف.كتابشناسى ضمنى
در سده اخير كه مسئله كتابشناسى رسما مطرح شده اولين قدم را علامه حاج آقا بزرگ تهرانى برداشته و كتابهاى بسيارى در ارتباط با غدير در كتاب«الذريعة»معرفى نموده است.بعد از ايشان هم كسانى كه تأليفات مهمى درباره غدير داشتهاند كتب مربوط به غدير را معرفى كردهاند كه شرح آن چنين است:
1.الذريعة،آقا بزرگ تهرانى:ج 16 ص 28ـ25،و موارد ديگر.
2.الغدير في الكتاب و السنة و الأدب،عبد الحسين امينى:ج 1 ص 152ـ .157
3.الغدير فى الإسلام،محمد رضا فرج الله:ص 5ـ .7
4.پيامى بزرگ از بزرگ پيامبران،حسين عماد زاده:ص .45
5.امام شناسى،سيد محمد حسين حسينى تهرانى:ج 7 ص 156ـ .162
6.در صحنه غدير،محمد مهدى ركنى:ص 40ـ .41
7.معجم ما كتب عن الرسول و اهل البيت عليهم السلام،عبد الجبار رفاعى:ج 6 ص 190ـ220 و موارد ديگر.
8.تجلى ولايت در خطبه غدير،مهدى جعفرى،ص 78ـ .90
9.نگرشى بر غدير خم،عبد الصالح انتصارى،ص 85ـ .86
10.الغدير(مجله اردو)،مقاله 4:«غدير شماريات كراجالى مين»،سيد مسعود عابدى.
11.الثقلين(مجله اردو)،شماره 2(آوريلـژوئن 1998).
ب.كتابشناسى مستقل
اولين قدم به عنوان كتابشناسى مستقل غدير را علامه فقيد سيد عبد العزيز طباطبائى در كتاب«الغدير فى التراث الإسلامى»برداشته،و به حق كارى عظيم در احياى فرهنگ غدير به انجام رسانده است.
اين كتاب كه نامش به معناى«غدير در ميراث فرهنگى اسلام»است،ابتدا با معرفى 125 كتاب مستقل درباره غدير در شماره 21 مجله«تراثنا»بمناسبت چهاردهمين قرن غدير در سال 1410 ق در قم بچاپ رسيد.سپس توسط مؤلف تكميل شد و بصورت كتابى مستقل با معرفى 164 كتاب مستقل در سال 1413 ق در بيروت چاپ شد.در سال 1415 ق پس از تكميل دوم مؤلف با معرفى 184 عنوان كتاب مستقل در قم بچاپ رسيد.
در اين كتاب تأليفات مستقل درباره غدير از قرن دوم تا پانزدهم هجرى معرفى شده و بيشتر از ديدگاه رجالى مورد تحقيق قرار گرفته و به شرح حال مفصل مؤلفين آنها پرداخته شده است .
2.غدير در مآخذ اسلامى،ترجمه و تلخيص:مهدى جعفرى.اين كتاب ترجمه ملخص و فارسى كتاب«الغدير فى التراث الإسلامى»است.
3.كتابنامه غدير خم»،نادر مطلبى،سيد محسن دين پرور،كه توسط بنياد نهج البلاغة در غدير سال 1415 ق منتشر شده است.
4.كتابنامه غدير(حجة الوداع)،پژوهشكده باقر العلوم عليه السلام قم،كه به صورت كامپيوترى است.
5.غدير در آئينه كتاب،فاضل دانشمند محمد انصارى.
در زمينه كتابشناسى غدير آخرين و كاملترين كتاب است و بالاترين رقم از كتب مستقل غدير را ارائه داده است.
اين كتاب ابتدا در سال 1416 ق با معرفى 267 عنوان مستقل درباره غدير در قم بچاپ رسيد .مقدمه مفصلى در آغاز آن تنظيم شده كه با ترسيم تاريخچه كاملى از«كتاب و غدير»آمارهاى علمى مفيدى در آن ارائه شده است.ترجمه ملخصى از مقدمه كتاب به زبانهاى عربى و اردو و انگليسى در آغاز و انجام آن آمده است.
بار دوم پس از تكميل آن با معرفى 414 عنوان مستقل در سال 1420 ق در قم در دست انتشار است كه آمارهاى جديدى به آن افزوده شده است.
كتابهاى معرفى شده در اين كتابنامه در چهار مرحله شناسايى شدهاند:
1.تعريف كلى كتاب و بيان روش كار مؤلف،تفصيل مطالب و موضوعات و نكات خاص مربوط به كتاب .
2.تعريف كيفيت محتواى كتاب:شامل بودن كتاب بر همه مطالب مربوط به غدير يا جنبه خاصى از آن،جهت تاريخى يا حديثى يا ادبى در كتاب،نقل مطالب يا تحقيقى و تحليلى بودن كتاب،تقسيمبندى كتاب،كيفيت قلم مؤلف،نكات خاص در هر كتاب از قبيل توضيح مدارك آن.
3.خصوصيات فنى كتاب:نام كتاب،زبان،چاپى يا خطى،مؤلف و تاريخ وفات او،مترجم يا محقق،ناشر،محل چاپ،نوبت چاپ،سال چاپ،قطع كتاب،تعداد صفحات،مدرك معرفى كتاب.
4.نمونه عكسى از جلد كتابهاى موجود،بعنوان شاهدى زنده از آن.
ج.زمينه كتابشناسى غدير
1.كتابهاى خطى بسيارى در كتابخانههاى عمومى و خصوصى درباره غدير وجود دارد كه از يكسو اطلاع بر بسيارى از آنها در طول زمان صورت مىگيرد و از زواياى كتابخانهها بيرون مىآيد،و از سوى ديگر فهرستهاى موجود كتابخانههاى خطى جهان نيز تاكنون به طور كامل و جامعى در اين باره مورد مطالعه قرار نگرفته است.بنابر اين احتمال اضافه شدن كتابهاى خطى زيادى به آمارهاى موجود بسيار است.
2.با توجه جهانى به مكتب اهل بيت عليهم السلام و عنايت خاص ائمه عليهم السلام،در سده اخير گرايش خاصى به تأليف كتب مربوط به آل محمد عليهم السلام مشهود است و شاهد كتابهاى پر محتوا و تحقيقى چه از نظر تاريخى و حديثى و چه از نظر ادبى و شعرى هستيم كه غدير نيز يكى از همين زمينهها است.
3.با توجه به گسترش روزافزون ذخاير كامپيوترى و ارتباطات سريع مراكز كامپيوترى با يكديگر،به خصوص شبكه جهانى اينترنت،از يك سو شاهد كتابهايى هستيم كه فقط به صورت نرم افزار منتشر شدهاند،و از سوى ديگر دسترسى به كتابخانههاى بزرگ جهان و نيز مراكز علمى و مؤسسات انتشاراتى به سهولت انجام مىپذيرد و در نتيجه اطلاع از كتابهاى زيادى كه در آرشيوهاى خود نگهدارى مىكنند و يا حتى در دست انتشار دارند بسيار آسان خواهد بود.
با در نظر گرفتن اين زمينهها پيداست كه هر كتابنامهاى تهيه شود،با گذشت مدتى كم احتياج به ملحقات و استدراك دارد تا كتابهاى جديد به آن اضافه شود.
آمارى در رابطه با كتابشناسى غدير
بعضى از كتابهاى مربوط به غدير بصورت چند جلدى هستند كه از جمله آنها«عبقات الانوار»و ترجمه آن«نفحات الازهار»و نيز«الغدير»را مىتوان نام برد.
بعضى از كتابهاى مربوط به غدير به عنوان يك جلد از مجموعهاى بزرگاند،كه نمونه آن جلد 15/3 از مجموعه مفصل كتاب«عوالم العلوم»است.
تعدادى از كتب مفقود شده و تعدادى بصورت خطى موجود است كه تعدادى از نسخههاى خطى تحقيق و چاپ شده و تعدادى هم تأليفات جديد چاپى هستند.
در اينجا فقط چهار جهت به عنوان نمونه آمار اشاره مىشود:كتب چاپى و خطى و محل چاپ مطبوعات يا نگهدارى كتب خطى،مؤلفين،زبانهاى مختلف،موضوعات و گرايشهاى تحقيقى.
آمار كتابهاى چاپى
ايران:180 كتاب،شهرهاى:تهران:57 كتاب،قم:78 كتاب،اصفهان:5 كتاب،تبريز:6 كتاب،كرمانشاه :1 كتاب،مشهد:17 كتاب،كاشان:2 كتاب،يزد:1 كتاب،شيراز:1 كتاب،و 12 كتاب كه شهر آنها مشخص نيست.
هند:32 كتاب،شهرهاى:دهلى:7 كتاب،لكنهو:12 كتاب،كلكته:2 كتاب،بنارس:1 كتاب،عليگره:1 كتاب،محمود آباد:1 كتاب،بمبئى:4 كتاب،بيهار:1 كتاب،و 3 كتاب كه شهر آنها مشخص نيست.
پاكستان: 27 كتاب،شهرهاى: لاهور: 15 كتاب،كراچى: 8 كتاب،پيشاور: 1 كتاب،سيالكوت: 2 كتاب،راولپندى : 1 كتاب.
عراق: 17 كتاب،شهرهاى: نجف: 13 كتاب،كربلا: 2 كتاب،عماره: 1 كتاب،بغداد: 1 كتاب.
لبنان: 24 كتاب: شهرهاى: بيروت: 22 كتاب،صيدا: 2 كتاب.
بحرين: 1 كتاب.
بنگلادش: 1 كتاب.
تانزانيا: 1 كتاب: شهر دودوما.
انگلستان: 2 كتاب: شهر لندن.
مصر: 1 كتاب: شهر قاهره.
نروژ: 1 كتاب،كه نام شهر آن مشخص نيست.
همچنين در 68 كتاب چاپى،كشور محل نشر و يا چاپ آنها مشخص نيست.
آمار كتابهاى خطى
ايران
كتابخانه گوهرشاد(مشهد)،1 كتاب.
كتابخانه شاهچراغ عليه السلام(شيراز)،3 كتاب.
كتابخانه آستان قدس رضوى،3 كتاب.
كتابخانه مجلس شورى(تهران)،2 كتاب.
كتابخانه مجلس سابق(تهران)،1 كتاب.
كتابخانه آية الله مرعشى(قم)،4 كتاب.
كتابخانه وزيرى(يزد)،1 كتاب.
كتابخانه سيد محمد على روضاتى(اصفهان)،3 كتاب.
كتابخانه مدرسه سپهسالار(تهران)،1 كتاب.
كتابخانه دانشكده الهيات تهران،1 كتاب.
كتابخانه نوربخش(تهران)،1 كتاب.
سوريه
يمن
هند
كتابخانه خدابخش(پتنه)،1 كتاب.
كتابخانه شيخ عبد القيوم(بمبئى)،1 كتاب.
پاكستان
آلمان
آمار مؤلفين
در ميان اين خدمتگزاران غدير كه به نام امير المؤمنين عليه السلام و اظهار محبت به ساحت اقدسش قلم زدهاند،علماى بزرگ و محدثين طراز اول ديده مىشوند.همچنينخطباى مشهورى ديده مىشوند كه مستقلا درباره غدير تأليف داشتهاند و يا متن خطابههاى پر محتواى آنان درباره به صورت كتاب عرضه شده است.دامنه اين محبت تا آنجا كشيده شده كه حتى جوانانى را مىبينيم كه با سن كم خود مشتاقانه و آگاهانه قلم به دست گرفتهاند و شعاعى از نور علوى را به نمايش گذاشتهاند.عدهاى از مؤلفين را نيز زنان تشكيل مىدهند كه در راه ولايت تأليف داشتهاند و نام غدير را براى تأليف و تحقيق خود برگزيدهاند.
اكثر مؤلفين كتب مربوط به غدير از شيعه اثنا عشرى هستند و بايد هم چنين باشد.دراين ميان چند مؤلف از اسماعيليه و چند نفر از عامه نيز ديده مىشوند.البته از سوى ديگر تعدادى از كتب مجهول المؤلفاند كه گاهى به علت در دست نبودن اصل كتاب يا منبع معرفى كننده بوده و گاهى در كتاب اثرى از نام مؤلف ديده نشده كه اكثرا در كتب خطى است.البته كتابهايى كه«هيئت تحريريه»مؤلف آن باشند مجهول المؤلف تلقى نمىشوند.تعدادى از كتابها نيز چند مؤلفى هستند كه هر كدام از آن مؤلفان جداگانه به حساب مىآيند.
مجموع مؤلفين بيش 419 نفر هستند كه ذيلا آمار مربوطه ذكر مىشود:
از نظر مذهب:
اسماعيلى:14 نفر.
عامه:10 نفر.
مؤلفانى كه مذهب آنان مشخص نيست:24 نفر.
كتابهايى كه مؤلفان آنها مشخص نيست(مجهول المؤلف):23 كتاب.
از نظر زبان و مليت:
از نظر تعداد تأليف
مؤلفين مشهور چهارده قرن
خليل بن احمد فراهيدى متوفاى 175،على بن حسن طاطرى متوفاى حدود 200،ابو جعفر بغدادى متوفاى حدود 300،محمد بن جرير طبرى متوفاى 310،شيخ كلينى متوفاى 328،ابو العباس ابن عقده كوفى متوفاى 333،حسن بن ابراهيم علوى نصيبى متوفاى حدود 350،على بن هلال مهلبى متوفاى 350،ابو بكر جعابى متوفاى 355،ابو طالب انبارى متوفاى 356،ابو جعفر محمد بن على بن دحيم شيبانى متوفاى حدود 400،ابو الحسن دار قطنى متوفاى 385،ابو المفضل شيبانى متوفاى 387،حاكم نيشابورى متوفاى 405،ابو عبد الله غضائرى متوفاى 411،شيخ مفيد متوفاى 413،ابو الحسن على القنانى متوفاى 413،منصور لائى رازى قرن 5،سيد مرتضى علم الهدى متوفاى 436،محسن خزاعى نيشابورى(قرن 5)،ابو الفتح كراجكى متوفاى 449،هبة الله بن موسى شيرازى متوفاى 470،حافظ سعيد بن ناصر سجستانى متوفاى 477،حاكم حسكانى متوفاى(قرن 5)،ابو طالب فارسى (قرن 6)،شمس الدين ذهبى متوفاى 748،زين الدين كردى رازيانى متوفاى 725،مولى عبد الله قزوينى قرن 10،ابن طولون دمشقى متوفاى 953،سيد على خان مدنى متوفاى 1088،سيد هاشم بحرانى متوفاى 1107،ملا مسيحا فسوى متوفاى 1127،مير حامد حسين هندى متوفاى 1306،حاج شيخ عباس قمى متوفاى 1359،سيد مرتضى حسين متوفاى 1400،شيخ عبد الحسين امينى.
آمار زبانهاى مختلف
اكثريت كتابها به زبانهاى فارسى،عربى و اردو هستند و اين دقيقا به علت گسترش مذهب تشيع در اهل اين زبانها است.
اكثر كتابهايى كه به غير اين سه زبان هستند ترجمه از فارسى يا عربى و يا اردو است.مخاطبين خاص اين كتابها يا مسلمانانى هستند كه به يكى از اين زبانها سخن مىگويند،و يا از اديان و ملل غير مسلمانند كه چنين كتابهايى به عنوان هدايت و راهنمايى آنان تأليف شده است .به همين جهت در اين كتابها رعايت اختصار و پرداختن به مسائل كلى مشهود است.
طبق شمارش تعداد كتابها در هر زبانى چنين است:
فارسى:171 كتاب.
عربى:154 كتاب.
اردو:84 كتاب.
انگليسى:5 كتاب.
تركى آذرى:1 كتاب.
تركى استانبولى:1 كتاب.
بنگالى:1 كتاب.
نروژى:1 كتاب.
آمار موضوعات و گرايشهاى تحقيقى
1.اعتقادى:از آنجا كه غدير مظهر خلافت و امامت است در كتابهاى غدير موضوع خلافت و امامت محور اصلى تأليفات است.
2.تفسيرى:تحقيق در مورد آياتى كه در غدير و يا در رابطه با غدير نازل شده كه بيش از 50 آيه است و عمده آنها سه آيه است:«يا أيها الرسول...»،«اليوم أكلمت لكم دينكم...»،«سأل سائل بعذاب...».
3.تاريخى:تحقيق در جزئيات تاريخى واقعه غدير و حجة الوداع كه در چند جنبه مىتواند باشد :
*ابتداى حركت پيامبر صلى الله عليه و آله براى سفر حجة الوداع و سپس مراسم حج.
*منتهى شدن حج به واقعه غدير.
*خطبه و مراسم قبل و بعد از خطبه كه تا سه روز به طول انجاميد.
*منافقين و سخنان آنان در غدير و نقشههاى آنان براى ضربه به غدير.
*سابقه تاريخى غدير و وقايع امم گذشته در روز غدير.
4.جغرافيايى:موقعيت منطقه غدير از نظر جغرافيايى و تاريخچه آن در طول تاريخ و موقعيت آن در زمان حاضر.
5.رجالى:جمعآورى اسناد و طرق حديث غدير از صحابه و تابعين و جمعآورى راويان و ناقلين حديث غدير از شيعه و عامه و غير عامه،و بحثهاى سندى و رجالى درباره آنها.
6.دلالت حديث غدير:بحث در دلالت حديث غدير بر امامت و خلافت امير المؤمنين عليه السلام،بخصوص معناى كلمه مولى.
7.متن شناسى:مقابله،ويرايش،ترجمه،شرح،تفسير خطبه پيامبر صلى الله عليه و آله در غدير و نيز كتب مربوط به غدير،شاهد آوردن براى فرازهاى خطبه از آيات و روايات، بررسى مدارك و منابع و نسخههاى خطبه،جمعآورى عبارات مختلف جمله«من كنت مولاه...»،
8.احتجاج به غدير:احتجاجات معصومين عليهم السلام،صحابه و تابعين،اصحاب ائمه عليه السلام و علماى شيعه و ديگر افراد در طول تاريخ درباره غدير.
9.رد شبهات و جواب مخالفان:پاسخ به سؤالات و اشكالاتى كه دشمنان تشيع و علماى عامه در مسئله غدير و معناى آن و مفاد كلمه«مولى»و ساير موارد القاءنمودهاند.
جا دارد مجموعههايى تدوين شود كه در آنها جواب سؤالات مطرح شده و يا احتمالى جوانان در مورد غدير داده شود.
10.شعر و ادبيات:شعرهاى بسيارى،چه از شاعران عرب يا فارسى يا اردو،و چه شعراى شيعه و يا مذاهب ديگر درباره غدير سروده شده است.اين اشعار كه به اصطلاح«غديريه»ناميده مىشوند بسيار مورد توجه بوده و كتابهاى مستقلى براى جمعآورى اين اشعار تأليف شده است.
جلوه ديگر ادبى انتخاب نامهاى زيبا و پرمحتوايى است كه به تنهايى يك دنيا معناى اعتقادى به همراه دارد و وقايع غدير را تداعى مىكند و روح شنونده را به حقيقت غدير نزديك مىنمايد .
11.عبادى:اهميت روز غدير،دعاهاى روز غدير،زيارات روز غدير.
12.كتابشناسى غدير:جمعآورى كتب،فهرست موضوعى كتابهاى غدير،فهرست مؤلفين،فهرست زبانها،آمارهاى مختلف در مورد كتب غدير،معرفى يك يا چند كتاب ارزشمند درباره غدير.
13.اقتباس از آثار بزرگان:برداشت از كتابهاى مرجع و تأليفات علماى گذشته.
14.كتاب كودك و نوجوان:تدوين مجموعههاى تفريحى و سرگرم كننده و يا علمى و پرسش و پاسخ و يا داستان نويسى عاميانه و مجموعههاى مسابقهاى و پرسشنامه و نظاير آن براى كودكان و نوجوانان.
15.ترجمه:برگردان كتابهاى ارزشمند به زبانهاى ديگر راهى سريع براى توسعه فرهنگى در تبليغ غدير است.بسيارند كتابهايى كه بخاطر آشنا نبودن طالبين به زبان تأليفى آن قدرشان ناشناخته مانده است.همچنين ترجمه كتابهاى غدير به زبانهاى اروپايى و در رأس همه انگليسى و نيز به زبانهاى آفريقايى و شرقى از كارهايى است كه در مراحل آغازين قرار دارد.
گاهى متون قديمى به صورت بازنويسى به زبانهاى ديگر برگردانده مىشود.
پيداست كه اشتياق فارسى زبانان و عرب زبانان و اردو زبانان به آثار يكديگر با توجه به يگانگى مذهب از نشاط خاصى برخوردار است.ترجمههايى كه غير اين سه زبان است اكثرا جنبه تبليغى دارند،و يا براى كسانى است كه به آن زبانها مأنوس هستند.
همچنين مجتمعهاى آموزشى نابينايان،كتابهايى درباره غدير به خط«بريل»مخصوص نابينايان تهيه كردهاند كه در پايان اين بخش معرفى خواهد شد.
16.خلاصه نويسى:اين روش در واقع نوعى فهرست گويا براى كتابهاى مفصل غدير است.خلاصه نمودن آثار بزرگان و كتابهاى مرجع و تأليفات قديم كه به چند صورت ديده مىشود:تلخيص كتابهاى بزرگ،تلخيص احاديث و قطعههاى تاريخى،داستان پردازى تلفيقى كه با برداشت از چند متن بدست مىآيد،تدوين چهل حديثها،انتخاب يك قطعه از كتب مؤلفين و نشر جداگانه آن به خاطر اهميت محتواى آن.
17.تنظيم سخنرانىها:بيانات و سخنرانىهاى ارزشمندى كه به صورت مكتوب در آمده و منتشر مىگردد.
18.جمعآورى مقالات و قصائد:تنظيم چندين مقاله و نوشته و نشر آنها بعنوان مجموعهاى درباره غدير چه به صورت كتاب و يا شمارهاى از مجله.
19.يادنامهها:كه به چند صورت ديده مىشوند:
1.آنچه همه ساله در عيد غدير به عنوان يادبود همان سال منتشر مىشود كه اكثرا مجموعهاى از حديث و تاريخ و شعر است و گاهى به صورت شماره مخصوص يك مجله ارائه شده است.
2.كتابهايى كه در كنگرههاى مربوط به غدير انتشار مىيابد و شامل مقالات ارائه شده در كنگره و نيز كتابهاى تدوين شده به مناسبت كنگره است.
3.سخنرانىهايى كه به مناسبت غدير ايراد شده و بخاطر محتواى ارزشمند آن به صورت كتاب در آمده است.
نگاهى به ترجمههاى خطبه غدير
ترجمه خطبه غدير به زبان فارسى اولين بار در قرن ششم هجرى توسط عالم بزرگ شيخ محمد بن حسين رازى در كتاب«نزهة الكرام»انجام گرفته و عينا در كتاب مزبور بچاپ رسيده است.
از ترجمههاى فارسى خطبه به چهار عنوان چاپى اشاره مىشود:
1.خطبه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در غدير خم،تأليف مرحوم استاد حسين عمادزاده اصفهانى.اين ترجمه گاهى با متن عربى و زيرنويس فارسى،و گاهى بصورت ترجمه فارسى جداگانه بچاپ رسيده است.همچنين بصورت كتابى مفصل تحت عنوان«پيامى بزرگ از بزرگ پيامبران»منتشر شده است.
2.غديريه،تأليف ملا محمد جعفر بن محمد صالح قارى.
3.غدير پيوند ناگسستنى رسالت و امامت،تأليف علامه شيخ حسن سعيد تهرانى.
4.خطابه غدير،تأليف محمد باقر انصارى،كه از روى متن مقابله شده بر نه كتاب در يازده بخش ترجمه شده،و در كتاب«اسرار غدير»تفصيل مقابله آن ثبت شده است.
از ترجمههاى اردوى خطبه به سه عنوان چاپى اشاره مىكنيم:
1.غدير خم اور خطبه غدير،تأليف علامه سيد ابن الحسن نجفى،كه در كراچى چاپ شده است.
2.حديث الغدير،تأليف علامه سيد سبط الحسن جايسى،كه در هند چاپ شده است.
3.حجة الغدير فى شرح حديث الغدير،كه در دهلى چاپ شده است.
ترجمه تركى آذرى خطبه غدير با عنوان«غدير خطبه سى»از روى كتاب خطابه غدير انجام شده است.
از ترجمههاى انگليسى خطبه غدير به سه عنوان اشاره مىشود:
1.«~ ? What Happend in Qadir ~»،كه از روى كتاب خطابه غدير انجام شده است.
2.«~ (PBUH) The Last Two Khutbas Of The Last Prophet ~»،سيد فيض الحسن فيضى،كه در راولپندى پاكستان چاپ شده است.
3«~ . The Last Sermon Of Prophet Mohammad at Ghadire Khom ~»،حسين بهانجى،كه در تانزانيا چاپ شده است.
نظم عربى حديث غدير در كتاب شريف«الغدير»طى يازده جلد بصورت جامعى تدوين گرديده است .همچنين كتاب«شعراء الغدير»مؤسسه الغدير بيروت در دو جلد تدوين و چاپ شده است. نظم فارسى خطابه غدير توسط عدهاى از شعراى فارسى زبان انجام گرفته و در كتابهاى سرود غدير:2 جلد،شعراى غدير از گذشته تا امروز:10 جلد،غدير در شعر فارسى از كسائى مروزى تا شهريار تبريزى بصورت مبسوطى جمعآورى شده است.
ذيلا چهار عنوان چاپى ذكر مىشود:
1.خطبه الغدير،اثر صغير اصفهانى،با همكارى مرحوم عمادزاده.
2.خطبه غديريه،اثر ميرزا رفيع،كه در سال 1313 ق در هند چاپ شده است.
3.ترجمه(منظوم)خطبه غدير خم،اثر ميرزا عباس جبروتى قمى.
4.غديرخم،مرتضى سرافراز،1348 ش.
اين چند عنوان كتاب بعنوان نمونه ذكر شد.براى اطلاع بيشتر به دو كتاب«الغدير فى التراث الاسلامى»و«غدير در آئينه كتاب»رجوع شود.
نگاهى به كتابهاى لاتين در زمينه غدير
به دليل سابقه طولانى زبانهاى عربى،فارسى و اردو با مسئله غدير،اكثر تأليفات مربوط به آن در اين سه زبان هستند.در غير اين زبانها بايد بگوييم كه تأليف و نشر،هنوز در آغاز راه است.
در زبان انگليسى تاكنون شش كتاب منتشر شده است.از اين تعداد،چهار مورد ترجمه خطبه غدير است كه مقدمهاى درباره واقعه غدير هم ضميمه آنها است.يك مورد ترجمه جلد اول الغدير علامه امينى است.يك مورد هم ترجمه مطالبى از چند مؤلف درباره غدير است.
اين كتابهاى انگليسى از سال 1353 شمسىـيعنى 25 سال پيش تاكنونـدر سالهاى مختلفى،در انگلستان،تانزانيا،پاكستان و ايران منتشر شده است.
به زبان تركى دو كتاب درباره غدير در قم منتشر شده كه يكى به زبان تركى استانبولى و ديگرى تركى آذرى است.كتاب اول برداشتى از كتاب الغدير و كتاب دوم ترجمه خطبه به ضميمه خلاصهاى از واقعه غدير است.
يك كتاب هم به زبان نروژى بصورت بحث علمى درباره غدير در نروژ منتشر شده است،و كتاب ديگرى به زبان بنگالى بصورت جزوهاى درباره غدير كه در بنگلادش چاپ شده است.
ذيلا كتابهاى مزبور با كتابشناسى مختصر معرفى مىشوند:
انگليسى
عبد الحسين امينى.
مترجم:دكتر صفا خلوصى.
اين كتاب ترجمه جلد اول«الغدير»علامه امينى توسط دكتر خلوصى استاد دانشگاه لندن است .اين ترجمه بيش از بيست سال پيش در لندن چاپ و منتشر شده است. (5)
2.دلست سرمن آو پرافت محمد صلى الله عليه و آله ات غدير خم
حسين بهانجى.
دار المسلمين،دودوما،تانزانيا.
رقعى،60 ص.
اين كتاب ترجمه خطبه غدير به انگليسى شامل دو بخش اصلى است:متن خطبه،راويان خطبه. عنوان انگليسى كتاب به معناى«آخرين خطبه پيامبر محمد صلى الله عليه و آله در غدير خم»چنين است:
3«~ at Ghadire Khum (Saw) The Last Sermon Of Prophet Muhammad ~»
سيد فيض الحسن فيضى.
آرمى پريس،راولپندى،سال 1992 م.
85 ص.
اين كتاب ترجمه خطبه غدير همراه با متن عربى آن است. (6) عنوان انگليسى كتاب به معناى«آخرين دو خطبه آخرين پيامبر صلى الله عليه و آله»چنين است :
«~ (PBUH) The Last Two Khutbas Of The Last Prophet ~»
4.غدير
سيد محمد باقر صدر،عبد العزيز ساشادينا،سيد محمد رضوى،حسين كاميجى.
ترجمه:گروهى از محققين.
انتشارات انصاريان،قم،سال 1416 ق،1996 م.
رقعى،103 ص.
5.غدير خم
حسين نجفى
گروه برادران مسلمان،تهران،سال 1353 ش.
جيبى،45 ص.
6.نام انگليسى كتاب چنين است:«~ Khomـeـ Ghadeer ~»
محمد باقر انصارى
مترجم:بدر شاهين
اين كتاب ترجمه كتاب«خطابه غدير»است كه از روى عربى آن«معا فى الغدير»ترجمه شده است .عنوان انگليسى كتاب به معناى«در غدير چه واقعهاى رخ داد»چنين است:
«~ What Happend in Ghadeer ~»
تركى آذرى
محمد باقر انصارى
مترجم:عباد ممىزاده
نشر مولود كعبه،قم،سال 1420 ق،2000 م.
رقعى،112 ص.
ترجمه كتاب«خطابه غدير»به زبان تركى آذرى و با خط كريل است.
تركى استانبولى
8.گديرى هوم،اوزتلى الگديرعلى اصغر مروج خراسانى
مترجم:سيد على حسينى بحرى آكيول
انتشارات بين المللى الهدى،تهران،مجمع جهانى اهل بيت عليهم السلام،قم،سال 1378 ش،1998 م.
رقعى،442 ص. اين كتاب ترجمه كتاب«فى رحاب الغدير»است.عنوان لاتين كتاب به معناى«غدير خم در سايه الغدير»چنين است:«~ Gadirـi Hum Ozetle elـ Gadir ~»
نروژى
زير نظر:سيد شمشاد حسين رضوى اترولوى
چاپ نروژ،سال 1990 م.
در اين كتاب مطالبى پيرامون غدير از كتب عامه استخراج شده و مورد استدلال قرار گرفته است. (7)
بنگالى
على عكاس
بنگلادش،1416 ق.
رقعى،23 ص.
اين كتاب در مورد اهميت روز غدير است و نام آن به زبان بنگالى به همين معنى است.مدارك اين كتاب از كتب عامه است.
كتابهاى بريل در زمينه غدير
ذيلا به معرفى اين كتابها مىپردازيم:
1.غدير خم
حبيب الله رهبر اصفهانى
اصل كتاب:جيبى،84 ص
محل نگهدارى:مجتمع توانبخشى نابينايان 7 تير،اصفهان
معرفى:فهرستگان كتابهاى بريل ايران:ص .160
2.داستان غدير
جمعى از دبيران مشهد
اصل كتاب:جيبى،80 ص
محل نگهدارى:مجتمع خدمات بهزيستى نابينايان رودكى
معرفى:فهرستگان كتابهاى بريل ايران:ص .99
پىنوشتها:
1) بحار الانوار ج 37 ص 121 ح .15 عوالم العلوم، ج 51/3 ص 44
2) الغدير، ج 1 ص 66، 159، 232 ج 2 ص .34 كتاب سليم، مقدمه
3) الذريعة، ج 5 ص 101
4) بحار الانوار، ج 37 ص 235، احقاق الحق، ج 2 ص 486
5) داستان غدير، ص 122
6) مجله الثقلين (آوريل ـ ژوئن 1988) ج 5 ش 2 ص 181
7) تصانيف الشيعة فى الهند، سيد شهوار نقوى (خطى)
چهارده قرن با غدير
