معرفی نسخه‌ی خطّی گذر سیاره‌ی زهره در عصر قاجار

معرفی کتاب:  رساله‌ی تعریف ستاره‌ی زهره، تألیف میرزا عبدالغفارخان نجم‌الدوله؛ تصحیح زهره مرادی، با مقدمه‌ی دکتر جعفر آقایانی چاوشی؛ دانشیاران ایران، مرکز نجوم شهر ری، 1391، 52 ص، وزیری
پدیده‌ی نجومی‌«گذر» یا «عبور» هنگامی رخ می‌دهد که از دید ناظری روی زمین، جسمی آسمانی از برابر جسم بزرگتری بگذرد. گذر، تنها در بعضی مقارنه‌های داخلی رخ می‌دهد. زیرا بین صفحه‌ی مدار زمین و مدار این سیاره‌ها زاویه‌ی کوچکی وجود دارد و اگر این زاویه نبود در هر مقارنه‌ی داخلی گذری رخ می‌‌داد. گذر عطارد در هر قرن تا 13 بار رخ می‌دهد ولی گذر زهره کم‌تر و با فاصله‌های 8، 122، 8 و 105 سال روی می‌دهد.
به مناسبت گذر زهره از برابر خورشید در 17 ام خرداد 1391 تصحیحی از رساله‌ی تعریف ستاره‌ی زهره منتشر شد. مؤلف، این رساله را به مناسبت گذر زهره در 28 شوال 1291 ق برای گزارش به ناصرالدین شاه (1313 ق - 1246 ق) نوشته بود. نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی ملی ایران به شماره‌ی 196 ف نگهداری می‌شود (2) که دسترسی الکترونیکی به آن از نشانی زیر میسر است:
http://dl.nlai.ir/UI/91f8b22d-2f4c-4bb1-852b-a2353e8859b1/Catalogue.aspx
خط آن نستعلیق خوش است و سرفصل‌ها با مرکب قرمز نگاشته شده‌اند؛ با جلد تیماج قرمز در 15 برگ و شامل شکل‌ها و جدول‌هایی رنگی است.
کتاب گذر سیاره‌ی زهره در عصر قاجار تصحیحی انتقادی از رساله‌ی تعریف ستاره‌ی زهره است که با یک مقدمه و یک پیشگفتار به همراه متن تصحیح شده‌ی رساله و تصویری از جدول‌های رساله به چاپ رسیده است. جای اطلاعات نسخه شناسی در کتاب خالی است. نام نویسنده‌ی رساله در خط نهم از صفحه‌ی 22 نسخه (ص 30 کتاب، سطر 17) به صراحت یحیی بن نجم‌الملک نوشته شده است:
... و این بنده‌ی کمترین آستان مبارک، خانه زاد دولت جاوید آیت، یحیی‌ابن نجم‌الملک به جهت معرفت عبور زهره از روی آفتاب بعون‌الله الملک الوهاب دو جدول اختراع نمود؛ یکی به رقوم هندسه و دیگری به رقوم نجوم ایران، در اینجا ثبت نمودم تا استخراج آن بر محاسب و اهل درایت آسان شود... .
آقای چاوشی با توجه به قرائنی که بیان نشده و این نکته که میرزا عبدالغفار بارها مطالب علمی خود را به نام دیگران انتشار داده، مؤلف را میرزا عبدالغفار (3) از استادان دارالفنون دانسته است (ص نه)؛ اما ایرج افشار در ایران‌شناسی، دوره‌ی جدید، سال 14، صفحه‌ی 105، مقاله‌ی آغازه‌ی ترجمه‌ی کتاب‌های فرنگی به فارسی عبدالغفار نجم‌الدوله را جد از یحیی بن نجم‌الملک گرفته و برای هر کدام آثار مجزایی برشمرده است.
رساله‌ی تعریف ستاره‌ی زهره شامل مقدمه‌ی مؤلف و دو گفتار و سه جدول است.

گفتار اول:

بیان احوال آفتاب و لکه‌های خورشیدی؛

گفتار دوم:

در گردش زهره بر گرد آفتاب، اوضاع زهره، معرفت مدت مابین ظهور صباحی و مسایی زهره، معرفت مابین دو احتراق زهره، در بیان رجعت و استقامت و اقامت زهره، در بیان گذشتن زهره از روی آفتاب.
اولین جدول: در بیان احوال آفتاب، دومین: عدد سال‌هایی که گذر روی می‌دهد و سومین: چند دور زمین قریب چند دور زهره است؟
مؤلف رساله ابتدا عناوین را بر پایه‌ی علم نجوم قدیم توضیح داده «... به طوری که موافق به قاعده‌ی منجمین ایران هم بوده باشد» (ص 7 کتاب، سطر 10 و ص 1 نسخه، سطر 9) و بعد در جایی دیگر بر پایه‌ی «علم نجوم اهل فرنگ» بیان کرده است. مثلاً ذیل عنوان در بیان احوال آفتاب آن را «...کره‌ی بزرگی که به ید قدرت خلاق عالم در وسط عالم آفتابی موجود گشته...» (ص 8 کتاب، سطر 4 و ص 2 نسخه، سطر 1) می‌داند و ذیل عنوان گردش زهره بر گرد آفتاب می‌نویسد: «... اهل فرنگ... کواکب دیگر را گرد آفتاب بر مدار بیضی خودشان با این شکل متحرک دانسته‌اند...» (ص 16 کتاب، سطر 3 و ص 9 نسخه، سطر 4). مؤلف در صفحه‌ی پایانی رساله به فایده‌های این رصد اشاره کرده است:
... به سبب اتفاق این امر غریب، اکثر مسائل مشکل که تا به حال دلیل محکم بر آن اقامه نشده و مختلف فیه مانده است حل و منکشف خواهد شد؛ مثل تشخیص اقطار و عظم و صغر کواکب و مقدار مدارات آن‌ها و قدر حرکت کواکب و بعد ایشان از یکدیگر و از آفتاب محقق شده معیاری در کل پیمایش علم نجوم و ریاضی خواهد شد... (ص 38 کتاب و ص 30 نسخه)
امروزه رصد گذر زهره فرصت مغتنمی برای پی بردن به ویژگی‌های لایه‌ی میانی پیچیده‌ی جو است و رصد گذر عطارد علاوه بر تعیین دقیق مدار عطارد، برای محاسبه‌ی دوره‌ی تناوب حرکت وضعی زمین کاربرد دارد.
مؤلف رساله سال 1650 میلادی را به جای 1060 هجری به خطا با سال 1040 هجری قمری مطابق دانسته است (ص 4 نسخه، سطر 1).
آقای چاوشی در مقدمه‌ی کتاب می‌گوید که قدما گاهی لکه‌های خورشیدی را به اشتباه گذر زهره و عطارد از کنار این ستاره تصور می‌کردند چنان که کِندی، فیلسوف نامدار، لکه‌ی خورشیدی را گذر زهره دانسته است. اما ابن‌سینا در قرن چهارم، زهره را چون خالی بر چهره‌ی خورشید دیده است. البته برنارد گلدشتاین (4) در مقاله‌ی «چندین گزارش از گذر زهره در سده‌های میانه» گزارش‌های رسیده از کِندی، ابن‌سینا، ابن‌رشد و ابن باجه را بررسی کرده و نتیجه گرفته است که گذر زهره برای ابن‌سینا هم رؤیت ناپذیر بود.
چندین مورد غلط چاپی در کتاب دیده می‌شود. مثلاً در صفحه‌ی هشت مقدمه‌ی کتاب، «منجم الملک»، «نجم الملک» نوشته شده (سطر 3)، یا «دارالفنون» به صورت «دارالفنون» (سطر 9) ضبط شده است.
روش کلی تصحیح در مقدمه نیامده و تنها توضیح موجود، جابه‌جایی حرف ک در نسه با گ است. در تصحیح متن بارها صورت کلمه‌های نسخه تغییر کرده است بدون آنکه صورت اصلی در پانویس ذکر شود. مثلاً «گلیلیو» به صورت «گالیله» ضبط شده (ص 9 کتاب، سطر 16 و ص 3 نسخه، سطر 9) و «حدت» به صورت «صرت» آمده است (ص 19 کتاب، سطر 9 و ص 11 نسخه، سطر 14). در بسیاری از موارد «ه» غیر ملفوظ افزوده شده است؛ مانند «میمونه»، «کامله» و «معینه» که در نسخه به صورت «میمون»، «کامل» و «معین» ضبط شده‌اند. کلمه‌ی «ملیان» در نسخه هنگام تصحیح همه جا به صورت «ملیون» نوشته شده است.
مصحح در مواردی کلماتی را در قلاب به جمله‌ها افزوده است که چندان ضروری نبود. مثلاً در سطر 11 از صفحه‌ی 10 کتاب آمده است: «... در سنه‌ی 1799 هرشل [که] نام منجم مشهور [است] لکه [ای] را مساحت کرد»؛ در حالی که صورت صحیح آن «... در سنه‌ی 1799 هرشل نام، منجمِ مشهور لکه‌ [ای] را مساحت کرده (ص 4 نسخه، سطر 4) است.
گویا مصحح با حروف ابجد آشنایی نداشته و نتوانسته است این حروف را بخواند. این حروف برای بیان عدد در مبنای شصتگانی به کار می‌رفته‌اند. مثلاً در سطر 1 از صفحه‌ی 31 کتاب (ص 22 نسخه، سطر 12) آمده است:
... ثوانی دور فلک زهره آن‌ها را در مدت یک سال شمسی به حرکت وسطی شبانه‌روزی خود که پنج هزار و هفت‌صد و شصت و هشت ثانیه [است] و رقوم تخمینی آن می‌شود (؟) طی کند، دو ملیون و یک صد و شش هزار و پانصد و نود ثانیه است که پانصد و هشتاد و پنج درجه و نه دقیقه و پنجاه ثانیه باشد و رقوم تخمینی آن می‌شود (؟) ثانیه ... .
که صورت آن در نسخه چنین است:
... ثوانی دور فلک زهره آن‌ها را در مدت یک سال شمسی به حرکت وسطی شبانه‌روزی خود که پنج‌هزار و هفت‌صد و شصت و هشت ثانیه و رقوم تنجیمی آن می‌شود 15 لوح طی کند، دو ملیان و یک صد و شش هزار و پانصد و نود ثانیه است که پانصد و هشتاد و پنج درجه و نه دقیقه و پنجاه ثانیه باشد و رقوم تنجیمی آن می‌شود ز یه ط ن ثانیه ... .
تبدیل 5 ا لوح از مبنای شصتگانی به مبنای دهدهی:

و منظور از ز یه ط ن ثانیه، 7 برج و 15 درجه و 9 دقیقه و 50 ثانیه است.
در چندین مورد جمله‌هایی به صورت کامل در بازنویسی حذف شده است. مثلاً در صفحه‌ی 33، سطر 7 (ص 26 نسخه، سطر 8) می‌خوانیم:
... و در روی آفتاب مانند نقطه و خال سیاهی دیده شود بعد از هشت سال این وضع دیگر اتفاق نمی‌افتد». که صورت صحیح آن چنین است: «... و در روی آفتاب مانند نقطه و خال سیاهی دیده شود. بعد از هشت سال ممکن است که بار دیگر از حوالی مرکز آفتاب عبور کند و بعد از هشت سال این وضع دیگر اتفاق نمی‌افتد.
در مواردی مصحح، صورت درست موجود در نسخه را به صورتی نادرست درآورده است (ص 30 کتاب، سطر 18 و ص 22 نسخه، سطر 10):
... دو جدول اختراع نمود؛ یکی بر [روش] قوم هندسه و دیگری بر اهل قوم نجوم ایران، در این جا ثبت نمودم و تا استخراج آن بر محاسب و اهل درایت آسان شود...
که صورت صحیح آن چنین است:
... دو جدول اختراع نمود؛ یکی به رقوم هندسه و دیگری به رقوم نجوم ایران، در این جا ثبت نمودم تا استخراج آن بر محاسب و اهل درایت آسان شود... (ص 22 نسخه، سطر 10).
منظور از «به رقوم هندسه» همان «ارقام دهدهی» و معنی «به رقوم نجوم» در اینجا «ارقام شصتگانی» است. هیچ توضیحی در مورد جدول‌های پایان رساله وجود ندارد. مقادیری که در جدول با حروف ابجد بوده تنها به صورت عکسی و بدون تبدیل به اعداد امروزی آمده است. این توضیحات ضروری در ادامه عرضه می‌شود.
جدول اول (ص 13 کتاب، ص 6 نسخه) مربوط به مقایسه‌ی قطر، بزرگی، بُعد حرکت دورانی و چرخشی آفتاب از منظر اهل فرنگ (اروپاییان) و اهل ایران است.
جدول دوم (ص 34 کتاب، ص 26 نسخه) شماره‌ی سال‌هایی است که گذر در آن رخ می‌دهد. مؤلف در محاسبه‌ی شماره‌ی سال‌های گذر زهره اشتباه کرده است. وی استدلال کرده که اگر در سالی گذر زهره روی دهد زمان گذر بعدی هشت سال بعد است و پس از 235 سال دوباره گذر رخ خواهد داد. از آن پس هر هشت سال گذری روی می‌دهد «... یعنی هشت سال بعد از عبور حقیقی، هم چنین دویست و سی و پنج سال و دویست و چهل و سه سال و دویست و پنجاه و یک سال و دویست و پنجاه و نه سال و ... و دویست و نود و یک سال که در این سال‌ها احتمال عبور است. پس از این قرار معلوم می‌شود که در مدت دویست و نود و یک سال شمسی ممکن است که زهره ده بار از روی آفتاب عبور کند که دو دفعه در صد سال اول و باقی در سال‌های دیگر چنان که در جدول نوشته شده است...». اما در واقع گذر در فاصله‌های 8، 122، 8، 105 سال رخ می‌دهد.
جدول سوم (ص 35 - 36 کتاب، ص 27 - 28 نسخه) در دو صفحه‌ی کامل از نسخه آمده است. در این جدول در ستون‌های اول تا چهارم موقعیت زهره برای هر سال از صد سال اول درج شده است. از سال صدم تا سال هزارم به فاصله‌های صد ساله و از سال هزار تا سال ده هزار، به فاصله‌های هزار ساله موقعیت زهره آمده است. در ستون‌های پنجم تا هشتم دوره‌ی تناوب زمین و زهره در هزار سال بررسی شده‌اند، تا سال‌هایی به دست آیند که هر دو تقریباً در یک موقعیت هستند (مدت هشت دور کامل زمین و 13 دور کامل زهره تقریباً یکسان است). در ستون نهم حرکت گره‌های زهره در هزار سال آمده است. در ستون دهم حرکت میانگین روزانه‌ی زهره در سی‌روز و در ستون آخر، این حرکت میانگین در سی ساعت محاسبه شده است.

پی‌نوشت‌ها:

1. دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ علم، پژوهشکده‌ی تاریخ علم دانشگاه تهران، Maryam.zamani@ut.ac.it
2. انوار، سیدعبدالله، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌ی ملی ایران، جلد اول، کتابخانه‌ی ملی ایران، تهران: 1358، ص 195.
3. عبدالغفار نجم‌الدوله یا نجم‌الملک ریاضیدان ایرانی و منجم‌باشی ناصرالدین شاه پسر آخوند ملا علی‌محمد اصفهانی از تحصیل کرده‌های دارالفنون است که بعدها معلم ریاضی آن مدرسه نیز شد. او در سال 1290 ق، پس از فوت میرزا رضا نجم‌الملک منجم باشی عباس میرزا نایب‌السلطنه، سمت منجم‌باشی و لقب نجم‌الملکی یافت و چندی بعد به نجم‌الدوله ملقب شد. از او آثاری بر جا مانده که از جمله‌ی آنان جغرافیا و تلگراف است.
4. Bernard R. Goldstein, “Some Medieval Reports of Venus & Mercury Transits”, Centaurs, vl. 14: no. 1, 1969, pp. 49-59.

منبع مقاله :
نشریه میراث علمی اسلام و ایران، سال دوم، شماره‌ی اول (پیاپی 3)، بهار و تابستان 1392.