تغذیه در دوران سالمندی

«و پروردگارت فرمان داد که جز او کسی را نپرستید و با پدر و مادر نیکویی کنید. اگر از آن دو یکی یا هر دو در کنار تو زندگی کنند و به پیری رسند به آن دو سخن اهانت‏آمیز مگوی و آن دو را از خود مران و به آن دو سخن نیکو بگو و بال فروتنی را برایشان فرو گستر و بگو: خداوندا بر آنان رحمت آور، همان گونه که آنان
در خردی مرا پروردند.»
سوره اسراء، آیه 23 و 24
سالمندی، پدیده طبیعی مشترکی برای تمام موجودات زنده است. در حقیقت همه ما از زمانی که زاده می‏شویم، سالمندی را آغاز می‏کنیم.
از آنجا که حالات مختلف مزاجی، قدرت و ظرفیت حیاتی افراد و چگونگی کار و تواناییهای دستگاه گوارش و سایر اندامها و دستگاههای بدن در هر فردی با فرد دیگر متفاوت است، حتی از نظر سلیقه و علایقی که در میان افراد وجود دارد، این تفاوت به چشم می‏خورد. کلیه این عوامل می‏توانند سبب ایجاد عادات غذایی و خصوصیات ویژه‏ای شوند که زمینه‏ساز بروز تفاوتهای فردی می‏باشند. بنابراین ارائه یک مقررات کلی و تنظیم یک برنامه و رژیم غذایی ویژه برای تغذیه افراد کافی نخواهد بود.
همراه با افزایش سن افراد، نیازهای انرژی آنان کاهش می‏یابد و تمایل کمتری به مصرف غذا خواهند داشت. اگر انتخاب غذایی دقیق در این افراد صورت نگیرد، میزان دریافت مواد مغذی ضروری در آنان پایین‏تر از حد مطلوب خواهد بود. شرایط اجتماعی اقتصادی مانند فقر، تنهایی و بیماریهای مزمن که سبب ناکافی بودن مواد غذایی می‏شود، نیز بر مسایل فوق تأثیر دارد.
با توجه به نکات فوق افراد مسن قشری آسیب‏پذیر از نظر وضعیت تغذیه خواهند بود. مطابق بررسیهایی که به عمل آمده، بین 35 تا 55 سالگی برای هر دهه 5% از میزان نیاز به انرژی کاسته می‏شود و به همین ترتیب بین 55 تا 75 سالگی و بالاتر برای هر دهه 8% از میزان احتیاج به انرژی کم می‏شود.
یکی از عقاید نادرستی که هنوز هم طرفدارانی دارد آن است که می‏گویند در رژیم غذایی سالمندان، مواد پروتئینی را باید محدود نمود. اگرچه برخی مطالعات نشان می‏دهد که با افزایش سن از پروتئین عضلات کاسته می‏شود ولی این موضوع نمی‏تواند نشانه کاهش نیاز بدن به غذاهای پروتئین‏دار باشد، بلکه عللی مانند کم شدن فعالیت و سایر عوامل در این تغییرات مؤثر است.
بر اساس RDA (توصیه‏های غذایی روزانه) نیاز روزانه سالمندان مرد و زن به پروتئین به ترتیب 63 و 50 گرم می‏باشد.
در دوران سالمندی لازم است از میزان مصرف مواد چربی در رژیم غذایی کاسته شود اما نه اینکه از مصرف آنان کاملاً خودداری گردد. برخی از دانشمندان رابطه مستقیمی بین افزایش کلسترول خون و بیماریهای قلبی ـ عروقی یافته‏اند. این عده یادآور شده‏اند که برای پیشگیری از خطرات و بیماریهای ناشی از مصرف چربیها، خصوصا چربیهای اشباع شده (مثل چربی پیه و دنبه)، بهتر است که از چربیهای اشباع نشده (از قبیل روغنهای مایع گیاهی) که برای بدن مفیدتر و مناسبتر می‏باشد، استفاده شود. البته شک نیست که زمان مناسب جهت جلوگیری از بروز عوارض قلبی در سنین جوانی و میانسالی است.
مصرف مواد قندی در دوران سالمندی بیشتر از سایر گروههای مواد غذایی می‏باشد که می‏تواند ناشی از ارزانتر و آماده‏تر بودن مواد قندی در مقایسه با پروتئینها و چربیها باشد. بنابراین در بسیاری از سوء تغذیه‏های دوران سالمندی با این مسأله مواجه می‏شویم که مواد قندی جای مواد پروتئینی و یا چربی را پر کرده است، که این مسأله خود می‏تواند یکی از علل عمده چاقی و افزایش چربی خون (تبدیل قند به چربی در بدن) باشد.
سالمندان اغلب مواد غذایی پرفیبر (میوه‏جات، سبزیجات، غلات و حبوبات) را با این باور که چنین غذاهایی برای دستگاه گوارش تحریک کننده هستند، از برنامه غذایی خود حذف می‏کنند. در حالی که آنان بایستی بدانند که فیبر با تحریک حرکات روده، نگهداری آب و تشکیل مدفوع نرم و تنظیم زمان عبور مواد از روده، به هضم و جذب و دفع مواد کمک می‏کند.
برخی از سالمندان در صورتی که شیر مصرف نکنند یا در معرض تابش نور خورشید قرار نگیرند، دچار کمبود ویتامین D می‏شوند. نرمی استخوان، عارضه‏ای همراه با کمبود ویتامین D و کلسیم است. افراد مسن تمایل کمتری برای قرار گیری در معرض نور آفتاب دارند و به همین جهت تولید ویتامین Dدر پوست آنان کاهش خواهد یافت.
پوکی استخوان نیز در مردان سالمند و زنان یائسه شایع می‏باشد. در افراد مسن کاهش جذب کلسیم و افزایش دفع آن در ادرار دیده می‏شود و این امر می‏تواند منجر به برداشت مواد معدنی از استخوانها و شکستگی آنها شود. عوارض پوکی استخوان شامل کاهش قد، درد پشت، قوز پیری، مشکل در تنفس و غذاخوردن به خاطر فشردگی مهره‏ها که قفسه سینه را کوچکتر می‏کند، می‏باشد.
اکثر سالمندان به علت اشکالات دندانی از خوردن سبزیجات و میوه‏جات پرهیز می‏کنند، در حالی که این منابع غذایی تأمین کننده ویتامین Cمی‏باشند. جهت حل این مشکل به سالمندان توصیه دریافت آب میوه‏جات و سبزیجات نسبتا خُرْد شده می‏شود.
سالمندان بایستی توجه زیادی به دریافت «روی» داشته باشند، زیرا این ماده معدنی در موادی وجود دارد که اغلب افراد مسن از مصرف آنها به دلیل ناتوانی در جویدن (گوشت و مغزها) یا مشکلات گوارشی پس از مصرف (حبوبات) خودداری می‏کنند. یکی از راه‏حلها تغییر بافت چنین مواد غذایی می‏باشد. مثلاً استفاده از غذاهایی که گوشت چرخ کرده دارند، مثل کوفته ریزه یا استفاده از مغزهای خرد شده.
یکی از مشکلات رایج در دوران سالمندی، کمبود ویتامین 12 Bمی‏باشد. این کمبود به دلیل کاهش جذب 12B، به علت نبودن یک عامل داخلی که در معده تولید می‏شود و در جذب 12B نقش دارد، می‏باشد. کمبود 12B در سالمندان منجر به کم‏خونی بدخیم می‏گردد. لذا بایستی به دریافت بیشتر 12B از منابع حیوانی خصوصا جگر توجه زیادی نمود.

عوامل افزایش‏دهنده خطر سوء تغذیه در سالمندان

* انزوا یا تنها زیستن
* سطح زندگی زیر خط فقر
* سن بالای 75 سال
* از دست دادن ناخواسته وزن
* رژیمهای غذایی خرافی، باورهای نادرست در مورد مواد غذایی و نیاز به آنها
* ناتوانی در خرید مواد غذایی یا پختن غذا
* کم‏اشتهایی، خشکی دهان، فقدان یا نامناسب بودن دندانها، کمبود حس چشایی و بویایی
* مشکلات گوارشی رایج: سوزش معده، سوء هاضمه، اسهال، نفخ، یبوست
* داروهایی که در دریافت یا جذب تداخل می‏کنند.
* بیماریهای مزمنی که در مصرف غذا تداخل دارند.
* زخمهایی که ترشح زیاد دارند، زخم بستر
* اندوه، بی‏علاقگی، افسردگی، تمایل به خودکشی
* الکلیسم
* بیماریهای روحی

ـ روشهای پیشگیری از بیماریهای

دستگاه گوارش در سالمندان:

* توجه به وضع دندانها و رسیدگی به آنها:

مراقبت از دندانها امری است که از سنین کودکی می‏بایست شروع شود و چون از میان کلیه اعمال فیزیکی و شیمیایی که در جریان هضم غذا صورت می‏گیرد، تنها جویدن در اختیار انسان می‏باشد، بنابراین باید حداکثر استفاده را از این قسمت بنماید، مخصوصا سالمندانی که اکثرا دارای معده و روده‏ای ضعیف و ناتوان هستند باید بدانند که جویدن کامل غذا کمک بزرگی به هضم آن می‏کند و چنانچه دندانها فاسد و یا کم باشند، این عمل بخوبی صورت نگرفته و سالمند را دچار سوء هاضمه و اختلالات گوارشی می‏نماید. حتی امروزه، پزشکان معتقدند که چنانچه دندانها دیگر نتوانند خوب کار کنند، هرچه زودتر باید این نقیصه را با گذاشتن دندان مصنوعی جبران نمود. مخصوصا اگر دندانی فاسد و کرم خورده هم باشد که کانون مرض و عفونت نیز به حساب می‏آید.

* رعایت رژیم غذایی:

در دوران سالمندی مواد غذایی بایستی محتوی مواد سه گانه اصلی یعنی هیدراتهای کربن (قند و نشاسته)، پروتئین و چربی و همچنین مواد معدنی و ویتامینها باشد که در مطالب قبل بررسی شد.
به طور کلی نکته‏ای که در تغذیه سالمندان بسیار مهم است، توجه به این موضوع می‏باشد که چون تحمل گرسنگی به مدت طولانی برای سالمندان مشکل است، لذا باید به فواصل کم غذا خورده، اما تعداد دفعات افزایش یابد و مصرف میوه‏جات و سبزیجات نیز علاوه بر تأمین ویتامینهای مورد نیاز در رفع یبوست و افزایش حرکات روده نقش بسیار مهمی دارد. مصرف زیاد حبوبات به دلیل وجود پروتئینهای دیرهضم برای سالمندان مناسب نمی‏باشد مگر آنکه از قبل خیسانده شوند.
مصرف چربی و استعمال دخانیات در بیماریهای قلبی ـ عروقی و تنگی رگها نقش داشته و باعث افزایش فشار خون می‏گردد.

* استراحت:

استراحت بعد از غذا از جمله عواملی است که در مورد سالمندان حتما بایستی در نظر گرفته شود. البته منظور این نیست که بلافاصله بعد از صرف غذا به استراحت بپردازند، اما بعد از نیم تا یک ساعت، خواب و استراحت مناسب است.
سالمندان عموما به اندازه جوانان می‏خوابند، اگرچه آنها به دفعات بیدار می‏شوند و دوره خواب عمیق در مقایسه با کل زمان خواب نزد آنها کوتاهتر است. بی‏خوابی ممکن است به دلیل افسردگی، ترس از تنهایی و مرگ، احتیاج به ادرار کردن و مشکلات دیگر مربوط به سالمندی باشد.

* رفع یبوست:

علت یبوست در سالمندان تنبلی و ناتوانی روده‏ها می‏باشد، لذا مناسبترین راه رعایت یک رژیم غذایی صحیح می‏باشد و همان طور که اشاره شد، مصرف سبزیجات خام و میوه‏جات خصوصا آلو و انجیر بسیار مفید است.
صرف یک یا دو گلابی یا سیب قبل از خواب و نوشیدن یک لیوان آب و یا صرف کمی انگور، صبحها پس از برخاستن از خواب به سالمندان توصیه می‏شود.
در صورتی که روغن زیتون را بتوانند تحمل نمایند، بعد از هر غذا می‏توان یک قاشق روغن زیتون میل نمود، زیرا نه تنها روغن زیتون ضرری ندارد بلکه به رفع صفرا نیز کمک می‏کند و چنانچه مزاج لینت پیدا کرد، مصرف آن را چند روز می‏توان قطع نمود. در مواردی که یبوست مداوم و مضر می‏باشد، استفاده از تنقیه‏های کوچک با گلسیرین و یا پارافین توصیه می‏شود. البته نکته بسیار مهمی که لازم است در اینجا ذکر گردد منظم بودن زمان اجابت مزاج است. سالمندان باید حداقل یکبار در شبانه‏روز اجابت مزاج نمایند و در صورتی که عادت کنند که وقت آن ثابت و منظم باشد بسیار خوب است و بهترین زمان آن صبحها بعد از صرف صبحانه است.

* بیماری دیابت قندی:

در ایران افراد 60 سال به بالا، حدود 15 درصد به بیماری دیابت قند مبتلا هستند که البته شدید نبوده و با رعایت رژیم غذایی مناسب قابل کنترل است و از عوامل مؤثر در ایجاد این بیماری در دوران سالمندی را می‏توان فرسودگی سلولهای تولید کننده انسولین نام برد.

* چاقی:

بدون شک پرخوری و چاقی اثر نامطلوبی در سلامت همه افراد از هر سن و طبقه دارد. سینکر در سومین کنگره طب پیری در آمریکا اظهار کرد: «خطر مرگ بر اثر سرطان ریه در شخصی که روزانه 35 عدد سیگار می‏کشد به مراتب کمتر از فردی است که فقط در حدود 7 کیلو اضافه وزن دارد.» گرچه در طب پیری، زیادی تغذیه یا پرخوری خصوصا در زنان سالمند، مسأله‏ای مهمتر از کمی تغذیه است. حال آنکه هر دو سوء تغذیه نامیده می‏شود. مکررا به افراد سالمندی برخورد می‏کنیم که از چاقی خود شکایت دارند. آنها غالبا می‏گویند با آنکه وضع غذایشان عوض نشده است ولی مرتبا چاق می‏شوند! نکته مهمی که این افراد از آن غافل هستند، کم شدن حرکت و فعالیتهای بدنی است.
به علاوه تغییراتی که در ساختمان بدن آنها و خصوصا غدد داخلی در این سنین اتفاق افتاده است، خود مزید بر علت می‏شود و نیز بسیاری از این افراد پرخوری و افراط در مصرف غذا را به عنوان یک واکنش جبرانی در مقابل تألمات و افسردگیهای روانی نشان می‏دهند. بهترین توصیه برای این افراد انجام ورزش و تمرینات بدنی است.

* ورزشهای مناسب برای سالمندان:

در دوران زندگی ورزش و فعالیتهای بدنی برحسب سن، جنس و وضع سلامتی بدن فرق می‏کند. از 50 سالگی به بعد باید سعی کرد هر قدر ممکن است عوارض ناشی از سالمندی را به کمک ورزش به عقب انداخت و یا از آن جلوگیری کرد. قابلیت و زمان لازم برای برگشتن به وضع طبیعی بعد از ورزش راهنمای خوبی برای تعیین مقدار و شدت ورزش در هر سنی است. برگشتن به وضع طبیعی بایستی سریع باشد. در صورتی که ورزشکار ده دقیقه بعد از متوقف نمودن ورزش هنوز تنفس و ضربان قلبش به وضع عادی برنگشته باشد و یا تا روز بعد هنوز خستگی ادامه داشته باشد، ورزش انجام شده بسیار شدید و طولانی بوده است و در مدت یا نوع آن باید تجدید نظر شود.
بعد از چهل سالگی باید ورزشهای مربوط به موضع و قسمتی از بدن انجام شده و از خسته شدن زیاد تا حدی که نفس تنگی ایجاد شود باید اجتناب نمود. بازیهای سخت ورزشی و ورزشهایی که احتیاج به سرعت دارند باید ترک شوند. ورزشها با ملایمت انجام گرفته و همیشه فواصل استراحت در بین آنها موجود باشد.

منابع:

1ـ شجری، ژیلا، نگرشی بهداشتی بر مسأله سالمندان، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، چاپ اول، بهار 1373، صص140 ـ 58.
2ـ سهرابی، محمدرضا، مروری بر تغذیه بالینی، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی حیان، بهمن 1373، صص4 ـ 112.
3ـMahan,L.K. Krauses Food Nutrition 8 Diet Therapy. USA. W.B.saunders company.
9 t hed. 1996. py. 287_308.
4ـ خلدی، ناهید، اصول تغذیه رابینسون، تهران، نشر سالمی، بهار 78، صص8 ـ 231.

منبع:پیام زن