نویسنده: رحمت‌الله معمار

در جدول زیر، کلیه‌ی شهرستان‌های کشور در مقطع مورد مطالعه (1358-1384) برحسب میزان دینی بودنشان، مرتب شده‌اند. ما این سازه را با توجه به کلان بودن سطح تحلیل و عطف به دو بعد اصلی ادیان، یعنی بُعد معرفتی/ اعتقادی و بعد عملی/ رفتاری همه‌ی ادیان و از جمله اسلام؛ برحسب دو بُعد «اعلام دین» (با شاخصه‌های نسبت طلّاب علوم دینی و نسبت روحانیون در جمعیت) و بُعد «اعمال دینی» (با شاخصه‌های میزان اوقاف سالیانه و هزینه‌کرد مذهبی به عنوان نماینده‌های مؤلفه‌ی مشارکت دینی؛ و شاخصه‌های نسبت اماکن زیارتی، مناسبتی و عبادتی در جمعیت، به عنوان نماینده‌های مؤلفه‌ی شعائر دینی) سنجیدیم.
بر این اساس، یافته‌های مربوط به میزان دینی بودن شهرستان‌ها نشان می‌دهندکه شهرستان‌های تفت، قم، نائین، مهریز، نطنز، رفسنجان، دامغان، خوانسار، بیرجند و گناباد، به ترتیب دارای بیشترین میزان از دین‌داری در مقطع مورد مطالعه بوده‌اند. در مقابل، شهرستان‌های اهواز، تهران خرم‌آباد، اسلام‌آباد غرب، کرمانشاه، بندر انزلی، ایذه، اندیمشک، بندر ماهشهر و گیلان غرب، در انتهای طیف دینی بودن قرار گرفته‌اند. در یک نگاه کلی‌تر، جدول فوق نشان می‌دهد که در چارک اول مقیاس دینی بودن، یک سوم (ده مورد) از مراکز استان‌ها (شامل شهرستان‌های ارومیه، تبریز، ایلام، همدان، شهرکرد، رشت، اهواز، تهران، خرم‌آباد و کرمانشاه) قرار گرفته‌اند؛ در حالی که در چارک چهارم این مقیاس، تنها شش مرکز استان (شامل شهرستان‌های قم، بیرجند، زاهدان، سمنان، ساری و بندرعباس) واقع شده‌اند. در یک تقسیم‌بندی دیگر، مشاهده می‌کنیم که 12 مرکز استان در نیمه‌ی دوم (شامل چارک‌های سوم و چهارم)، و 18 مرکز استان در نیمه‌ی اول (شامل چارک‌های اول و دوم) مقیاس دینی بودن، قرار گرفته‌اند. بنابراین، می‌توان گفت که میزان حضور مراکز استان‌ها در جمع شهرستان‌های دارای دین‌داری بالا، حضور نسبتاً کم‌رنگی است.
جدول 1: رتبه‌بندی شهرستان‌های کشور بر اساس متوسط میزان دینی بودن در مقطع 1384-1368 [میانگین =62/24]

رتبه	شهرستان	دینی بودن	رتبه	شهرستان	دینی بودن	رتبه	شهرستان	دینی بودن
1	تفت	100,00	64	سراوان	29,81	127	صومعه‌سرا	13,49
2	قم	97,64	65	نیشابور	29,29	128	گناوه	13,42
3	نائین	83,47	66	سبزوار	28,66	129	بم	13,37
4	مهریز	78,12	67	دهلران	28,63	130	فومن	13,36
5	نطنز	75,72	68	کاشان	28,57	131	مشکین‌شهر	13,30
6	رفسنجان	68,37	69	رودسر	28,23	132	نقده	13,16
7	دامغان	65,91	70	تربت‌جام	27,87	133	اصفهان	12,97
8	خوانسار	65,56	71	دیر	27,65	134	دشتستان	12,48
9	بیرجند	61,79	72	داراب	27,57	135	شیراز	12,46
10	گناباد	61,24	73	فیروزآباد	27,16	136	مراغه	12,24
11	خاش	55,60	74	شهربابک	26,20	137	قزوین	12,01
12	فردوس	53,96	75	چاه‌بهار	25,91	138	شوشتر	11,96
13	مهران	53,65	76	نیریز	25,64	139	خوی	11,86
14	نور	51,07	77	اسفراین	25,24	140	قروه	11,32

15	اردکان	50,64	78	شیروان	25,03	141	بوشهر	11,30
16	دماوند	48,67	79	بجنورد	24,72	142	رودبار	11,22
17	بندرلنگه	48,12	80	بافت	24,50	143	تاکستان	11,08
18	میناب	47,74	81	اقلید	24,05	144	تویسرکان	11,07
19	آمل	47,45	82	سوادکوه	23,81	145	لردگان	10,87
20	بافق	46,94	83	سقز	23,67	146	ارومیه	10,38
21	کاشمر	45,51	84	نوشهر	23,64	147	تبریز	10,31
22	تایباد	44,94	85	کنگان	23,12	148	دره‌شهر	10,26
23	فسا	44,67	86	یزد	23,03	149	خمینی‌شهر	10,11
24	آشتیان	43,94	87	مشهد	23,00	150	لنگرود	10,03
25	تفرش	43,83	88	زابل	22,82	151	سنقر کلیایی	9,89
26	بردسیر/مشیز	43,64	89	ابهر	22,60	152	الیگودرز	9,96
27	اردستان	42,98	90	دلیجان	22,33	153	ملایر	9,23
28	بندرترکمن	42,45	91	قوچان	22,18	154	رامهرمز	9,11
29 30	زاهدان سردشت	42,41 42,34	92 93	رامسر ممسنی	21,22 19,55	155 156	ایلام کهنوج	8,51 8,32
31	گلپایگان	40,84	94	سیرجان	19,30	157	ماکو	8,17

32	بابل	40,28	95	سمیرم	19,01	158	دزفول	8,16
33	قائنات	40,01	96	کهگیلویه	18,93	159	بروجرد	8,16
34	طبس	39,91	97	علی‌آباد	18,82	160	کردکوی	7,86
35	استهبان	39,67	98	مرند	18,62	161	فلاورجان	7,69
36	شاهرود	39,04	99	دره گز	18,37	162	همدان	7,51
37	سمنان	38,84	100	ری	18,16	163	نجف‌آباد	7,44
38	زرند	38,39	101	ساوه	17,54	164	نهاوند	7,18
39	بهشهر	38,37	102	جهرم	17,46	165	دشت آزادگان	7,02
40	محلات	38,06	103	زنجان	17,35	166	بروجن	7,01
41	فریدون شهر	37,83	104	خمین	17,16	167	لنجان	6,95
42	ساری	37,20	105	پاوه اورامانات	17,15	168	تالش	6,61
43	بندرعباس	36,91	106	سنندج	16,74	169	کنگاور	6,37
44	مریوان	35,50	107	گرمسار	16,72	170	شهرکرد	6,34
45	خدابنده	35,07	108	میانه	16,29	171	ورامین	6,26
46	سپیدان	34,93	109	فریدن	16,23	172	سلماس	6,03
47	گنبدکاووس	34,31	110	سراب	16,18	173	رشت	5,70
48	قائم‌شهر	34,04	111	تنکابن	15,83	174	شادگان	5,28
49	بانه	39,96	112	شیروان چرداول	15,79	175	آستارا	5,03
50	تربت حیدریه	33,84	113	مهاباد	15,64	176	سرپل ذهاب	4,24
51	کرمان	33,32	114	جیرفت	15,50	177	کرج	4,19
52	اهر	33,15	115	آباده	15,50	178	فارسان	4,02
53	پیرانشهر	32,98	116	شازند اسربند	15,46	179	مسجدسلیمان	3,69
54	تنگستان	32,89	117	لاهیجان	14,93	180	اهواز	3,08

55	گرگان	32,83	118	بویراحمد	14,56	181	تهران	2,91
56	دشتی	32,45	119	آستانه اشرفیه	14,29	182	خرم‌آباد	2,76
57	کازرون	32,34	120	گچساران	14,22	183	اسلام آباد غرب	2,73
58	اراک	31,03	121	بهبهان	14,00	184	کرمانشاه	2,68
59	ایرانشهر	30,81	122	بیجار	13,96	185	بندرانزلی	2,25
60	هشترود	30,76	123	مرودشت	13,93	186	ایذه	2,15
61	قشم	30,18	124	شهرضا/ قمشه	13,88	187	اندیمشک	1,28
62	خلخال	30,05	125	میاندوآب	13,62	188	بندر ماهشهر	0,29
63	لارستان	29,85	126	اردبیل	13,55	189	گیلان غرب	0,00-

در این میان، واقع شدن شهرستان‌های یزد و مشهد در چارک سوم (رتبه‌های 86 و 87) مقیاس دینی بودن، کمی غیرمترقبه به نظر می‌رسد. به هر حال، سازه‌ی دینی بودن در تحقیق حاضر، سازه‌ای چند بُعدی و مرکب از هفت شاخصه است و لذا شهرستان‌هایی که در برخی جنبه‌های دینی، برجسته‌تر و شناخته‌شده‌تر می‌باشند؛ ممکن است در زمینه‌های دیگر، از سایرین ضعیف‌تر باشند. جهت آزمون این مدعا و به عنوان نمونه، رتبه‌ی شهرستان‌های یزد و مشهد را در هفت شاخصه‌ی دینی بودن، در جدول زیر، ترسیم کرده‌ایم:

جدول 2 : رتبه‌ی شهرستان‌های یزد و مشهد در شاخصه‌های هفت‌گانه‌ی دینی بودن
شاخصه‌های دینی بودن		طلاب دینی	نسبت روحانیون	میزان وقف	هزینه‌کرد دینی	اماکن مناسبتی	اماکن زیارتی	اماکن عبادتی
رتبه در	یزد	37	31	26	96	56	117	137
جمع 189 شهرستان	مشهد	13	20	108	14	108	181	153

همچنان که در جدول فوق پیداست، یزد و مشهد، هر چند از حیث نسبت طلاب و روحانیون، رتبه‌ی نسبتاً بالایی دارند؛ اما از نظر نسبت اماکن مناسبتی، زیارتی (1) و عبادتی، رتبه‌ی پایینی دارند. همچنین یزد از حیث هزینه‌کرد دینی و مشهد از نظر میزان اوقاف، رتبه‌ی نسبتاً پایینی دارند. حاصل آنکه در سرجمع و برآیند، میزان دینی بودن این دو شهر، برخلاف تصور اولیه، نزدیک به میانگین کلی، اندازه‌گیری شده است. (2)

پی‌نوشت‌ها:

1. البته وزن و ارزش این اماکن، باهم یکسان نیستند؛ چنان که قدر و جایگاه مقبره‌ی امام رضا (علیه السلام) را نمی‌توان با هیچ زیارتگاهی نزد مردم، مقایسه کرد و هم سنگ پنداشت. اما به هر حال، ملاک و معیار مشخصی برای وزن‌دهی به این اماکن نداریم و لاجرم ارزش عددی یکسانی به همه می‌دهیم.
2. به هر حال، گاهی در مواجهه با واقعیت غیرمترقبه و ناهمخوان با تصورات اولیه و شناخت اجمالی‌مان از آن، به جای انکار یا تردید در واقعیت مشهود و مستند، باید در صحت شناختمان تردید کنیم.

منبع مقاله :
معمار، رحمت‌الله؛ ( 1391 )، جامعه‌شناسی مشارکت سیاسی: تحلیل تطبیقی درون کشوری از مشارکت انتخاباتی در ایران، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول