تركيه، سنت يا مدرنيسم
چندي پيش در مراسم سالگردي كه براي جمهوري تركيه بر پا شد «احمد نجدت سزر» رئيس جمهور اين كشور از نمايندگاني كه همسرانشان محجبه بودند براي شركت در اين مراسم دعوت نكرد. اين اقدام رئيس جمهور اعتراض شديد اسلام گراها را به همراه داشت.
از سوي ديگر دانشگاهيان در راهپيمايي اعتراض آميز با حمل پلاكاردهايي از ارتش خواستند در امور سياسي دخالت كند و بساط اسلام گرايان را برچيند. اين تنش سياسي در جامعه تركيه اگر چه گذرا بود اما مويد اين نكته است كه جامعه تركيه در كشمكش ميان اسلام گراها و غربگراها (سنت و مدرنيته) دچار نوعي سردرگمي شده است.
اين موضوع انگيزه اي شد تا پاي صحبت هاي دكتر سيد اسدالله اطهري مريان استاد دانشگاه و كارشناس در امور تركيه بنشينيم. آنچه در پي مي آيد حاصل اين گفت وگو است.
از آنجا كه رئيس جمهور تركيه زماني رئيس دادگاه قانون اساسي اين كشور بود و با تفسيري كه وي از قانون اساسي تركيه دارد تصور مي كند حافظ نظام سكولار در تركيه است، حجاب را نمادي از ناسازگاري با انديشه هاي كماليسم مي داند و معتقد است اين مسئله مغاير سكولاريسم است بنابراين از ديدگاه وي هر كس كه حجاب داشته باشد مخالف اين نظام است پس فرد نبايد سمبل هاي مذهبي، نژادي و قومي داشته باشد. از سوي ديگر اين كار احمد نجدت سزر نشان داد اقدامات اين چنيني در جامعه تركيه تنش ايجاد مي كند.
به اعتقاد من اين قضيه اگر چه بسيار پيچيده اما گذراست و اين نمي تواند موجبات تنش هاي گسترده تر شود چون تركيه در شرايط فعلي مسايل با اهميت تري همانند مسئله عراق، كردها، بحران هاي اقتصادي و غيره دارد. آنها مي كوشند از اين بحران ها هر چه زودتر خلاص شوند.همچنين رجب طيب اردوغان، نخست وزير اين كشور از آنجا كه همسرش محجبه است ناراحتي خودش را از اين اقدام رئيس جمهور ابراز كند.
البته اين مسئله قبلا هم به ويژه در هنگام رژه ارتش اتفاق افتاده بود. همه اين ها نشان مي دهد تركيه دارد دموكراسي را تمرين مي كند اما نوع دموكراسي تركيه براي نظاميان و غربگراها خيلي سخت است. به هر حال جامعه تركيه با اين شرايط به سوي تعادل حركت مي كند.
سكولاريسم تركيه يك نوع سكولاريسم شرقي است و اين نوع سكولاريسم بيشتر از آنكه به سكولاريسم شبيه باشد نشان مي دهد تا چه اندازه با سكولاريسم مشكل دارد در واقع سكولاريسم شرقي نوعي افراط گري در مسايل ديني است و چهره اي خشن تر دارد (سندرم افندي).
در پشت اين مسايل مباحث ديگري مطرح شد، مثلا دانشجويان در تظاهراتي كه به راه انداختند خواستار دخالت ارتش در مسايل سياسي شدند آنها با حمل پرچم ها و شنل هايي كه شعارهايي بر ضد دولت نوشته شده بود از ارتش خواستند دست به كودتا بزند و بند و بساط اسلامگرايان را برچيند.
چون دانشگاهيان معتقدند اسلام گراها كماليسم را زير سئوال برده و براي همين هم آنها دوست دارند ارتش همان بلايي كه بر سر اربكان آورد سر اردوغان هم بياورد. اما اردوغانيسم خيلي با اربكانيسم فرق دارد.
• در حالي كه اكثر مردم تركيه طرفدار مسئله حجاب هستند شما با اين وضعيت آينده سياسي حزب حاكم عدالت و توسعه را چگونه مي بينيد؟
دو جامعه سنتي و صنعتي در تركيه كنار هم زندگي مي كنند ممكن است در اين جامعه افراد خيلي مدرن باشند اما حجاب را هم رعايت كنند. از طرفي ممكن است فرد خيلي سنتي باشد ولي حجاب نداشته باشد اما واقعيت اين است كه جامعه سنتي يا لايحه هاي اسلامي تركيه به شدت طرفدار حجاب هستند و اين در واقع بحران هويتي است كه نه تنها در تركيه بلكه در تمام كشورهاي خاورميانه وجود دارد.
با اين توضيحات بايد تأكيد كنم سه عنصر غربي، تركي و اسلامي بر تركيه حاكم است و پذيرش اين مسايل بستگي به ظرفيت نظام دارد حال اين نظام سياسي دست اسلام گراها است اما اين گروه قصد ندارند از دين و مذهب به عنوان ابزار استفاده كنند. در اين نظام افراد حق انتخاب حجاب دارند.
حزب عدالت و توسعه به هيچ وجه قصد ندارد به نظام سكولاريسم يا كماليسم ضربه بزند چون خط قرمزها را مي دانند، حد خود را مي دانند و تجربيات گذشته اربكان را دارند.
• آيا ممكن است يكي از اين دو جامعه (سنتي يا صنعتي) ديگري را ببلعد و قدرت را از آن خود كند؟
اصلا چنين چيزي نيست و هرگز يكي از دو جامعه، جامعه ديگر را هضم نخواهد كرد. اين دو جامعه با همديگر زندگي مسالمت آميزي دارند و اختيار را به انتخابات و صندوق هاي رأي داده اند. هيچ كدام از اينها قصد ندارد با خشونت مسايل خود را حل كند. اين حاكميت دوگانه در كشورهاي خاورميانه وجود دارد.
آن چيزي كه مشخص است سياست عليا كنار سياست سفلي زندگي مسالمت آميزي دارد. وجه مشترك اين جوامع اين است كه همه چيز از بستر اسلامي نشات مي گيرد كه تفكرات اين چنيني در اين گونه جوامع حكايت از تمرين براي دموكراسي است اين الفباي تحمل است.از آن گذشته طرفداران نظام سكولاريسم در تركيه 80 سال با اسلام خواهي و حجاب مبارزه كردند، ارتش بارها كودتا كرد اما نتيجه اين شد كه اسلام گراها مجددا قدرت را به دست گرفتند و روي كار آمدند.
اين نشان داد كه افكار عمومي را با همين اردوغانيسم كه براي اولين بار پارلمان را يك كاسه كرد مي توان كنترل كرد. بنابراين هر كس جلوي افكار عمومي قرار گيرد بازنده است.
• اما طرفداران جامعه صنعتي مدعي هستند اسلام گراها احتمالا بناي جمهوري تركيه را زيرورو خواهند كرد.
اكنون در جامعه تركيه يك گروه اقليت (غربگراها) در مقابل يك گروه اكثريت (اسلام گراها) كه قدرت را در دست دارند زندگي مي كنند و اين اندكي براي آنها سخت است. در حالي كه در جامعه اي كه حزب عدالت و توسعه بر آن حاكم است فرد مي تواند هم مدرن باشد و هم دموكرات، هم مي تواند طرفدار مدرنيته باشد و هم حجاب را رعايت كند و اين بستگي به خود شخص دارد بسياري از طرفداران و نمايندگان حزب عدالت و توسعه محجبه نيستند و اين دموكراسي است بنابراين حزب عدالت و توسعه زناني را كه انتخاب شده اند ملزم به رعايت حجاب نمي كند، آنها آزاد هستند.جامعه صنعتي تركيه هم بايد از اين رويه پيروي كند.
اگر حزب حاكم نامزدهاي زن را ملزم به رعايت حجاب مي كرد در آن صورت منتقدان مي توانستند به اين مسئله به بهانه اينكه اقدام اين حزب زيربناي لائيك و سكولاريسم را نشانه گرفته، اعتراض كنند در حالي كه چنين كاري را حزب عدالت و توسعه انجام نخواهد داد، اما اين اساس كار است يعني همان كاري كه حزب دموكرات مسيحي در اروپا انجام داد.
• به رغم اينكه دانشجويان از ارتش خواستند تا در امور سياسي دخالت كند اما مي بينم كه ژنرال ها هيچ واكنشي به خواسته هاي دانشگاهيان نشان ندادند آيا تصور نمي كنيد ارتش در تركيه نقش هميشگي خود را از دست داده است.
در چنين شرايطي ارتش سعي مي كند در امور دخالت نكند. اندكي برمي گرديم به عقب، در جنگ عراق آمريكايي ها، تركيه را تحت فشار قرار دادند تا از پايگاه هاي اين كشور استفاده كنند. اما پارلمان اين كشور با اين خواسته آمريكايي ها مخالفت كرد. در اين شرايط يك مقام ارشد آمريكايي با بي احترامي به ارتش تركيه حمله كرد او مدعي شد ارتش تركيه بايد از منافع آمريكا حمايت مي كرد.
آمريكايي ها ارتش اين كشور را به كوتاهي در اين زمينه متهم كردند. اين در حالي است كه ارتش به تصميم پارلمان احترام گذاشت در واقع دنياي امروز ايجاب مي كند كه ارتش نقشي را كه در دهه 60، 70 و 80 و يا حتي در دهه 90 به انجام كودتاهاي سفيد داشت، اكنون ايفا نكند. گرچه ارتش هنوز خود را وارث كماليسم در تركيه مي داند اما در چنين شرايطي تمايل ندارد مقابل افكار عمومي قرار گيرد. به عبارتي در دموكراسي نظامي تحول ايجاد شده است.
• حرف آخر شما درخصوص تحولات اخير در تركيه چيست؟
نبرد ميان سنت و مدرنيته و نقدهاي جديدي كه از سنت و مدرنيته در اين كشور صورت مي گيرد تركيه را به نوعي به سمت تعادل مي كشد. هر چند كه تنش هاي اين چنيني ممكن است مشكلاتي را براي اين كشور ايجاد كند.
اگر جامعه تركيه بخواهد به سمت ثبات حركت كند بايد طرح اوليه از قبيل پوشش، نوع لباس و حجاب را به خود شخص واگذار كند دوم اينكه دولتمردان بايد انديشه هاي جامعه مدني را مقدم بر دولت بدانند تا تقدم دولت بر جامعه مدني. بنابراين دولت نبايد كاري بكند كه ماجراي «مروه كاواكچي» پيش بيايد.
منبع: روزنامه شرق
از سوي ديگر دانشگاهيان در راهپيمايي اعتراض آميز با حمل پلاكاردهايي از ارتش خواستند در امور سياسي دخالت كند و بساط اسلام گرايان را برچيند. اين تنش سياسي در جامعه تركيه اگر چه گذرا بود اما مويد اين نكته است كه جامعه تركيه در كشمكش ميان اسلام گراها و غربگراها (سنت و مدرنيته) دچار نوعي سردرگمي شده است.
اين موضوع انگيزه اي شد تا پاي صحبت هاي دكتر سيد اسدالله اطهري مريان استاد دانشگاه و كارشناس در امور تركيه بنشينيم. آنچه در پي مي آيد حاصل اين گفت وگو است.
● نام گفت و گو شونده: اسدالله - اطهرى
از آنجا كه رئيس جمهور تركيه زماني رئيس دادگاه قانون اساسي اين كشور بود و با تفسيري كه وي از قانون اساسي تركيه دارد تصور مي كند حافظ نظام سكولار در تركيه است، حجاب را نمادي از ناسازگاري با انديشه هاي كماليسم مي داند و معتقد است اين مسئله مغاير سكولاريسم است بنابراين از ديدگاه وي هر كس كه حجاب داشته باشد مخالف اين نظام است پس فرد نبايد سمبل هاي مذهبي، نژادي و قومي داشته باشد. از سوي ديگر اين كار احمد نجدت سزر نشان داد اقدامات اين چنيني در جامعه تركيه تنش ايجاد مي كند.
به اعتقاد من اين قضيه اگر چه بسيار پيچيده اما گذراست و اين نمي تواند موجبات تنش هاي گسترده تر شود چون تركيه در شرايط فعلي مسايل با اهميت تري همانند مسئله عراق، كردها، بحران هاي اقتصادي و غيره دارد. آنها مي كوشند از اين بحران ها هر چه زودتر خلاص شوند.همچنين رجب طيب اردوغان، نخست وزير اين كشور از آنجا كه همسرش محجبه است ناراحتي خودش را از اين اقدام رئيس جمهور ابراز كند.
البته اين مسئله قبلا هم به ويژه در هنگام رژه ارتش اتفاق افتاده بود. همه اين ها نشان مي دهد تركيه دارد دموكراسي را تمرين مي كند اما نوع دموكراسي تركيه براي نظاميان و غربگراها خيلي سخت است. به هر حال جامعه تركيه با اين شرايط به سوي تعادل حركت مي كند.
سكولاريسم تركيه يك نوع سكولاريسم شرقي است و اين نوع سكولاريسم بيشتر از آنكه به سكولاريسم شبيه باشد نشان مي دهد تا چه اندازه با سكولاريسم مشكل دارد در واقع سكولاريسم شرقي نوعي افراط گري در مسايل ديني است و چهره اي خشن تر دارد (سندرم افندي).
در پشت اين مسايل مباحث ديگري مطرح شد، مثلا دانشجويان در تظاهراتي كه به راه انداختند خواستار دخالت ارتش در مسايل سياسي شدند آنها با حمل پرچم ها و شنل هايي كه شعارهايي بر ضد دولت نوشته شده بود از ارتش خواستند دست به كودتا بزند و بند و بساط اسلامگرايان را برچيند.
چون دانشگاهيان معتقدند اسلام گراها كماليسم را زير سئوال برده و براي همين هم آنها دوست دارند ارتش همان بلايي كه بر سر اربكان آورد سر اردوغان هم بياورد. اما اردوغانيسم خيلي با اربكانيسم فرق دارد.
• در حالي كه اكثر مردم تركيه طرفدار مسئله حجاب هستند شما با اين وضعيت آينده سياسي حزب حاكم عدالت و توسعه را چگونه مي بينيد؟
دو جامعه سنتي و صنعتي در تركيه كنار هم زندگي مي كنند ممكن است در اين جامعه افراد خيلي مدرن باشند اما حجاب را هم رعايت كنند. از طرفي ممكن است فرد خيلي سنتي باشد ولي حجاب نداشته باشد اما واقعيت اين است كه جامعه سنتي يا لايحه هاي اسلامي تركيه به شدت طرفدار حجاب هستند و اين در واقع بحران هويتي است كه نه تنها در تركيه بلكه در تمام كشورهاي خاورميانه وجود دارد.
با اين توضيحات بايد تأكيد كنم سه عنصر غربي، تركي و اسلامي بر تركيه حاكم است و پذيرش اين مسايل بستگي به ظرفيت نظام دارد حال اين نظام سياسي دست اسلام گراها است اما اين گروه قصد ندارند از دين و مذهب به عنوان ابزار استفاده كنند. در اين نظام افراد حق انتخاب حجاب دارند.
حزب عدالت و توسعه به هيچ وجه قصد ندارد به نظام سكولاريسم يا كماليسم ضربه بزند چون خط قرمزها را مي دانند، حد خود را مي دانند و تجربيات گذشته اربكان را دارند.
• آيا ممكن است يكي از اين دو جامعه (سنتي يا صنعتي) ديگري را ببلعد و قدرت را از آن خود كند؟
اصلا چنين چيزي نيست و هرگز يكي از دو جامعه، جامعه ديگر را هضم نخواهد كرد. اين دو جامعه با همديگر زندگي مسالمت آميزي دارند و اختيار را به انتخابات و صندوق هاي رأي داده اند. هيچ كدام از اينها قصد ندارد با خشونت مسايل خود را حل كند. اين حاكميت دوگانه در كشورهاي خاورميانه وجود دارد.
آن چيزي كه مشخص است سياست عليا كنار سياست سفلي زندگي مسالمت آميزي دارد. وجه مشترك اين جوامع اين است كه همه چيز از بستر اسلامي نشات مي گيرد كه تفكرات اين چنيني در اين گونه جوامع حكايت از تمرين براي دموكراسي است اين الفباي تحمل است.از آن گذشته طرفداران نظام سكولاريسم در تركيه 80 سال با اسلام خواهي و حجاب مبارزه كردند، ارتش بارها كودتا كرد اما نتيجه اين شد كه اسلام گراها مجددا قدرت را به دست گرفتند و روي كار آمدند.
اين نشان داد كه افكار عمومي را با همين اردوغانيسم كه براي اولين بار پارلمان را يك كاسه كرد مي توان كنترل كرد. بنابراين هر كس جلوي افكار عمومي قرار گيرد بازنده است.
• اما طرفداران جامعه صنعتي مدعي هستند اسلام گراها احتمالا بناي جمهوري تركيه را زيرورو خواهند كرد.
اكنون در جامعه تركيه يك گروه اقليت (غربگراها) در مقابل يك گروه اكثريت (اسلام گراها) كه قدرت را در دست دارند زندگي مي كنند و اين اندكي براي آنها سخت است. در حالي كه در جامعه اي كه حزب عدالت و توسعه بر آن حاكم است فرد مي تواند هم مدرن باشد و هم دموكرات، هم مي تواند طرفدار مدرنيته باشد و هم حجاب را رعايت كند و اين بستگي به خود شخص دارد بسياري از طرفداران و نمايندگان حزب عدالت و توسعه محجبه نيستند و اين دموكراسي است بنابراين حزب عدالت و توسعه زناني را كه انتخاب شده اند ملزم به رعايت حجاب نمي كند، آنها آزاد هستند.جامعه صنعتي تركيه هم بايد از اين رويه پيروي كند.
اگر حزب حاكم نامزدهاي زن را ملزم به رعايت حجاب مي كرد در آن صورت منتقدان مي توانستند به اين مسئله به بهانه اينكه اقدام اين حزب زيربناي لائيك و سكولاريسم را نشانه گرفته، اعتراض كنند در حالي كه چنين كاري را حزب عدالت و توسعه انجام نخواهد داد، اما اين اساس كار است يعني همان كاري كه حزب دموكرات مسيحي در اروپا انجام داد.
• به رغم اينكه دانشجويان از ارتش خواستند تا در امور سياسي دخالت كند اما مي بينم كه ژنرال ها هيچ واكنشي به خواسته هاي دانشگاهيان نشان ندادند آيا تصور نمي كنيد ارتش در تركيه نقش هميشگي خود را از دست داده است.
در چنين شرايطي ارتش سعي مي كند در امور دخالت نكند. اندكي برمي گرديم به عقب، در جنگ عراق آمريكايي ها، تركيه را تحت فشار قرار دادند تا از پايگاه هاي اين كشور استفاده كنند. اما پارلمان اين كشور با اين خواسته آمريكايي ها مخالفت كرد. در اين شرايط يك مقام ارشد آمريكايي با بي احترامي به ارتش تركيه حمله كرد او مدعي شد ارتش تركيه بايد از منافع آمريكا حمايت مي كرد.
آمريكايي ها ارتش اين كشور را به كوتاهي در اين زمينه متهم كردند. اين در حالي است كه ارتش به تصميم پارلمان احترام گذاشت در واقع دنياي امروز ايجاب مي كند كه ارتش نقشي را كه در دهه 60، 70 و 80 و يا حتي در دهه 90 به انجام كودتاهاي سفيد داشت، اكنون ايفا نكند. گرچه ارتش هنوز خود را وارث كماليسم در تركيه مي داند اما در چنين شرايطي تمايل ندارد مقابل افكار عمومي قرار گيرد. به عبارتي در دموكراسي نظامي تحول ايجاد شده است.
• حرف آخر شما درخصوص تحولات اخير در تركيه چيست؟
نبرد ميان سنت و مدرنيته و نقدهاي جديدي كه از سنت و مدرنيته در اين كشور صورت مي گيرد تركيه را به نوعي به سمت تعادل مي كشد. هر چند كه تنش هاي اين چنيني ممكن است مشكلاتي را براي اين كشور ايجاد كند.
اگر جامعه تركيه بخواهد به سمت ثبات حركت كند بايد طرح اوليه از قبيل پوشش، نوع لباس و حجاب را به خود شخص واگذار كند دوم اينكه دولتمردان بايد انديشه هاي جامعه مدني را مقدم بر دولت بدانند تا تقدم دولت بر جامعه مدني. بنابراين دولت نبايد كاري بكند كه ماجراي «مروه كاواكچي» پيش بيايد.
منبع: روزنامه شرق
