انفاق، و هفتصد برابر پاداش

قرآن مجيد طي چهار تشبيه و تمثيل، ابعاد و آداب مختلف انفاق را بيان كرده است.
«مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِأئَةُ حَبَّةٍ وَ اللّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ».
«كساني كه اموال خود را در راه خدا انفاق مي‏كنند، بسان بذري هستند كه هفت خوشه بروياند كه در هر خوشه يك صد دانه باشد، و خداوند براي هر كسي بخواهد دو يا چند برابر مي‏كند(رحمت) خدا وسيع و او دانا است».
«الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ثُمَّ لا يُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنّا وَ لا أَذيً لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ».
«كساني كه اموال خود را در راه خدا انفاق مي‏كنند، و پس از انفاق نه منت مي‏گذارند، و نه آزاري مي‏رسانند، براي آنان پاداشي است نزد پروردگارشان، نه ترسي دارند و نه غمگين مي‏شوند».
«قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُها أَذيً وَ اللّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ»1.
«گفتار خوش، و عفو و گذشت در برابر سائلان نيكوتر از انفاقي است كه به دنبال آن آزاري باشد، خدا بي‏نياز و بردبار است».

مثَل‏هاي پياپي

قرآن مجيد در سوره بقره در ضمن آيه‏هاي 261 - 266 چهار تمثيل مطرح كرده كه هر يك براي خود پيام خاصي دارد.
در تشبيه نخست، انفاق انسان را به بذري تشبيه مي‏كند كه به هفتصد دانه تبديل مي‏گردد(آيه 261).
در تشبيه دوم انفاق رياكاران و كساني را كه پس از انفاق منت مي‏گذارند، و يا آزار مي‏رسانند، به بذري تشبيه مي‏كند كه بر قطعه سنگي كه روي آن خاك نازكي باشد افشانده شود، سپس باران درشت ببارد و خاك و بذر را بشويد(آيه 264).
در تشبيه سوم، انفاق افراد با اخلاص را به باغي تشبيه مي‏كند كه در نقطه بلندي قرار گيرد و باران درشت به آن برسد و ميوه خود را دوچندان دهد(آيه 265).
در تشبيه چهارم بار ديگر انفاق رياكاران و گروه منت‏گذار و آزاررسان پس از انفاق را به باغي تشبيه مي‏كند كه از هر ميوه‏اي در آن وجود داشته، اما ناگاه باد سوزاننده‏اي به آن برخورد كند و بسوزد(آيه 266).
اين تشبيهات چهارگانه كه همگي بر محور انفاق دور مي‏زند، جنبه تربيتي دارد و علاوه بر دعوت به انفاق، راه و رسم آن را مي‏آموزد، و در صورت عدم تمكّن از انفاق، شيوه برخورد با فقير را تذكر مي‏دهد و بر اخلاص در عمل و نيت و دوري از ريا و منت و آزار تأكيد مي‏ورزد. اينك ما يكايك اين تمثيل‏ها را مورد بررسي قرار مي‏دهيم:

تمثيل نخست: انفاق و پاداش هفتصد برابر:

جامعه انساني بسان پيكر واحدي است كه اعضاي آن به كمك يكديگر مي‏شتابند و اظهار همدردي مي‏كنند تا آنجا كه اگر دل انسان درد كند، ديده؛ اشك مي‏ريزد؛ پيامبر گرامي صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در حديث معروف خود به اين نكته تذكر داده و فرموده است: «مثلُ المؤمنين في توادّهم و تعاطُفهِم و تراحُمِهم كمثَلِ الجسدِ الواحد إذا اشتكي منه عضوٌ تداعي له سائر الجسد بالسهر و الحِمي»2.
«جامعه با ايمان در دوستي و مهرباني و ترحم به يكديگر بسان بدن واحد است كه هرگاه عضوي از آن به درد آيد، اعضاي ديگر نيز با بيداري و تب ابراز همدردي مي‏كنند».
در چنين جامعه‏اي نبايد اختلاف طبقاتي به پايه‏اي برسد كه يكي، از پرخوري دچار بيماري‏هاي مزمن گردد و ديگري از گرسنگي جان بسپارد، بلكه بايد حس تعاون و همدردي بر جامعه حكومت كند و بخشي از ثروت افراد براي بهبود وضع مستمندان اختصاص يابد.
طبيعت براي ما درس آموزنده مي‏دهد، درخت، شيره وجود خود را به صورت ميوه در اختيار ما مي‏گذارد، آفتاب پيوسته نور مي‏پاشد و پيوسته مي‏سوزد تا منظومه را روشن كند.
در آيين اسلام علاوه بر انفاقهاي واجب، تحت عناوين زكات، كفّارات تأكيد بر انفاقهاي مستحب شده و قرآن در آيه‏هاي مختلف، جامعه اسلامي را به آن دعوت كرده است. آيات مربوط به انفاق به چند گروه تقسيم مي‏شود:
گاهي اصل انفاق را مطرح مي‏كند و مي‏فرمايد: «وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِيمٌ»3. «آنچه از مال دنيا انفاق كنيد، خدا از آن آگاه است».
و گاهي ديگر به بيان كيفيت آن مي‏پردازد و يادآور مي‏شود كه در انفاق بايد ميانه‏رو بود نه اسرافگر و نه امساك‏پيشه:
«وَ الَّذِينَ إذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا...»4.
«آنان كه انفاق مي‏كنند، در حالي كه نه در انفاق اسراف مي‏كنند و نه راه امساك را در پيش مي‏گيرند».
در مرحله سوم يادآور مي‏شود كه انفاق بايد براي رضاي خدا باشد نه كسب مقام و نه نام و نشان چنانكه مي‏فرمايد:
«...وَ ما تُنْفِقُونَ اِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللّهِ...»5. «انفاق نمي‏كنند مگر براي كسب رضاي خدا».
در مرحله چهارم يادآور مي‏شود كه فرد انفاقگر نبايد بر فقير منت بگذارد و نه به او آزار برساند همچنان كه در آيات مورد بحث خواهد آمد. آنجا كه مي‏فرمايد: «...لايُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنّا وَ لا أَذيً...»6.
«انفاق خود را با منت و آزار همراه نمي‏سازند»
در مرحله پنجم يادآور مي‏شود كه انفاق به هر دو حالت خوب است آشكار و پنهان، چنان كه مي‏فرمايد: «...وَ أَنْفَقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرّا وَ عَلانِيَةً...»7 «از آنچه كه به آنان داديم به صورت پنهان و آشكار انفاق مي‏كنند».
بنابراين، آيات انفاق به چند دسته مختلف تقسيم شده است و هر دسته هدف خاصي را تعقيب مي‏كند. ولي در آيه مورد بحث هدف ديگري تعقيب مي‏شود و آن اين كه انسان انفاقگر در راه خدا به دانه‏اي تشبيه مي‏شود كه در دل زمين پنهان گرديده سپس پس از يك رشته فعل و انفعالات و ريزش باران و تابش آفتاب به هفتصد دانه تبديل مي‏گردد. چنانكه مي‏فرمايد: «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِأئَةُ حَبَّةٍ».
«كساني كه اموال خود را در راه خدا انفاق مي‏كنند بسان دانه‏اي هستند كه هفت سنبل مي‏روياند و در هر سنبل صد دانه هست».
ظاهر آيه انسان انفاقگر را به دانه تشبيه مي‏كند ولي از نظر تحليل حقيقت به شكل ديگر است.
الف. انسان انفاقگر بسان كشاورز است كه دانه مي‏كارد.
ب. انفاق اين انسان بسان دانه‏اي است كه كشاورز آن را در دل زمين پنهان مي‏سازد.
ج. همان‏طوري كه دانه به هفتصد دانه تبديل مي‏شود، انفاق انسان نيز دهها برابر مي‏گردد.
ولي ممكن است سؤال شود اگر واقعيت تمثيل همين است كه در سه بخش آمده، پس چرا قرآن خود شخص انفاقگر را به دانه تشبيه مي‏كند درحالي كه شخص بايد به زارع، و انفاق به دانه تشبيه شود.
پاسخ اين سؤال اين است كه عمل هر انساني پرتوي از وجود او است؛ مثلاً ايمان مؤمن و كفر كافر نمونه روحيات او است و عمل هر چه توسعه پيدا كند، تو گويي ذات انسان گسترش يافته است.
بنابراين هر دو تشبيه صحيح مي‏باشد، خواه مُنْفِقْ را به دانه تشبيه كنيم، يا عمل او را؛ تو گويي ذات و عمل، دو رو از يك سكه مي‏باشد كه گاهي به آن ذات گفته مي‏شود و احيانا عمل.
ممكن است در اين مورد وجه ديگري نيز باشد و آن اين كه افراد نيكوكار بر اثر فزوني اعمال نيك، مجسمه انفاق مي‏باشند كه واقعيتي جز نيكي و احسان ندارند و لذا تشبيه شخص به دانه بسان تشبيه انفاق به دانه است.

واقعيت است نه تخيّل :

قرآن در اين آيه از تبديل يك دانه به هفتصد دانه خبر مي‏دهد و اين يك واقعيت است كه كشاورزان كاركشته از آن خبر مي‏دهند زيرا:
در شرايطي كه زمين آماده كشت باشد و خورشيد همراه با باران كافي، بر آن بتابد، چه‏بسا ممكن است يك دانه به فزونتر از آنچه در آيه آمده تبديل شود. كشاورزي آگاه از اصول كشاورزي به خود اينجانب گفت: من در برخي از سالها از يك بوته نهصد دانه برداشت كردم و چه‏بسا ممكن است فزونتر از آن نيز رخ دهد.
هدف آيه اين است كه يك مطلب عقلاني را به صورت محسوس درآورد زيرا قرآن قبل از اين آيه به افرادي كه در راه خدا قرض مي‏دهند، نويد مضاعف داده و چنين مي‏فرمايد: «مَنْ ذاَ الَّذِي يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضا حَسَنا فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافا كَثِيرَةً وَ اللّهُ يَقْبِضُ وَ يَبْسُطُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ»8.
«كيست كه به خدا قرض الحسنه‏اي دهد(از اموالي كه خدا به او بخشيده انفاق كند) تا آن را براي او چندين برابر كند؟ و خداوند است كه روزي بندگان را محدود يا گسترده مي‏سازد، (و انفاق هرگز باعث كمبود روزي آنها نمي‏شود) و به سوي او باز مي‏گرديد».
اين آيه گزارش مي‏دهد كه خدا به وام‏دهندگان چند برابر مي‏دهد و در آيه مورد بحث مي‏فرمايد:
«وَ اللّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ».«خدا درباره هركس بخواهد، پاداش بيشتري مي‏دهد».
اكنون در ذهن انسان اين مطلب جلوه مي‏كند كه چگونه يك عمل كوچك، به چند برابر تبديل مي‏شود؟ براي رفع هر نوع استبعاد، خدا مسأله معقول را در لباس محسوس ريخته، از تبديل دانه به هفتصد دانه خبر داده و از اين طريق حيرت و ترديد ساده‏لوحان را پايان بخشيده است.

شرايط انفاق :

درحالي كه انفاق و كمك به افتادگان و بينوايان يك عمل نيكي است، اما اسلام انفاق را به هر صورت نمي‏پذيرد، تنها به انفاقي پاداش مي‏دهد كه انگيزه آن خدا باشد و طبعا كاري كه براي خدا است، بايد از هر نوع پيرايه پيراسته باشد، مثلاً هرگاه بينوايي را كمك كرد و منت بر او نگذارد، يا او را آزار و اذيت نكند؛ زيرا در اين دو صورت عمل، قداست خود را از دست داده و فاقد پاداش خواهد بود.
اصولاً انفاق به افراد، همراه با منت و آزار سبب شكست روحي و تحقير طرف مي‏شود و در اين صورت اگر لقمه ناني به او داده، در برابر، سرمايه روحي او را از دست وي گرفته است زيرا اين فرد آنچنان احساس حقارت در خود مي‏كند كه اين لقمه نان، جبران آن را نمي‏كند و لذا در آيه بعدي مي‏فرمايد:
«الَّذِينَ يُنْفِقُؤنَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ثُمَّ لا يُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنَّا وَ لا أَذيً لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ».
«كساني كه اموال خود را در راه خدا، انفاق مي‏كنند، و پس از انفاق نه منت مي‏گذارند و نه آزاري مي‏رسانند، براي آنان پاداش است نزد پروردگارشان، نه ترسي دارند و نه غمگين مي‏شوند».
اين آيه ناظر به آداب انفاق توانگران است كه بايد عمل نيك آنان پيراسته از منت و آزار باشد.
آيه بعدي ناظر به آداب گروهي است كه از آنها درخواست كمك مي‏شود ولي توانايي كمك كردن ندارند، وظيفه اين گروه چيز ديگر است و آن اين كه با زبان خوش سائلان را رد كنند و از آنها مغفرت و پوزش طلبند، چنانكه مي‏فرمايد: «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُها أَذيً وَ اللّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ».
«گفتار خوش و عفو و گذشت در برابر سائلان نيكوتر از انفاقي است كه به دنبال آن آزار باشد خداوند بي‏نياز و بردبار است».

خلاصه محتويات سه آيه :

آيه نخست گزارش از پاداش‏هاي بزرگ براي انفاق انفاقگران مي‏دهد كه چه‏بسا ممكن است يك درهم آنان به هفتصد درهم تبديل مي‏شود.
آيه دوم آداب انفاق را بيان مي‏كند كه يك فرد توانگر بعد از انفاق حقّ منت نهادن و اذيت كردن ندارد زيرا مال، مال خدا است و انسان نماينده خدا در تصرّف در آن است، و وكيل خدا، حق هيچ نوع دخالت ندارد.
آيه سوم وظيفه افراد ناتوان را بيان مي‏كند كه با بينوايان با زباني نيك و درخواست مغفرت سخن بگويند و چنين عملي از كمك همراه با منت بهتر است.
ما اين بخش را با حديثي از پيامبر گرامي صلي‏الله‏عليه‏و‏آله كه از سخنان گرانبهاي او در مورد انفاق و انفاقگران است، به پايان مي‏رسانيم.
حضرتش فرمود: «إذا سئل السائل فلا تقطعُوا عليه مسألتَه حتّي يفرغ منها ثمّ رُدّوا عليه بوقارٍ و لينٍ إمّا ببذلٍ يسير أو ردٍّ جميلٍ فانّه قد يأتيكم مَنْ ليس بإنس و لا جانّ ينظرونكم كيف صنيعكم فيما خوّلكم اللّه تعالي»9.
«هنگامي كه حاجتمندي از شما چيزي بخواهد، گفتار او را قطع نكنيد، تا تمام مقصود خويش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملايمت به او پاسخ بگوييد يا چيزي كه درخواست دارد، در اختيار او بگذاريد و يا به طرز شايسته‏اي او را باز گردانيد زيرا ممكن است سؤال كننده فرشته باشد كه مأمور آزمايش شما است، تا ببيند در برابر نعمتهايي كه خداوند به شما ارزاني داشته، چگونه عمل مي‏كنيد».

پي نوشت :

1. سوره بقره، آيه‏هاي 261 تا 263.
2. مسند احمد، ج4، ص 270.
3. آل عمران، 272.
4. فرقان، 67.
5. بقره، 272.
6. بقره: 262.
7. فاطر، 29.
8. بقره، 245.
9. تفسير نورالثقلين، ج1، ص 283.