فرایند ارزیابی توان اکولوژیکی محیط زیست

انسان با تهیه، تدوین و اجرای طرحهای بهره برداری و بهره وری از سرزمین (طرحهای جنگلداری، پارکداری، شهرسازی ...) پیش از پیدایش دانش آمایش در جهان، سعی در استفاده مطلوب از منابع سرزمین (آب و زمین) برای مصارف عمده انسانی (چوب، تفرج، مسکن ...) داشته است. اینگونه طرحها به خاطر دخالت ندادن استعدادهای طبیعی (توان اکولوژیکی) سرزمین در فرآیند بهره برداری و بهره وری، اغلب دچار مخمصه شده، در نتیجه به دنبال اجرای اینگونه طرحها خرابی محیط زیست عاید انسان شده است.
در فرایند تهیه و تدوین چنین طرحهایی هدف استفاده از سرزمین همیشه از پیش روشن شده و معین بوده است (شکل 1). از این قرار، بدون آنکه روشن شود که سرزمین تاب تحمل هدف از پیش تعیین شده را دارد، اقدام به برنامه ریزی برای بهره وری و یا بهره برداری سرزمین می‌شده است. در این رابطه، به هنگام شناسایی منابع، در بیشتر مواقع آن دسته از منابع که بیشتر مرتبط با هدف تعیین شده بودند، اغلب وسیعتر مطالعه گردیده، سایر منابع یا به هیچ انگاشته شده و یا خیلی کم به حساب آمده‌اند. به طور نمونه می‌توان از آمار برداری بسیط حجم سرپای جنگل برای طرحهای جنگلداری، (بدون در نظر گرفتن مثلاً محدودیت‌های سنگین مادر برای عبور و مرور وسایل سنگین حمل و نقل چوب)، یاد کرد، و یا از نمونه برداری اقتصادی اجتماعی مردم در طرحهای شهرسازی (بدون در نظر گرفتن مثلاً بافت خاک برای جذب و تجزیه آلاینده‌های شهری) نام برد.
به کارگیری اصول دانش آمایش سرزمین و بالطبع ارزیابی توان اکولوژیکی محیطی که سرزمین را در بر می‌گیرد، فرایند تهیه و تدوین طرحهای بهره برداری از سرزمین از وضعیت شکل 1 به شکل 2 تغییر می‌یابد. همانگونه که از شکل 2 مشهود است، نوع استفاده از سرزمین را استعداد طبیعی (توان اکولوژیکی) معلوم می‌دارد و توان اقتصادی به صورت مکمل توان اکولوژیکی عمل نموده و این دو هدف استفاده از سرزمین را مشخص می‌سازند.
در کار ارزیابی توان اکولوژیکی سرزمین، در بیشتر مواقع تعداد زیادی از منابع اکولوژیکی بررسی و شناسایی می‌شوند و فقط در موارد خاصی به شناسایی یک یا دو منبع اکولوژیکی قناعت می‌شود.

فرایند ارزیابی توان اکولوژیکی محیط زیست

این فرایند شامل سه بخش عمده است:

1 شناسایی منابع اکولوژیکی:

برای آنکه سرزمین برای ارزیابی آماده شود، منابع موجود در آن باید شناخته شوند. برای شناسایی منابع، روشهای متفاوتی وجود دارند.
شکل 1: فرایند تهیه و تدوین طرحهای بدون آمایش
شکل 2: فرایند تهیه و تدوین طرحهای با رعایت اصول آمایش سرزمین

2- تجزیه و تحلیل جمع بندی منابع:

منابع شناسایی شده، در بخش اول فرایند، تعداد زیادی از اطلاعات را در بر می‌گیرند. این اطلاعات و داده‌ها آنچنان ابعاد وسیعی دارند که تنها مرور آنها وقت زیادی را می‌طلبد. در عین حال این داده‌ها به خاطر تنوع موجود در آنان پیچیدگی خاصی نیز دارند. برای آنکه مرور این اطلاعات وقت کمتری بگیرد و داده‌های پیچیده تبدیل به داده‌های آسان شوند که کار ارزیابی راحت‌تر به منصه ظهور برسد، نیاز به آن است که داده‌ها تجزیه و تحلیل شده، و سپس جمع بندی گردند. یعنی آنکه این تعداد اطلاعات زیاد اول به دسته‌های کوچکتر شکسته شوند و سپس به یک حالت روان و ساده‌ای ترکیب گردند که ارزیابی آنان آسان به انجام برسد. برای تجزیه و تحلیل و جمع بندی منابع روشهای متفاوتی موجودند.

3- ارزیابی توان اکولوژیکی محیط زیست:

پس از آنکه منابع شناسایی شده محیط زیست تجزیه و تحلیل جمع بندی شدند، تازه سرزمین آماده برای ارزیابی است. کار ارزیابی، در واقع عبارت از یک امتحان، آزمون، ارزش دهی و یا به معنای واقعی کلمه سنجیدن است. در این سنجش منابع اکولوژیکی محیط در مقابله با یک قرارداد، پیش فرض، معیار و یا مقیاس مورد آزمون قرار گرفته و ارزشی به آن داده می‌شود که توان و یا قوه این گونه منابع در برابر معیار را می‌نمایاند. کار ارزیابی در مکتبهای مختلف یکسان است. یعنی نفس عمل و یا فلسفه وجودی ارزیابی در تمام مکتبها عبارت از مقایسه و یا سنجش منابع اکولوژیکی محیط در مقایسه با معیار است، که در این رابطه توان طبیعی محیط و یا توان بالقوه آن در برابر معیار برای یک نوع کاربری خاص و یا چند کاربری سنجیده می‌شود. این به خاطر تفاوت در به کار گرفتن معیارهای مختلف می‌باشد که تنوع روشهای ارزیابی را باعث شده است.
منبع مقاله :
مخدوم فرخنده، مجید، (1393) شالوده آمایش سرزمین، تهران: دانشگاه تهران، چاپ پانزدهم