رحلت استاد علما سيد مرتضی علم الهدی

دانشمند بزرگ و نابغه قرن چهارم و پنجم، مرحوم " سيد مرتضی" در ماه رجب سال 355 هجری قمری در شهر بغداد ديده به جهان گشود.
او از خانواده ای بسيار شريف بود، نسب وی با پنج واسطه به امام هفتم حضرت موسی بن جعفر(ع) كه در سال 183 هجری به شهادت نائل شد، می رسد. از همان دوران كودكی به يادگيری دانشهای متداول آن روز پرداخت و در سنين جوانی در بسياری از علوم اسلامی به مقامی والا رسيد و از شاگردان ممتاز مرحوم شيخ مفيد به شمارمی آمد. نبوغ و پيشرفت سريع او در رشته های مختلف علوم اسلامی سبب شد كه در بين علما و دانشمندان شهرتی چشمگير پيدا كرده، و مورد احترام جامعه اسلامی واقع گردد و به عناوينی همچون " ذوالمجدين" ( صاحب دو مجد و عظمت)، " علم الهدی" ( پرچم هدايت)، " شريف مرتضی" و... معروف گشته و مرجعيت و رهبری دينی جامعه آن روز را پس از استادش شيخ مفيد(ره) بر عهده گيرد و پناهگاه و تكيه گاه مسلمانان به حساب آيد.

آغاز تحصيل

روايت شده كه شبی شيخ مفيد در خواب ديد: حضرت فاطمه (س) دخت گرامی پيامبرعظيم الشان اسلام دست فرزندانش امام حسن(ع) و امام حسين(ع) را گرفته و آنها را به نزد او آورد و پس از سلام، خطاب به او فرمود: جناب استاد اين دو پسر من هستند، به آنها علم فقه و احكام دين وعلوم اسلامی بياموز!
شيخ مفيد شگفت زده از خواب برخاست و پس از انجام نمازهای واجب و مستحب به فكر فرو رفت كه اين چه خوابی بود كه من ديدم و تعبير آن چيست؟ آيا خدای ناكرده برخورد بدی با شاگردان خود داشتم و اين خواب هشداری برای من بود؟! يا اينكه تعبيرش اينست كه بيشتر دقت كنم ، زيرا در ميان شاگردان افرادی هستند كه در آينده به مقام والايی خواهند رسيد؟ يا چيز ديگری كه نمی دانم؟! خلاصه استاد با افكار و انديشه های مختلفی دست به گريبان بود، ولی فكرش به جايی نرسيد، تا اينكه ساعت درس فرا رسيد، و او به طرف مسجد "براثا" واقع در كرخ حركت كرد. وقتی وارد مسجد شد پس از لحظاتی درس را شروع كرد، ولی در كلاس درس هم مسأله خاصی پيش نيامد و موضوع خواب نيز روشن نشد، ولی چند لحظه پس از پايان درس ديد زنی با وقار خاصی درحالی كه دست دو فرزندش را گرفته وارد مسجد شد و سلام كرد، وقتی استاد فهميد كه او فاطمه دختر ناصر كبير است، به احترام او از جا برخاست و به وی سلام كرد و آنها در حضور استاد نشستند.
مادردو فرزند ، علی و محمد خطاب به استاد چنين گفت: جناب شيخ! اين دو، پسران من هستند، آنها را خدمت شما آوردم تا علم فقه به آنها بياموزيد. مرجع بزرگ شيعه ناگهان به يادخواب شب گذشته افتاد و شروع به گريستن نمود. همه حاضران مبهوت شدند می خواستند از او سؤال كنند چه شد كه محزون گشت و گريه به او دست داد . در همين لحظات استاد لب به سخن گشود و خواب شب گذشته خود را كه حقيقت يافته بود، برای آن بانو و كودكان و حاضران نقل كرد، سپس با كمال اشتياق تعليم و تربيت آنان را به عهده گرفت و در پيشبرد آنان به درجات علمی وعملی همت گماشت و درهای علوم ومعارف اسلامی را به روی آنان گشود تا اينكه هر دو برادر از نوابغ روزگار و علمای نامدار به شمار آمدند.(2)

تأليفات سيد مرتضي

خداوند متعال به سيد مرتضی ذوق و استعدادی سرشار داده بود، و او نيز از اين نعمت بزرگ الهی به خوبی بهره برداری كرد، و درنتيجه تلاش و كوشش در مدتی نه چندان طولانی هنرمندی صاحب قلم، شاعری متعهد، مجتهدی عارف، محققی توانا، اسلام شناسی ورزيده و آگاه ، و خدمتگزاری لايق ودلسوز برای اسلام و مسلمانان گرديد . از اين رو می بينيم او علاوه بر داشتن مسؤوليتهای مهم اجتماعی و تربيت شاگردان ممتازی مانند شيخ طوسی، ابن برّاج و افراد ديگر، آثار مهمی نيز در زمينه علوم و معارف اسلامی از خود به يادگار گذارد. او به خاطر مهارتی كه در علوم مختلف داشت تاليفات مهمی در زمينه فقه ،اصول ، تفسير، علوم قرآن، كلام، حديث و ادبيات به جامعه عرضه كرد كه تعدادی از آنها تاكنون درايران و كشورهای عربی چاپ و منتشر شده و مورد استفاده علما و دانشمندان و ادبا قرار می گیرد.
علی اكبر دهخدا در" لغت نامه" نام 66 كتاب او را بيان كرده و در مود آنها توضيحاتی مفيد داده است.(3) و مرحوم علامه امينی صاحب كتاب ارزنده الغدير نام 86 اثر او را بيان می كند.(4) صاحب كتاب ارزشمند " اعيان الشيعه" نيز نام 89 كتاب او را نوشته و آنها را ستوده است.
يكی از كتابهای مهم وی ديوان معروف اوست كه دارای بيست هزار بيت است. او علاوه بر مقام علمی و اجتهاد، سرشار از ذوق شعر و ادب نيز بوده است كه در زمان او غير از برادرش سيد رضی شاعری همانند او نبود.
كتاب معروف ديگر او" امالي" است كه در موضوع فقه ، تفسير ، حديث ، شعر و فنون ادب است.
نكته مهمی كه لازم است درتاليفات وی به آن توجه شود اينست كه مرحوم دهخدا می نويسد: اكثر كتابهای او ابتكاری بوده و او درتأليف آنها از پيشينيان تقليد نكرده است.
نكته ظريف ديگری كه در كتابهای اين مؤلف متعهد وجود دارد، اينست كه در هر زمينه كه وارد تحقيق و تاليف شده ، به حد كمال آن نائل آمده است.از اين رو امام خميني(ره) در مورد كتاب "شافی" ايشان كه در بحث امامت نگاشته شده ، چنين فرموده است:
كتاب شافی سيد مرتضی علم الهدی كه بهترين كتب و مشهورترين مصنفات در اين باب است در دسترس همه است... كه هر چه متأخرين درباره امامت نوشتند، كمتر از آنست كه در شافی سيد مرتضی تحقيق كرده است.(5)
نكته ديگر اينكه تعداد زيادی از كتابهای او درباره مسائل آن روز جامعه بوده و بعضی از آنها در پاسخ به سؤالات افراد شهرهای مختلف اسلامی آن روز بوده است كه مسائل مهم خود را از او سؤال می كردند همانند كتاب مسائل ناصريه، مسائل طرابلسيه، مسائل موصليه، مسائل حلبيه و...

وداع با سيد مرتضی

اين دانشمند بزرگ و نامی، انسان وارسته و پيشتاز، مرجع عالم تشيع ، شاعرمتعهد، مجتهد سخت كوش، و نويسنده نوآور و خدمتگزار صديق اسلام و عارف مخلص، سرانجام پس از عمری پربار و انجام كارهايی بزرگ و ارزنده در حدود هشتاد سالگی در روز يكشنبه بيست وپنجم ماه ربيع الاول سال 436 ه. ق درشهر بغداد به جوار حق شتافت(6) وتوسط شاگردش " حسين نجاش" با كمك " محمد بن حسن جعفری" و " سلاربن عبدالعزيز" و شاگردان ديگرش غسل داده شد . سپس فرزندش براو نماز خواند و در خانه اش واقع در محله كرخ به خاك سپرده شد و با مرگ او يكی از چهره های درخشان قرن چهارم در بغداد افول كرد.
پس از مدتی پيكر مطهر او به كربلا منتقل شد و در كنار قبر جد بزرگوارش حضرت سيدالشهداء (ع) در كنار قبر برادرش سيد رضی درمقبره ابراهيم حجاب، نيای بزرگشان دفن گرديد.
البته عده ای معتقدند كه مدفن سيد مرتضی و سيدرضی در كاظمين و كنار قبر حضرت موسی بن جعفر(ع) است و دو ضريح وجود دارد كه می گويند: قبر سيد مرتضی و سيد رضی است و عده ای از مردم برای تبرك جستن و خواندن فاتحه و زيارت به آنجا می روند.(7)
ولی بيشتر مورخان معتقدند كه جسم مطهر دو برادر به كربلا منتقل شده و در كنار قبر امام حسين (ع) به خاك سپرده شده است .

پی نوشتها :

1- مجموعه ديدار با ابرار، ص 13.
2- فوائد الرضويه، ص 285/ مفاخر اسلام، ج3، ص 266.
3- لغت نامه دهخدا، واژه علم الهدي.
4- الغدير، ج4، ص 265.
5- كشف الاسرار، ص 161.
6- فوائد الرضويه، ص 285.
7- ادب المرتضي، ص76.

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله