مؤسسه و دائرة المعارف اسلام در ترکيه
نويسنده: محمد نوري
پس از روي کار آمدن مصطفي کمال آتاتورک (1938 - 1881 م) در ترکيه و بنيان گذاري دولت لائيک و بر چيده شدن بساط خلافت عثماني، نهادهاي مذهبي تحت نظارت دولت تعطيل گرديد و فعاليتهاي ديني مردم از رونق افتاد. تشکيلاتي که متکفل موقوفات در خلافت عثماني بود نيز ملغي و بسياري از موقوفات ملي گرديد. اما مردم مسلمان ترکيه با اعتقادي که به وقف داشتند،همواره اين سنت را زنده نگاه داشتند و مراکزي محلي و کوچک و مردمي و گاه مخفي براي ادارهي موقوفات به وجود آوردند، تا اينکه دولت ترکيه به اجبار و براي کنترل فعاليتهاي ديني، سازمان اوقاف ترکيه را مجددا تأسيس کرد. اين سازمان در سرلوحهي کارهايش تدوين Turkiye Diyanet Vakfi Islam ansiklopedisi (دائرة المعارف اسلام) را قرار داد. سازمان اوقاف در مقدمهي جلد اول اين دائرة المعارف اين گونه مينويسد:
اين سازمان با کمکهاي مردم، خدمتهاي ديني و اجتماعي و فرهنگي خود را بي وقفه ادامه ميدهد و دائرة المعارف موجود يکي از
خدمتهاي اين سازمان به فرهنگ ترک و اسلام است.
با توجه به اينکه دائرة المعارف نگاري به ديگر کارهاي فرهنگي و علمي، شاق و بسيار پر هزينه است و تاکنون کشورهاي جهان سوم معمولا در اين زمينه ناکام بوده و نتوانسته دائرة المعارفهاي جامع و متقن ملي تدوين کنند، اين اقدام سازمان اوقاف ترکيه را بايد مهم و شايستهي تقدير دانست، چرا که در بين کشورهاي اسلامي بي نظير است. چون مديريت سازمان اوقاف توانست با امکانات وقفي از همهي استعدادهاي مادي و معنوي داخل ترکيه استفاده کند و اين پروژهي عظيم را به سرعت به پيش ببرد. به طوري که تا کنون بيست و دو جلد و تا مدخل Iskit آن منتشر شده است.
اين اقدام از نگاه ديگري نيز در خور ستايش است. ترکيه قبل از دولت لائيک و در دوران خلافت، يکي از اقطاب جهان اسلام و داراي فرهنگي پر بار و غني و فعال بود و صدها کتابخانه و مرکز علمي در آن داير و فعال بود ولي پس از روي کار آمدن دولت لائيک و رويکرد فرهنگ غربي، همهي ميراث گذشته بايگاني شد و حداقل نشاط و رونق ديرين خود را از دست داد. از اين رو مراکز علمي جهان اسلام به تدريج از آن ميراث خفته در ترکيه منفصل شدند.و آن ميراث گرانبها به جهان اسلام و نيز به جهان علم و دانش عرضه نشد. سازمان اوقاف ترکيه با تأسيس بنيادي براي تدوين اين دائرة المعارف ميراث کهن اسلامي ترکيه را احيا کرد. صدها شخصيت دانشمندي که به بوتهي فراموشي سپرده شده بودند و آثار آنها در معرض نابودي بود، مورد شناسايي قرار گرفتند و به جهان معرفي شدند.
و بالاخره انفصال فرهنگي گذشته تا حدودي جبران شد.
مسؤول سازمان وقف ترکيه در مقدمهاي که بر آن نوشته انگيزهي مسؤولان سازمان را اين گونه شرح داده است:
دائرة المعارف اسلام که سالهاي 1908 تا 1938 به زبانهاي آلماني، انگليسي و فرانسه توسط مستشرقان اروپايي تدوين شد راجع به خدمتهاي ترکها به اسلام، اطلاعاتي کم و گاهي ناقص و اشتباه عرضه کرده است. از اين رو سازمان اوقاف در صدد معرفي ميراث فرهنگي، علمي،ديني، فکري و هنري ملتهاي مسلمان و بويژه فرهنگ و تمدن ترک بر آمد تا اطلاعات صحيح و کافي با تدوين و نشر اين دائرة المعارف ارائه کند و اين ميراث به عنوان يک سند تاريخي به نسلهاي بعد انتقال يابد. ديگر ويژگيهاي اين دائرة المعارف را اين گونه بيان کرده است: اين کتاب مطابق ضوابط دائرة المعارف نويسي تأليف شده است و در مقالات کوشيدهايم که مسائل اتفاقي و مورد اجماع فوق و مذاهب اسلامي آورده شود.
در پيشگفتار علمي که گويا توسط مسؤول دايرة المعارف تدوين شده، علت روي آوردن به نگارش اين دائرة المعارف، رويکرد عمومي مسلمانان به فرهنگ و تمدن اسلامي و بيداري جهان اسلام و اهتمام به احياي اسلام و واگرايي نسبت به تمدن غرب دانسته است. و تأکيد ميورزد که دوري از فرهنگ اسلام موجب مشکلات بزرگ فرهنگي و بحران هويت شده و براي غلبه بر اين مشکلات، شخصيتها و متفکران مسلمان را به معرفي اسلام، علوم اسلامي و تمدن اسلامي تحريض کرده است. جهان اسلام از ثروتهاي غني و موقعيتهاي ژئوپولتيک خوبي برخوردار است و ميتواند با اتکاي بر آنها جبران عقب ماندگي کند؛ ملت ترک وظيفهاي سنگين دارد زيرا بيش از نيمي از تاريخ اسلامي زير رهبري اين ملت قرار داشته است.
در همين پيشگفتار خلاء دائرة المعارف در زمينهي مباحث اسلامي را با نقد دائرة المعارف اسلام ليدن و ضعفهاي آن و اينکه نميتواند جوابگوي نيازهاي علمي مسلمانان باشد به خوبي بررسي کرده است. برخي موضوعات کم اهميت يا بي اهميت به عنوان يک مدخل آمده ولي بسياري از موضوعات و شخصيتهاي مهم نيامده است؛ دائرة المعارف اسلام براي مخاطبان غربي نوشته شده و در صدد تأمين نيازهاي علمي آنها بوده است؛ بسياري از مطالب آن از روي بي طرفي نوشته نشده بلکه با انگيزهي عناد و تبليغ مسيحيت و يهوديت نگارش يافته است. با اين حال و علي رغم وجود اشکالات، مهمترين دائرة المعارف دربارهي اسلام است. البته در ترجمهي ترکي آن سعي وافري در رفع اشکالات مزبور داشتهاند. ولي دهها موضوع جديد هست که در ترجمه نيامده است. ضرورت يک دائرة المعارف کامل و
جامع سازمان اوقاف ترکيه را وا داشت که به اين کار همت ورزد. اين سازمان از سال 1980 مطالعات مقدماتي را آغاز و در سال 1983 مؤسسه دائرة المعارف اسلامي را تأسيس کرد. پس از آن در طي پنج سال تمهيدات علمي و اداري و طرح هاي اجرايي را فراهم ساخت. سازمان علمي اين دائرة المعارف مستقل است به اين معني که در مدخل يابي، گزينش مطالب، تدوين مقالات و نشر به دائرة المعارفهاي ديگر وامدار نيست. مقالات مختصر و مفيد، و همراه با امضاي نويسنده در زير آن است. قلمرو موضوعي آن، همهي جهان اسلام است ولي به فرهنگ و تمدن ترک اهتمام بيشتري دارد و موضوعات بيشتري به آن اختصاص داده است.
اين دائرة المعارف همانند ديگر دانشنامهها در حد توان خود مقالات را يک دست و هم سطح نموده ولي هم سطح سازي کامل آنها غير ممکن است.
براي پيشرفت علمي متقن کارها، و گروهاي علمي از شصت تن متخصص در هر علم با عاليترين مدارک تشکيل شده است. نامهاي اين گروهاي علمي پانزده گانه عبارتند از: زبان وادبيات عرب، تاريخ اديان، زبان و ادبيات فارسي، فقه، حديث، علوم تاريخي، انديشه و اخلاق، هنرهاي اسلامي، تاريخ تمدن اسلام، جغرافياي جهان اسلام، تاريخ کلام و مذاهب، تصوف، تفسير، زبان و ادبيات ترکي تاريخ و تمدن ترک.
فعاليت مدخل يابي با مطالعهي گستردهي منابع آغاز شد و بيست و دو هزار مدخل در زمينههاي شخصيتها، مکانها، آثار و کتب، دولتهاي اسلامي، علوم اسلامي، مذاهب، طريقتها، مؤسسات و جريانهاي اسلامي را استخراج و فهرست برداري کردند.
از منابع دست اول و مورد اطمينان استفاده شده و مقالات ديگر دائرة المعارفها که احتمالا اشتباهي داشته، در اين دائرة المعارف تصحيح شده است. نسبت به مقالات ديگر دائرة المعارفها، برخي مقالات مختصرتر - است چون نيازي به نقل جزئيات يا تحليل نبود - و برخي طولانيتر و حاوي نکات جديدي است.
در تدوين مقالات فقط به افراد گروهاي علمي بسنده نشده بلکه از افراد متخصص داخل و خارج ترکيه استفاده شده است. اما کادر اصلي را استادان دانشگاههاي ترکيه تشکيل ميدهند. همچنين سازمان دائرة المعارف به گونهاي است که هر روز بر کميت و کيفيت گروههاي علمي و پژوهشگران افزوده شود و در مجموع کادر مجربي از افراد دائرة المعارف نويس پديد آمده اند.
اين دائرة المعارف، به زبان ترکي جديد است و تاکنون بيست و دو جلد آن منتشر شده و اثري علمي در سطح بالاست.
افرادي که مسؤوليتهاي اصلي آن را بر عهده دارند عبارتند از: کمان گوران رئيس سازمان اوقاف ترکيه، بکير توپال اقلو و طيار آلتکولاچ و اسماعيل ارن سان هيئت امناي دائرة المعارف، هاليس آيهان مدير کل.
گفتني است که اين دائرة المعارف به عنوان کتاب مرجع، در زمرهي اساسيترين منابع پژوهشگران و دانشجويان بويژه در زمينهي اسلام است و تأثير بسزايي در معرفي اسلام در سراسر جهان دارد. از اين رو اقدام سازمان اوقاف ترکيه بسيار قابل تحسين است. اميد است ديگر سازمانهاي اوقاف و متوليات وقف کشورهاي اسلامي از اين منبع پر برکت در جهت خدمات اساسي و زيربنايي استفاده کنند.
در پايان اين نکته هم قابل تذکار است که دائرةالمعارف نويسي و سازمانهاي متصدي آن درکشورهاي اسلامي در دهههاي اخير فعالتر شده ند و براي تبادل تجارب و اجتناب از کارهاي تکراري لزوما بايد نشستهايي حداقل سالانه داشته باشند.
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
اين سازمان با کمکهاي مردم، خدمتهاي ديني و اجتماعي و فرهنگي خود را بي وقفه ادامه ميدهد و دائرة المعارف موجود يکي از
خدمتهاي اين سازمان به فرهنگ ترک و اسلام است.
با توجه به اينکه دائرة المعارف نگاري به ديگر کارهاي فرهنگي و علمي، شاق و بسيار پر هزينه است و تاکنون کشورهاي جهان سوم معمولا در اين زمينه ناکام بوده و نتوانسته دائرة المعارفهاي جامع و متقن ملي تدوين کنند، اين اقدام سازمان اوقاف ترکيه را بايد مهم و شايستهي تقدير دانست، چرا که در بين کشورهاي اسلامي بي نظير است. چون مديريت سازمان اوقاف توانست با امکانات وقفي از همهي استعدادهاي مادي و معنوي داخل ترکيه استفاده کند و اين پروژهي عظيم را به سرعت به پيش ببرد. به طوري که تا کنون بيست و دو جلد و تا مدخل Iskit آن منتشر شده است.
اين اقدام از نگاه ديگري نيز در خور ستايش است. ترکيه قبل از دولت لائيک و در دوران خلافت، يکي از اقطاب جهان اسلام و داراي فرهنگي پر بار و غني و فعال بود و صدها کتابخانه و مرکز علمي در آن داير و فعال بود ولي پس از روي کار آمدن دولت لائيک و رويکرد فرهنگ غربي، همهي ميراث گذشته بايگاني شد و حداقل نشاط و رونق ديرين خود را از دست داد. از اين رو مراکز علمي جهان اسلام به تدريج از آن ميراث خفته در ترکيه منفصل شدند.و آن ميراث گرانبها به جهان اسلام و نيز به جهان علم و دانش عرضه نشد. سازمان اوقاف ترکيه با تأسيس بنيادي براي تدوين اين دائرة المعارف ميراث کهن اسلامي ترکيه را احيا کرد. صدها شخصيت دانشمندي که به بوتهي فراموشي سپرده شده بودند و آثار آنها در معرض نابودي بود، مورد شناسايي قرار گرفتند و به جهان معرفي شدند.
و بالاخره انفصال فرهنگي گذشته تا حدودي جبران شد.
مسؤول سازمان وقف ترکيه در مقدمهاي که بر آن نوشته انگيزهي مسؤولان سازمان را اين گونه شرح داده است:
دائرة المعارف اسلام که سالهاي 1908 تا 1938 به زبانهاي آلماني، انگليسي و فرانسه توسط مستشرقان اروپايي تدوين شد راجع به خدمتهاي ترکها به اسلام، اطلاعاتي کم و گاهي ناقص و اشتباه عرضه کرده است. از اين رو سازمان اوقاف در صدد معرفي ميراث فرهنگي، علمي،ديني، فکري و هنري ملتهاي مسلمان و بويژه فرهنگ و تمدن ترک بر آمد تا اطلاعات صحيح و کافي با تدوين و نشر اين دائرة المعارف ارائه کند و اين ميراث به عنوان يک سند تاريخي به نسلهاي بعد انتقال يابد. ديگر ويژگيهاي اين دائرة المعارف را اين گونه بيان کرده است: اين کتاب مطابق ضوابط دائرة المعارف نويسي تأليف شده است و در مقالات کوشيدهايم که مسائل اتفاقي و مورد اجماع فوق و مذاهب اسلامي آورده شود.
در پيشگفتار علمي که گويا توسط مسؤول دايرة المعارف تدوين شده، علت روي آوردن به نگارش اين دائرة المعارف، رويکرد عمومي مسلمانان به فرهنگ و تمدن اسلامي و بيداري جهان اسلام و اهتمام به احياي اسلام و واگرايي نسبت به تمدن غرب دانسته است. و تأکيد ميورزد که دوري از فرهنگ اسلام موجب مشکلات بزرگ فرهنگي و بحران هويت شده و براي غلبه بر اين مشکلات، شخصيتها و متفکران مسلمان را به معرفي اسلام، علوم اسلامي و تمدن اسلامي تحريض کرده است. جهان اسلام از ثروتهاي غني و موقعيتهاي ژئوپولتيک خوبي برخوردار است و ميتواند با اتکاي بر آنها جبران عقب ماندگي کند؛ ملت ترک وظيفهاي سنگين دارد زيرا بيش از نيمي از تاريخ اسلامي زير رهبري اين ملت قرار داشته است.
در همين پيشگفتار خلاء دائرة المعارف در زمينهي مباحث اسلامي را با نقد دائرة المعارف اسلام ليدن و ضعفهاي آن و اينکه نميتواند جوابگوي نيازهاي علمي مسلمانان باشد به خوبي بررسي کرده است. برخي موضوعات کم اهميت يا بي اهميت به عنوان يک مدخل آمده ولي بسياري از موضوعات و شخصيتهاي مهم نيامده است؛ دائرة المعارف اسلام براي مخاطبان غربي نوشته شده و در صدد تأمين نيازهاي علمي آنها بوده است؛ بسياري از مطالب آن از روي بي طرفي نوشته نشده بلکه با انگيزهي عناد و تبليغ مسيحيت و يهوديت نگارش يافته است. با اين حال و علي رغم وجود اشکالات، مهمترين دائرة المعارف دربارهي اسلام است. البته در ترجمهي ترکي آن سعي وافري در رفع اشکالات مزبور داشتهاند. ولي دهها موضوع جديد هست که در ترجمه نيامده است. ضرورت يک دائرة المعارف کامل و
جامع سازمان اوقاف ترکيه را وا داشت که به اين کار همت ورزد. اين سازمان از سال 1980 مطالعات مقدماتي را آغاز و در سال 1983 مؤسسه دائرة المعارف اسلامي را تأسيس کرد. پس از آن در طي پنج سال تمهيدات علمي و اداري و طرح هاي اجرايي را فراهم ساخت. سازمان علمي اين دائرة المعارف مستقل است به اين معني که در مدخل يابي، گزينش مطالب، تدوين مقالات و نشر به دائرة المعارفهاي ديگر وامدار نيست. مقالات مختصر و مفيد، و همراه با امضاي نويسنده در زير آن است. قلمرو موضوعي آن، همهي جهان اسلام است ولي به فرهنگ و تمدن ترک اهتمام بيشتري دارد و موضوعات بيشتري به آن اختصاص داده است.
اين دائرة المعارف همانند ديگر دانشنامهها در حد توان خود مقالات را يک دست و هم سطح نموده ولي هم سطح سازي کامل آنها غير ممکن است.
براي پيشرفت علمي متقن کارها، و گروهاي علمي از شصت تن متخصص در هر علم با عاليترين مدارک تشکيل شده است. نامهاي اين گروهاي علمي پانزده گانه عبارتند از: زبان وادبيات عرب، تاريخ اديان، زبان و ادبيات فارسي، فقه، حديث، علوم تاريخي، انديشه و اخلاق، هنرهاي اسلامي، تاريخ تمدن اسلام، جغرافياي جهان اسلام، تاريخ کلام و مذاهب، تصوف، تفسير، زبان و ادبيات ترکي تاريخ و تمدن ترک.
فعاليت مدخل يابي با مطالعهي گستردهي منابع آغاز شد و بيست و دو هزار مدخل در زمينههاي شخصيتها، مکانها، آثار و کتب، دولتهاي اسلامي، علوم اسلامي، مذاهب، طريقتها، مؤسسات و جريانهاي اسلامي را استخراج و فهرست برداري کردند.
از منابع دست اول و مورد اطمينان استفاده شده و مقالات ديگر دائرة المعارفها که احتمالا اشتباهي داشته، در اين دائرة المعارف تصحيح شده است. نسبت به مقالات ديگر دائرة المعارفها، برخي مقالات مختصرتر - است چون نيازي به نقل جزئيات يا تحليل نبود - و برخي طولانيتر و حاوي نکات جديدي است.
در تدوين مقالات فقط به افراد گروهاي علمي بسنده نشده بلکه از افراد متخصص داخل و خارج ترکيه استفاده شده است. اما کادر اصلي را استادان دانشگاههاي ترکيه تشکيل ميدهند. همچنين سازمان دائرة المعارف به گونهاي است که هر روز بر کميت و کيفيت گروههاي علمي و پژوهشگران افزوده شود و در مجموع کادر مجربي از افراد دائرة المعارف نويس پديد آمده اند.
اين دائرة المعارف، به زبان ترکي جديد است و تاکنون بيست و دو جلد آن منتشر شده و اثري علمي در سطح بالاست.
افرادي که مسؤوليتهاي اصلي آن را بر عهده دارند عبارتند از: کمان گوران رئيس سازمان اوقاف ترکيه، بکير توپال اقلو و طيار آلتکولاچ و اسماعيل ارن سان هيئت امناي دائرة المعارف، هاليس آيهان مدير کل.
گفتني است که اين دائرة المعارف به عنوان کتاب مرجع، در زمرهي اساسيترين منابع پژوهشگران و دانشجويان بويژه در زمينهي اسلام است و تأثير بسزايي در معرفي اسلام در سراسر جهان دارد. از اين رو اقدام سازمان اوقاف ترکيه بسيار قابل تحسين است. اميد است ديگر سازمانهاي اوقاف و متوليات وقف کشورهاي اسلامي از اين منبع پر برکت در جهت خدمات اساسي و زيربنايي استفاده کنند.
در پايان اين نکته هم قابل تذکار است که دائرةالمعارف نويسي و سازمانهاي متصدي آن درکشورهاي اسلامي در دهههاي اخير فعالتر شده ند و براي تبادل تجارب و اجتناب از کارهاي تکراري لزوما بايد نشستهايي حداقل سالانه داشته باشند.
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
.jpg)
