چهار مدرسه‏ي موقوفه از دوره‏ي تيموريان و صفويان

مقدمه

مسأله‏ي تعليم و تربيت از مسائل مهم و اساسي هر جامعه است که در زمره‏ي نيازهاي ضروري به شمار مي‏رود. از اين رو بررسي و شناخت دقيق جايگاه علم و دانش که همانا در گذشته منحصر به مدارس علميه بود، ضرورت دارد. با توجه به اين‏که چنين مراکز علمي و آموزشي صرفا جنبه‏ي فرهنگي داشته و از نظر اقتصادي داراي سوددهي نيست، راهکارهاي علمي اداره‏ي چنين مراکزي از نظر اقتصادي چيست؟
مراکز آموزشي پس از تأسيس براي تعليم و تعلم و ديگر امور فرهنگي نياز به پشتوانه‏ي مالي دارند که در صورت عدم پشتوانه، نتيجه‏ي مطلوب حاصل نخواهد شد. اين جاست که نقش وقف به عنوان يک سنت حسنه بر همگان روشن مي‏شود. به جرأت مي‏توان گفت اگر وقف در فرهنگ غني اسلامي وجود نداشت، رشد علم و فرهنگ و تربيت دانشمندان و عالمان با مشکلات زيادي روبه‏رو مي‏شد. چنان که آن هنگام که دانشمندان بزرگ مسلمان ژرفاي مسائل علمي را در مي نورديدند، اروپاييان دچار افت شديد علمي و اوهام وخرافات بودند اما اين‏که چه شد که به يک باره اروپاييان به رشد و پيشرفت علمي دست يافتند و مسلمانان دچار رکود شدند، بحثي ريشه‏دار است که در جاي خود بايد بدان پرداخت.
وقف به عنوان يک ارزش در ميان جامعه‏ي اسلامي از جايگاه ويژه‏اي برخوردار است. در اين جامعه افراد بسياري يافت مي‏شوند که براي کسب ثواب اخروي و يا اعتبار دنيوي حاضر به تخصيص قسمتي از اموال خود براي احداث مدارس و تربيت عالمان و دانشمندان مي‏شدند. بر اين اساس بسياري از مدارس علميه از آغاز پيدايش اسلام در کشورهاي اسلامي بر پايه‏ي وقف ساخته شد و افرادي نيز اموالي را براي مدارس موجود وقف کردند. براي مثال در کشور ايران بسياري از مدارس توسط واقفان ساخته شد و افرادي نيز به عنوان پشتوانه‏ي مالي براي هزينه‏هاي جاري مدارس موجود اموال و املاکي را وقف کردند. شاردن در اين مورد گفته است: «در ايران مدارس طلبه‏نشين چندان زياد و عايدات آن‏ها آن قدر است که از چهار صد هزار تومان معادل چهار ميليون و پانصد هزار ليور درمي‏گذرد.»(1).
در تحقيق موجود چهار مدرسه در مشهد که متعلق به دو دوره‏ي تيموريان و صفويان است مورد بررسي قرار گرفته که به خوبي نشانگر جايگاه وقف در احداث مدارس و رشد و توسعه‏ي آن‏هاست.

دوره‏ي تيموريان
مدرسه‏ي پريزاد

اين مدرسه که متعلق به دوره‏ي تيموريان است، در زمره‏ي قديمي‏ترين مدارس علميه‏ي شهر مشهد است که به سال 820 ق در مجاورت مسجد گوهرشاد و روبه‏روي مدرسه‏ي دو در احداث شده است. اين بنا زماني در حاشيه‏ي بازار قديمي زنجير قرار داشت(2).باني احداث مدرسه بانويي به نام پريزاد خانم از نديمان گوهرشاد آغاست که پس از احداث، آن را وقف طلاب زائر امام رضا (ع) مي‏کند و موقوفات بسياري نيز بر آن وقف مي‏کند. در وقف‏نامه‏اي که به تاريخ 823 ق تنظيم شده، موقوفات آن چنين ذکر شده است.
1. همگي و تمامي کل يک باب مدرسه از ممر و مدخل و اراضي و حجرات و غير ذلک... و تمامي کل هشت طاق دکان متصل به مدرسه‏ي مشهور به پريزاد مذکوره و...؛
2. دوازده سهم الا دو سهم مياه مزرعه‏ي ادک؛
3. تمامي کل مزرعه‏ي چشمه‏ي اسلاميه؛
4. تمامي کل دوازده سهم الا پنج سهم مزرعه‏ي جرمق؛
5. تمامي کل مياه مزرعه‏ي باغو با طاحونه و ملحقات؛
6. تمام کل مزرعه‏ي کنار کال و ملحقات آن؛
7. تمام کل مزرعه‏ي حسين آباد؛
8. تمامي کل مزرعه‏ي چاهشک؛
9. تمامي کل مزرعه‏ي ملکان و ملحقات آن؛
10. تمامي کل مزرعه‏ي خوشاب و ملحقات آن.
در اين وقف نامه پريزاد خانم از اعقاب خواجه ربيع و از زمره‏ي منسوبان گوهرشاد معرفي شده است. وي شيوه‏ي اداره‏ي مدرسه و نوع استفاده از موقوفات را در وقف نامه به تفصيل بيان داشته است. چنان که در قسمتي از وقف نامه چنين آمده است: «منافع پنج طاق دکاکين سمت شمالي در مدرسه‏ي مذکوره و از قفسه خانه‏هاي ميان مدرسه و از هر جا به صلاح خود متولي آنچه به عمل آيد، کلا از قرار دو عشر متعلق است به متولي مذکور به رسم حق التوليه به جهت خود متصرف و آنچه اضافه آيد، صرف و خرج پنج طاق دکاکين و مدرسه نمايد مثل بناي اصل که به قدر جاي خشتي باير نماند و آنچه اضافه آيد به طلاب علوم دينيه‏ي مدرسه‏ي مذکوره بالمساوات تقسيم نمايند و آنچه از همگي و تمامي کل ازواجات املاک مزروعي مذکوره و متعلقات آن‏ها از قرار تفصيل فوق کلا به عمل آيد همه ساله از قرار ازواجي مزارعات مذکوره از هر يک زوج مزروعي تعداد دو خروار
گندم و يک صد من جو متعلق است به متولي مذکور به رسم حق التوليه به جهت خود متصرف و بعد از وضع از هر يک زوجي سه خروار غله حق التوليه و اخراجات که از شائبه‏ي تغيير و تبديل مصون و محروس بماند و باقي را سهم نمايد، سهم اول را مي‏بايد يوم مبارک عيد غدير، نهار به خدام سرکار فيض آثار امام ثامن (ع) بدهند و سهم ثاني را به طلاب علوم دينيه قسمت نمايند و...»(3).
در گزارش خطي که در سال 1302 ق از موقوفات شهر مشهد تهيه شده، هفت باب دکان متصل به مدرسه با درآمد سالانه‏ي هشتاد تومان جزو موقوفه‏ي اين مدرسه خوانده شده است که بايد صرف تعمير مدرسه و وظيفه‏ي طلاب مي‏شده اما مدرسه طلبه‏ي محصل نداشته است (4) مؤلف يادگار طوس نيز در سال 1349 ش يادآور شده است که مدرسه‏ي پريزاد بنايي دو طبقه و داراي اطاق‏هاي کوچک و مختصر است که غالبا محصلين غريب و زوار در اين مدرسه سکونت مي‏کنند و حدود شش ماه است حق سکونت دارند و از نظر تحصيل و تدريس نظمي ندارد. در حال حاضر حدود بيست نفر محصل دارد که ازموقوفه‏ي مختصر آن بهره مي‏برند(5).

مدرسه‏ي دو در امير سيدي

از ديگر مدارس دوره‏ي تيموريان مدرسه‏ي دو در است که سال احداث آن 843 ق است(6). باني آن يکي از بزرگان خراسان به نام «امير غياث الدين يوسف خواجه بهادر» است(7). اين مدرسه مقابل مدرسه‏ي پريزاد و در حاشيه‏ي بازار قديمي مشهد معروف به زنجير قرار داشته است. اين بنا از معدود مدارس علميه‏ي شهر مشهد است که دو گنبد بسيار زيبا و تاريخي دارد که گور باني مدرسه در زير يکي از اين دو گنبد است(8).در حقيقت باني اين بنا را به عنوان مدرسه و آرمگاه خانوادگي احداث و وقف طلاب علوم ديني کرده است و از انجا که اين مدرسه داراي دو در در شرق و غرب آن بوده، به مدرسه‏ي دو در مشهور شده است. از لحاظ کاشي‏کاري و تزيينات داخلي و نماي حجره‏ها و سر در ورودي و کاشي‏کاري دو گنبد زيبايش در زمره‏ي مدارس زيبا و تاريخي مشهد به شمار مي‏رود.
بر سر در مدرسه کتيبه‏از کاشي معرق است که نام باني و سال احداث مدرسه را نشان مي‏دهد. مدرسه‏ي دو در در زميني به مساحت 500 متر مربع با 32 حجره در دو طبقه بنا شده است و از نوع مدارس چهار ايواني است.
از موقوفات و واقفان اوليه اطلاعي در دست نيست، اما در سال 1303 ق ده باب دکان در جنب مدرسه با درآمد سالانه 350 تومان جزو موقوفات آن بوده است (9)در سال 1346 ش درآمد سالانه‏ي آن حدود 60,000 تومان گزارش شده است(10). اين مدرسه هم اکنون در بين مجموعه‏ي اماکن آستان قدس قرار گرفته است و در حال حاضر طلاب نمي‏توانند از آن استفاده کنند.

دوره‏ي صفويان
مدرسه‏ي علميه نواب

در دوره‏ي صفويان مدارس علميه‏ي فراواني به خصوص در شهرهاي مذهبي مانند قم و مشهد و ويژه پايتخت آن دوره يعني شهر اصفهان با استفاده از معماري و هنرهاي اصيل اسلامي ساخته شده که قريب به اتفاق اين مدرسه‏ها وقفي بوده‏اند و موقوفات ارزنده‏اي نيز داشته‏اند. برخي از اين مدارس هم اکنون نيز موجود است و وقف‏نامه‏ي آنها در اداره‏ي اوقاف نگهداري مي‏شود. مدرسه‏ي نواب در شهر مشهد در زمره‏ي اين مدارس است که توسط يکي از نقباي سادات رضوي به نام «ميرزا ابوصالح نواب» در سال 1086 ق بنا شده است. اين مدرسه در ضلع شمالي اوايل بالا خيابان حرم مطهر رضوي قرار دارد(11).وي در شمار واقفان بزرگ شهر مشهد هستند که باني مصلاي پايين خيابان نيز مي‏باشند(12).
موقوفات مدرسه بنا بر سنگ نوشته‏اي که در مدخل ورودي مدرسه نصب شده بود، عبارت‏اند از:
16. 1 باب مغازه‏ي اطراف مدرسه؛
2. مزرعه‏ي پايين ده در شش فرسنگي غربي مشهد که در بلوک ميان ولايت؛
3. مزرعه‏ي شانقله در پنج فرسنگي غربي مشهد؛
4. مزرعه‏ي راهيان در نزديکي شانقله؛
5. مزرعه‏ي تخم مرز در دو فرسنگي غربي مشهد؛
6. سهام مزرعه‏ي بحر آباد؛
7. سهام مزرعه‏ي اسماعيل آباد؛
8. ثلث مزرعه‏ي دستجرد؛
9. مزرعه‏ي قدرتي واقع در بلوک تبادکان در سه فرسنگي شمال مشهد؛
10. مزرعه‏ي باغ فرهاد کرد در دو فرسنگي شمالي مشهد؛
11. دو زوج از مدار چهار زوج فيض آباد بلوک منيژان؛
12. پنج زوج از هيجده زوج مزرعه‏ي چلاقي واقع در بلوک تبادکان مشهد؛
13. مزرعه‏ي فتح آباد در يک فرسنگي غربي مشهد؛
14. نصف عمود آباد؛
15. شش دانگ سرده واقع در بلوک گلمکان؛
16. يک حجر طاحونه واقع در مزرعه‏ي مزنگ واقع در بلوک چناران؛
17. دو باب دکان عطاري و نخود بريزي واقع در سر ميدان شهر؛
18. دو باب دکان جنب حمام سرشور و يک باب حمام سرشور و تيمچه‏ي متصل به حمام و حوالي و اراضي متصل به حمام(13).
البته بسياري از اين موقوفات به مرور زمان دچار ابهام شده و برخي افراد سودجو اين املاک را تصرف کرده‏اند. به هر حال موقوفات مدرسه در سال 1303 ق سالانه داراي 50 تومان و 133 خروار غله درآمد بوده است و مرزعه‏اي که يکي از بزرگان قاجار وقف بر مدرسه کرده سالي 270 تومان درآمد داشته است. اين مدرسه در سال 1350 ش از محل موقوفات 55 هزار تومان درآمد داشته است(14).
مدرسه‏ي علميه‏ي نواب در سال 1375 با زيربناي 7,450 مترمربع در چهار طبقه با جذب سه ميليارد و 728 ميليون ريال توسط آستان قدس رضوي و سازمان اوقاف و امور خيريه بازسازي شد و هم اکنون اين مدرسه که در حاشيه‏ي خيابان آيت الله شيرازي نزديک به حرم مطهر امام رضا (ع) قرار دارد با داشتن تزيينات و کاشيکاري‏ها و گچ‏بري‏هاي نفيس و زيبا در شمار مدارس باشکوه و ديدني شهر مقدس مشهد است.

مدرسه‏ي علميه‏ي عباسقلي خان

از بناهاي تاريخي که وقف نقش مهمي در احداث و سپس ادامه‏ي حيات آن، تا کنون با همان صلابت و استواري گذشته، داشته است، مدرسه ي علميه‏ي تاريخي عباسقلي خان در حاشيه‏ي خيابان نواب صفوي (پايين خيابان) نزديک حرم مطهر امام رضا (ع) است. تنها مدرسه‏ي تاريخي که با همان بناي نخستين و کاشيکاري‏ها و نماي اوليه همچنان پس از چهار صد سال فعاليت و تربيت هزاران طلبه و دانش پژوه باقي مانده‏ي همين مدرسه است.
اين مدرسه در سال 1077 ق توسط عباسقلي خان شاملو بيگلربيگي زمان شاه سليمان صفوي احداث و وقف طلاب علوم ديني شده است. مدرسه موقوفات بسيار زيادي در ايران و افغانستان داشته است.
عباسقلي خان در محرم 1078 رقبات بسيار زيادي را در شهرهاي مشهد، تربت جام، باخرز، هرات، بادغيس و
فراه وقف مدرسه مي‏کند. در حال حاضر اداره‏ي اوقاف مسؤوليت موقوفات آن را بر عهده دارد. رقبات موقوفه‏ي عباسقلي خان بالغ بر هفتاد مزرعه، کاروانسرا، تيمچه و دکان بوده است(15).که متأسفانه در سال 1330 به يک کاروانسرا با درآمد سالانه 340 تومان، 30 باب مغازه با درآمد 345 تومان، يک حمام با درآمد 115 تومان و مزرعه‏ي چاه نو و باغ حسن خان با 52 تومان و 9 خروار غله کاهش يافته است(16). و باقي موقوفات از تصرف وقف خارج شده است. در حال حاضر از آن همه موقوفات تنها يک مزرعه به نام ياقوتي در تربت جام و مقداري زمين باقي مانده است(17). آنچه مهم است نقش مهم وقف در احيا و ادامه‏ي حيات اين مدرسه پس از چهار صد سال است.

پی نوشت:

1- سفرنامه‏ي شاردن، مترجم اقبال يغمايي، انتشارات توس، تهران، 1374، ص 938.
2- شيباني، عبدالرضا، سيماي وقف در خراسان، انتشارات سگال، مشهد، 1377، ص 10.
3- براساس وقف‏نامه‏ي موجود در اداره‏ي اوقاف.
4- صورت موقوفات ارض اقدس، ص 19.
5- مشکوتي، نصرت الله، فهرست بناهاي تاريخي، انتشارات سازمان ملي، تهران 1349، ص 104.
6- جرادي، آسيه، معماري ايران، انتشارات مجرد، 1363، ص 440.
7- خراساني، محمد، يادگار طوس، چاپخانه خراسان، بي‏تا، ص 36.
8- خراساني، ملا هاشم، منتخب التواريخ، بي‏تا، ص 57.
9- صورت موقوفات ارض اقدس، کتابچه‏ي موقوفات ملک، شماره‏ي 6171، ص 68.
10- خامنه‏اي، سيد علي، گزارش از سابقه‏ي تاريخي و اوضاع کنوني حوزه‏ي علميه‏ي مشهد، کنگره‏ي جهاني حضرت رضا، مشهد، 1365، ص 92.
11- صنيع‏الدوله، مطلع الشمس، ج 2، ص 700.
12- ميرزا محمد باقر رضوي، شجره طيبه، به اهتمام سيد محمد تقي مدرس رضوي، تهران 1352، ص 231.
13- مولوي، عبدالحميد، «مدرسه‏ي نواب مشهد»، نامه‏ي آستان قدس، شماره‏ي 4، دوره‏ي 6، سال 1344، ص 49.
14- صورت موقوفات ارض اقدس، کتابچه‏ي موقوفات ملک، شماره‏ي 6171، ص 12.
15- وقف‏نامه‏ي مدرسه‏ي عباسقلي خان.
16- صورت موقوفات ارض اقدس، کتابچه‏ي موقوفات ملک، شماره‏ي 6171، ص 14.
17- شيباني، عبدالرضا، سيماي وقف در خراسان، انتشارات سنگال، مشهد 1380، ص 13.

منبع: ميراث جاويدان

---

تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله