تاريخ تشيع و پاسخى به سه سؤال
نويسنده: نعمت الله صفری فروشانی
شیعه در گستره واژگان
برخى از مورخان وارونه نگار و تحلیلگران وارونه نگر در ارائه چهرهاى غیر حقیقى از این مكتب به جهانیان نقشى بس مهم داشتهاند؛ به گونهاى كه متأسفانه برخى از مطالبى كه در طول تاریخ تشیع بارها نادرستى آن توسط متفكران شیعى اثبات شده است هنوز در بعضى از نوشتهها به صورت اصولى مسلّم این مكتب آورده مىشود.
از این رو، اهدافى چون ابهام زدایى از خاستگاه و جرهانهاى تاریخى این مكتب و نیز پاسخگویى به پر سشهاى تاریخى غیر مغرضانه مىتواند انگیزه مناسبى براى پژوهش و نگارش درباره تشیع فراهم آورد.
واژه شناسى
به منظور روشنتر شدن بحث، بررسى معناى لغوى و اصطلاحاتى این واژه ضرورت دارد:
شیعه در لغت
1 - پیرو و یاور در این كتب آمده است: «شیعة الرجل اى اتباعه و انصار؛(5) شیعه فرد یعنى پیروان و یاورانش» در قرآن كریم نیز این واژه در این معنا به كار رفته است ؛ چنان كه در داستان حضرت موسى(علیه السلام) مىخوانیم: در فوجد فیها رجلین یقتتلان هذا من شیعته و هذا من عدوه ؛(6)
حضرت موسى(علیه السلام) در شهر با دو نفر برخورد كرد كه با هم در نزاع بودند یكى از آنها از پیروانش بود و دیگرى از دشمنان او.
درباره این معنا توجه به د و نكته ضرورت دارد:
الف) لازم نیست شخصى رهبر مثبت باشد؛ براى مثال پیروان خاندان ابو سفیان «شیعه - آل ابى سفیان» خوانده مىشوند.
ب) كار برد این واژه نشان دهنده شدت همبستگى میان پیرو و رهبر است ؛ همبستگى اى كه در كاربرد و اژه هایى چون «اتباع»(پیروان) دیده نمىشوند.
بنابر این، مىتوان چنان نتیجه گرفت نسبت میان واژههاى شیعه و «تبع» عموم و خصوص مطلق است. یعنى هر شیعهاى تبع خوانده مىشود، ولى هر تبع و پیروى شیعه نیست. این سخن را مىتوان با تعریف راغب اصفهانى از واژه شیعه نیز تأیید كرد؛ زیرا او كه معمولاً به ریشه یابى واژههاى قرآنى مىپردازد، این واژه را از خانواده شیاع به معناى انتشار و تقویت، شمرده است و شیعه را كسانى دانسته كه انسان به وسیله آنها تقویت مىشود و انتشار پیدا مىكند؛(6)
به عبارت دیگر شیعیان فرد كسانى هستند كه از جهت زمان و مكان باعث افزایش گستره وجودى وى مىگردند.
2 - گروهى كه حول محورى خاص اجتماع كردهاند؛ «كل قوم اجتمعوا على امرتهم شیعة» این معنا بر خلاف معناى قبلى، غیر نسبى است؛ در آن نسبت میان پیرو و رهبر دیده نشده است و به هر گروه مستقل داراى مرام گفته مىشود. آیه شصت و نهم سوره مریم از موارد استعمال قرآنى این معنا به شمار مىآید: «ثم لننزعن من كلّ شیعة ایهم أشدّ على الرحمن عتیا؛(7) سپس از میان هر گروه آن را كه بر خداوند نافرمانتر بود، بیرون مىكشیم.
3 - هماهنگ در اهداف اصول و مبانى
در این كاربرد، دو شخص كه اهداف و اصول و مبانى مشترك دارند، شیعه یكدیگر خوانده مىشوند؛ گرچه معمولاً شخص متأخر را شیعه شخص متقدم مىنامند. در كتب واژهشناسى به این معنا كمتر اشاره شده است، اما مىتوان كاربرد آن را در قرآن كریم مشاهده كرد. در آیه هشتاد و سوم سوره صافات آمده است: «وان من شیعته لابراهیم... ؛ ابراهیم از شیعیان او(نوح) بود...»
این آیه حضرت ابراهیم(علیه السلام) را از شیعیان حضرت نوح(علی نبینا و آله و علیه السلام) معرفى مىكند. با توجه به برخوردارى ابراهیم از شریعت مستقل نمىتوان او را پیرو حضرت نوح(علی نبینا و آله و علیه السلام) دانست. آنها در اصول و مبانى و اهداف مشترك بودند.
جالب آن است كه بعضى در این آیه ضمیر «شیعته» را به حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) بر گرداندهاند. در این صورت معناى آیه چنین مىشود: حضرت ابراهیم(علیه السلام) از شیعیان حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) بود(8).... با توجه به آن كه حضرت ابراهیم(علیه السلام) از نظر زمانى پیش از حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) مىزیست، شیعه را در این جا به معناى «منهاج و دین یكسان داشتن» تفسیر كرده و چنین گفتهاند: «هو(ابراهیم) على منهاجه [محمد(صلی الله علیه و آله و سلم)] و دینه...
شیعه در اصطلاح
1 . شیعه به معناى دوستدار و محبّ حضرت على(علیه السلام) است.
2 . شیعه یعنى كسى كه حضرت على(علیه السلام) را از عثمان برتر مىداند و در مقابل شیعه على(علیه السلام) شیعه عثمان قرار دارد.
3 . شیعه كسى است كه حضرت على(علیه السلام) را از عثمان و دو خلیفه نخستین و همه صحابه برتر مىداند.
4 . شیعه كسى است كه به جانشینى بلا فصل حضرت على(علیه السلام) اعتقاد دارد.
البته هیچ یك از این تعاریف جامع و مانع نیست.
شاید بتوان با توجه به فرقههاى مختلف شیعه در طول تاریخ عبارت زیر را بهترین تعریف براى این واژه دانست: شیعه كسى است كه جانشینى حضرت على (علیه السلام) را از راه نصّ ثابت دانسته و حضرت على(علیه السلام) را سزاوارترین شخص براى جانشین حضرت پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) مىداند.
در این تعریف بر واژه نصّ تأكید شده است كه نقطه افتراق شیعه و گروههاى دیگر است ؛ زیرا گروههاى دیگر جانشینى پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) را انتخابى مىدانند، ولى شیعه آن را به نص و بیان حضرت پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) منوط دانسته است.
واژه نص در این جاعام است و هر دو نوع نص جلىّ و خفى [نصّ اسمى و نصّ وصفى] را شامل مىشود:
مراد از نصّ جلىّ یا نصّ اسمى آن است كه بگوییم: پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) جانشین خود(حضرت على علیه السلام) را مشخصاً با ذكر نام معرفى كرده است ؛ چنان كه گروه جارودیه از فرقه زیدیه چنین اعتقادى مىدارند.(9)
مراد از نصّ وصفى آن است كه بگوییم پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) تنها اوصاف جانشین خود را ذكر كرده و این اوصاف تنها بر حضرت على(علیه السلام) منطبق است ؛ اما امت آن را بر افراد دیگر تطبیق دادند.
عمومیت واژه نصّ به ماكمك مىكند تا برخى از گروههاى زیدیه را كه قائل به نصّ وصفىاند، از دایره تشیع خارج نسازیم. قید توضیحى سزاوارترین شخص نیز به همین جهت آورده شده است ؛ زیرا این گروهها بر خلاف بعضى دیگر از گروه هاىشیعه خلافت دو خلیفه اول را نیز نا مشروع نمىدانند.
با این تعریف افرادى كه تنها در شمار دوستداران حضرت على(علیه السلام) جاى دارند، از دایره شمول واژه شیعه خارج مىشوند.
تشیع اعتقادى و سیاسى
برخى از نویسندگان مفهوم تشیع را به دو بخش اعتقادى یا روحى و سیاسى تقسیم كردهاند و به تبیین جداگانه آنها پرداختهاند. در نظر اینان شیعه اعتقادى كسى است كه اولاً در بعد كلامى به خلافت بلا فصل حضرت على(علیه السلام) اعتقاد داشته باشد و ثانیاً در بعد فقهى مشروعیت انحصارى مرجعیت علمى حضرت على (علیه السلام) و اهل بیت عصمت را بپذیرد نه آن كه آنها را ماننند صحابه و تابعین دیگر، داراى حق افتا بدانند. در نگاه شیعه اعتقادى، حق اظهار نظر نهایى در بیان احكام فقهى تنها به حضرت على(علیه السلام) و ائمه علیهم السلام تعلق دارد.(10)
تشیع سیاسى آن است كه شخص، بدون اعتقاد به مبانى فكرى شیعه، در جهت درگیرىهاى سیاسى از رهبرى اهل بیت(علیهم السلام) در مبارزه با ظلم و بیداد خلفا حمایت كند. طبق این تعریف، بسیارى از زیدیه كه در قیام هایى همچون قیام زید و فرزندش یحیى علیه حكومت اموى شركت جسته یا از آن جانبدارى كردند شیعه سیاسى به شمار مىآیند .(11)
این نظر به خروج بسیارى از شیعیان زیدى از دایره تشیع اعتقادى(مفهوم حقیقى تشیع) مىانجامد ؛ در حالى كه كتب ملل و نحل و كلامى آنها از شیعیان شمردهاند.
افزون بر این، زیدیان به جوهره اصلى تشیع اعتقاد دارند، گرچه بعضى از آنها دایره نص را وسیعتر كرده آن را شامل نص و صفى نیز مىدانند.
شیعه و واژههاى متداول
واژه شیعه مفهومى عام است كه طبق تعریف پذیرفته شده همه فرقهها و گروههاى شیعى، مانند زیدیه و كیسانیه و اسماعیلیه و... راشامل مىشود ؛ اما در این میان واژههاى دیگرى نیز وجود دارد كه با این مفهوم عام تفاوت هایى دارد برخى از این واژهها عبارت است از:
1 - رافضى
رفض به معناى رد كردن و ترك و و اگذاشتن كارى است. مخالفان شیعه این واژه را معمولاً براى مذمّت و بد گویى به كار مىبرند.(12)
درباره این واژه گفته شده است: از آن جا كه شیعیان خلافت دو خلیفه اول را رد كردند رافضى خوانده مىشوند.(13)
برخى نیز گفتهاند. رافضى به شیعیانى گفته مىشود كه به جهت موضع نسبتاً ملایم زید درباره دو خلیفه اول در هنگام قیام خود، اردوى وى را ترك كردند.(14)
هر یك از دو معنا را كه بپذیریم واژه رافضى با شیعه در مفهوم عامش مترادف نیست ؛ زیرا این كلمه گروه هایى از زیدیه را در بر نمىگیرد.
2 - جعفرى
امام جعفر صادق(علیه السلام) با تلاش بسیار خود به شیعیان معتقد به رهبرى امامان معصوم(علیهم السلام) هویت فقهى و كلامى ویژهاى بخشید.
از این رو، شیعیان بهرهمند از آموزههاى آن بزرگوار جعفرى شهرت یافتند.
امروزه واژه جعفرى با شیعه اثنى عشرى مترادف مىنماید؛ اما ذاتاً اسماعیلیان را نیز شامل مىشود ؛ زیر آنها به امامت امام جعفر صادق(علیه السلام) اعتقاد دارند.
3 - امامى
در دوران هر یك از امامان به شیعیانى كه به امامت امامان معصوم(علیهم السلام) از فرزندان حضرت فاطمه(سلام الله علیها) اعتقاد داشتهاند و این خط سیر را تا امام دوازدهم ادامه مىدادند، امامى خوانده مىشدند. امامى در سیر تاریخى اش، به تناسب زمانهاى مختلف معانى دیگر، چون ترادف با شیعه در زمان حضرت على(علیه السلام) نیز داشته(15) ولى امروزه معنایى معادل اثنا عشریه دارد.
4 - خاصّة
این واژه بیشتر درمتون فقهى و در مقابل لفظ عامه(اكثریت مسلمانان) به كار مىرود و به معناى شیعه است. معناى ویژهتر این واژه درمتون فقهى امامیه اثنا عشریه است كه فقه خود را از امامان معصوم دوازده گانه مىگیرند.
5 - علوى
شاید این واژه در زمان هایى برگرایش كلامى شیعه(اعتقاد به برترى حضرت على(علیه السلام)) دلالت مىكرده است ؛ اما بعدها بیشتر در معناى نسبى اش بیان وابستگى نسبى افراد به حضرت على(علیه السلام) به كار رفته است.
6 - فاطمى
این واژه بیشتر درمعناى نسبى كار برد دارد و براى تبیین تمایز فرزندان امام حسن و امام حسین علیهما السلام - از فرزندان محمد حنفیه كه كیسانیه خود را بدو منسوب مىساختند، به كار مىرود؛ زیرا محمد حنفیه از فرزندان حضرت فاطمه(سلام الله علیها) نبود ؛ هر چند در شمار فرزندان حضرت على(علیه السلام) جاى داشت.
7 - طالبى
این واژه نیز مفهومى نسبى دارد ؛ ولى دایره شمولش از دو واژه پیشین بیشتر است. طالبى به معناى فرزندان ابو طالب است كه فرزندان آن بزرگوار از طریق غیر از حضرت على(علیه السلام) را نیز شامل مىشود.
فهم دقیق این واژه با مطالعه كتاب «مقاتل الطالبین» ابو الفرج اصفهانى به دست مىآید كه در آن از قیامهاى همه طالبىهاى و از جمله قیامهاى فرزند ان جعفر بن ابى طالب نیز نام برده است.
پی نوشت ها:
1 . القاموس المحیط، ج 3، ص 61 و 62.
2 . تاج العروس، ج 5، ص 405
3 . لسان العرب، ج 7، ص 258.
4 . النهایة ابن اثیر، ج 2، ص 246.5 . قصص(آیه): 15.
5 . قصص(آیه): 15.6 . معجم مفردات الفاظ القرآن، ص 279.
6 . معجم مفردات الفاظ القرآن، ص 279.7 . مریم(19): 69.
7 . مریم(19): 69.8 . لسان العرب، ج 7. ص 258.
8 . لسان العرب، ج 7. ص 258.
9 . الملل و النحل، شهرستانى، ج 1، ص 255.10 . با استفاده از تاریخ تشیع در ایران رسول جعفریان، ص 24 - 28.
10 . با استفاده از تاریخ تشیع در ایران رسول جعفریان، ص 24 - 28.
11 . همان، ص 22.12 . الشیعة فى مسارهم التاریخى، سیدمحسن امین عاملى، ص 43.
12 . الشیعة فى مسارهم التاریخى، سیدمحسن امین عاملى، ص 43.13 . مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ابوالحسن اشعرى، ص 16.
13 . مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ابوالحسن اشعرى، ص 16.
14 . تاریخ شیعه و فرقههاى اسلام تا قرن چهارم هجرى محمد جواد مشكور، ص 59؛ الملل و النحل، شهرستانى ج 1، ص 251.15 . الملل و النحل، ج 1، ص 265 - 271.
15 . الملل و النحل، ج 1، ص 265 - 271.
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
