نویسنده: مریم صادقی

حبیب‌الله ثابت پاسال در یک خانواده بهائی یهودی تبار، در تهران به دنیا آمد. اجداد او از یهودیان کاشان بودند. وی ابتدا کارگر ساده‌ی تعمیر دوچرخه و سپس راننده‌ی کامیون شد و گاراژی برای تعمیر اتومبیل ساخت. (1)
آنچه موجب ترقی و پیشرفت ثابت پارسال شد، همکاری و همدستی بسیاری از بهائیان آن دوره و نیز برخی از رجال متمول مشهور دوره‌ی قاجار با او بود. ثابت خود در این باره می‌گوید:
«مادر امیر هوشنگ دولو(2)، دختر ناصرالدین شاه (زن آصف السلطنه) بود. او به اتومبیل خیلی علاقه داشت، روزی آقای احمد راسخ قزوینی (از سران بهائی تهران) که در آن وقت مشاور سرپرست کلیه‌ی امور و املاک آصف السلطنه بودند، با من تماس گرفتند و اظهار داشتند حضرات در خیال خریداری یکی از چهار اتومبیل تعمیر شده هستند و احتیاج به راننده دارند، آیا مایلی و می‌توانی این کار را بکنی؟..... من پذیرفتم..... آن‌ها با حقوق ماهانه پنجاه تومان مرا استخدام کردند و یکی از اتومبیل‌هایم را به مبلغ 740 تومان خریداری کردند... علاوه بر حقوق ماهیانه‌ی پنجاه تومانی که توسط میرزا احمد راسخ پرداخت می‌شد، خانم (زن آصف السلطنه) هر دفعه چند سکه طلا انعام می‌دادند....» (3)
این موضوع باعث شد حبیب‌الله راننده‌ی ماهری شود و پس از مدتی اتومبیل را تبدیل به تاکسی کرده، از رهگذر آن چند اتومبیل دیگر بخرد. (4) اگرچه ثابت پاسال ادعای خودساختگی می‌کرد اما در ثروتمند شدن او عوامل دیگری نیز دخالت داشتند که از مهم‌ترین آن‌ها، باید به برنامه ریزی سرکردگان بهائیت و حمایت آن‌ها از وی اشاره کرد. این دسته که از مدت‌ها پیش با برنامه ریزی دقیق فکر چنگ اندازی به تمام عرصه‌های اقتصادی را در سر می‌پروراندند، انحصار نامه‌های پستی را از رضاخان گرفتند و به حبیب ثابت دادند. (5)
حبیب ثابت در این مورد می‌گوید:
«یکی از دایی‌های من وزیر پست و تلگراف بود. (6) در آن موقع نامه‌ها را با قاطر و الاغ به مقصد می‌رساندند و دایی من از شاه اجازه گرفت که با اتومبیل، مرسولات پستی شمال را حمل کنم، شاه هم پذیرفت... و دایی‌ام امتیاز را به من داد...» (7)
ثابت پاسال پس از فعالیت در بازار اتومبیل به راهنمایی و سرمایه‌ی بهائیان در زمینه فروش ماشین آلات بخاری مشغول شد و پس از مدتی به یاری برخی از سران متمول، کارخانجات تجاری و میل ثابت را راه اندازی کرد و بخاری را به حالت صنعتی درآورد. (8)
ثابت پاسال در گرماگرم جنگ جهانی دوم به آمریکا رفت (9) و در اوایل سال 1330ش، به ایران بازگشت:
«پس از جنگ به ایران بازگشتم و توانستم تشکیلاتی به وجود آوردم و کارخانجات مختلف نظیر لاستیک سازی، پپسی کولا و بسیاری از کارخانه‌های تولید مواد اولیه را به وجود بیاورم...» (10)
دوره‌ی جدید فعالیت‌های اقتصادی ثابت پاسال پس از کودتای 28 مرداد 1332 ش آغاز شد. البته همان‌طور که در بخش کودتای 28 مرداد بیان کردیم، کمک ثابت به محمدرضا پهلوی در جریان کودتا باعث شد در سال‌های پس از کودتا، حمایت دربار را به سمت خود جلب کند. در این زمان، وی علاوه بر اینکه نماینده و مباشرم تام الاختیار بهائیان ایران در مورد اقتصادی و بهره برداری از سرمایه‌ی شرکت امنا (11) را برعهده داشت، از سوی آمریکاییان نیز مأموریت داشت تا برای تولیدات آنان در ایران، بازار مصرف ایجاد کند و راهی را برای تسلط کامل اقتصادی بر ایران هموار سازد. او طی این مدت توانسته بود کارخانجات متعدد کوچکی چون کارخانه‌ی تولید و تصفیه روغن موتور، کارخانه‌ی شبکه و قوطی فلزی، کارخانه‌ی جنرال تایر، ایجاد شرکت فیروز و نمایندگی هواپیمایی «پیچر گرافت» را در جهت فروش کالاهای آمریکایی تأسیس نماید. (12) اما مهمترین اقدامش پس از بازگشت به ایران، ایجاد کارخانه «پپسی کولا» در سال 1324ش بود. پپسی کولا در روزهای نخست با استقبال گسترده‌ی مردم روبرو شد. این کارخانه درآمد هنگفتی برای ثابت به همراه داشت. وی می‌گوید:
«من کارخانه‌ی پپسی کولا را در سال 1956م با وسایلی عملی و تجهیزات کامل برای تصفیه‌ی آب و شستشوی شیشه‌ها و انجام کلیه‌ی امور بدون دخالت دست ایجاد کردم که با استقبال مواجه شد و سالی 40 میلیون صندوق آن به فروش می‌رسید و تعداد کارخانجات تولید پپسی کولا در ایران به 12 کارخانه بالغ شد.» (13)
با توجه به گفته‌ی خود این سرمایه‌دار یهودی بهائی، چنانچه برای هر صندوق نوشابه که 24 بطری در آن جای می‌گرفت، فقط 20 ریال سود خالص در نظر بگیریم، به این نتیجه می‌رسیم که تنها از فروش 40 میلیون صندوق آن، سالانه 80 میلیون تومان سود نصیب ثابت و شرکایش می‌شد که این سود با توجه به قیمت‌های سال 1334ش، واقعاً رقمی سرسام آور بود. (14)
اسناد موجود از تخصیص بخشی از درآمد فروش محصولات شرکت زمزم به تبلیغ بهائیت در جامعه‌ی اسلامی ایران خبر می‌دهد. در اعلامیه‌ای که در رمضان سال 1377ش، با امضای سیدهادی خسروشاهی بر ضد کارخانه‌ی پپسی کولا منتشر شد، ضمن درج فتوای آیت‌الله بروجردی مبنی بر لزوم خودداری از آمیزش و معامله با تشکیلات، خاطرنشان شده بود: «مدیر پپسی کولا.... از هر بطری پپسی کولا 1 ریال به برای تبلیغات بهائیت اختصاص داده و سازمان جاسوسی بهائیان آن را علیه اسلام و مسلمین صرف می‌کند. (15)
اما روزهای رونق پپسی کولا چندان به درازا نکشید. مردم که در ابتدای امر ثابت پاسال را به درستی نمی‌شناختند، از پپسی کولا استقبال کردند، اما زمانی که با روشنگری علما و مراجع تقلید دانستند که او بهائی است و با سرمایه بهائی‌ها کار می‌کند، آن را تحریم کردند. در مرداد 1334ش، آیت‌الله العظمی بروجردی مرجع عالی قدر شیعیان جهان، فتوایی راجع به فرقه‌ی بهائیت صادر و در ایران منتشر کرد. که پیرو این امر، اقدامات متعددی علیه شرکت زمزم تولید کننده‌ی نوشابه پپسی کولا، صورت گرفت که از آن جمله تحریم پپسی کولا و چاپ اعلامیه بر ضد این شرکت در شهرهای مختلف بود. (16)
پس از این روشنگری‌ها با اینکه کارخانه‌ی تولید پپسی کولا به شدت از سوی سربازان فرمانداری نظامی تهران و مأموران شهربانی و کارآگاهان مختلف پلیس به طور شبانه روز محافظت می‌شد، چندین بار آن را طعمه‌ی حریق ساختند.
روزنامه کیهان در شهریور 1334ش، طی گزارشی پیرامون حریق این کارخانه می‌نویسد:
«ساعت شش و ده دقیقه بعد از ظهر روز پنجشنبه به اداره‌ی آتش نشانی اطلاع داده شد که در کارخانه پپسی کولا حریق روی داده است.... در عرض چند دقیقه ده اتومبیل اطفاء حریق با تجهیزات کامل، خود را به محل این کارخانه رسانده و عملیات اطفای حریق را آغاز کردند و پس از دو ساعت، موفق به اطفای حریق شدند.... در طول این مدت تیمسار سرتیپ تیمور بختیار، فرماندار نظامی تهران در محل حضور داشت.» (17)
تعرض ملت به مؤسسات حبیب ثابت، در قیام 15 خرداد 1342 نیز تکرار شد و در این روز کارخانه پپسی کولا آماج خشم مردمی قرار گرفت که همزمان با ابراز خشم نسبت به رژیم سفاک و وابسته‌ی پهلوی، زائده‌های آن در کشور را نیز آماج حمله قرار داده بودند.
به گزارش مأموران ساواک، مورخ 42/3/15:
«... در این ساعت 16 عده‌ای قریب یک هزار نفر از کسبه‌ی خیابان آذربایجان و کارون و قصرالدشت پس از خراب کردن کارخانه‌ی پپسی کولا چوب به دست به طرف قصرالدشت جنوبی حرکت و شعار می‌دهند مرگ بر شاه و زنده باد خمینی...» (18)
ثابت پاسال مالک 41 کارخانه‌ی عظیم صنعتی و ده‌ها شرکت بزرگ تجاری بود که سرمایه‌ی تمام آن‌ها متعلق به جامعه‌ی بهائیت و در جهت تحکیم و تقویت آن صرف می‌شد. اسکندر دلدم در مورد ثابت چنین می‌نویسد: «ثابت در 41 کارخانه و مؤسسه عظیم سرمایه داشت و پس از شاه ثروتمندترین فرد ایران بود. ثابت چنان سرمایه و ثروتی به هم زد که مثلاً در سال 1971م، فقط برای خرید یک میز تحریر عتیقه 441 هزار دلار پول داد و می‌گفت: «این میز از هر چیز دیگری بیشتر به من لذت می‌دهد. زیرا کارم را با ساختن میز و صندلی و آشپزخانه برای خانواده‌ام شروع کردم می‌توانم گرانبهاترین قطعه‌ی مبلمان جهان را خریداری کنم.» ثابت پاسال در دوران نخست وزیری هویدا فوق العاده رشد کرد که به نظر می‌رسد این رشد فوق العاده به سبب هم مسلک بودن وی با هویدا و حمایت لجنه‌ی بهائیت از وی بود. (19)
یکی از عمده‌ترین عواملی که موجب ثروتمندشدن بیش از حد حبیب ثابت شد، بهره گیری از امکانات دولتی و وام‌های بانکی و اعتبارات داخلی و خارجی بود. کشورهای سرمایه‌داری به ویژه دولت‌های آمریکا و انگلیس برای ایجاد شعبات و نمایندگی کارخانجات خود در ایران و با تأسیس مجتمع‌های مونتاژ، نیازمند مؤسسات و بانک‌های اعتباری و پشتیبانی آن‌ها بودند. از مهم‌ترین این تأسیسات، بانک ایران و خاورمیانه، بانک ایرانیان، بانک ایران و انگلیس و بانک توسعه‌ی صنعتی و معدنی ایران بود. (20)
حبیب ثابت به شدت متهم به اختلاس و فساد مالی است. در گزارش انتقادی مفصل و بی امضای یکی از افراد مطلع عصر پهلوی از فساد شدید دو اثر مختلف دولتی زمان هویدا، مورخ دی ماه 1349ش، از دخالت حبیب ثابت در امر موقوفات بهائی و اقدامات غیرقانونی جمعی از سران بهائیت، نظیر دکتر علی محمد ورقا، ذکرالله خادم، علی‌اکبر فروتن، حبیب ثابت و هیئت مدیره شرکت امناء، پس از مرگ شوقی در آبان 1336ش، مبنی بر صادره و اختلاس موقوفات و رقبات بهائی در ایران، از طریق فریب و اغفال کارکنان و تبانی با میزان مالیاتی ثبت جهت فرار از پرداخت مالیات قانونی بالغ بر 100 میلیون تومان به حساب آن روز به دولت، پرده برداشته است. (21)
قاچاق هروئین اتهام دیگری است که به حبیب ثابت وارد شده و در اسناد عصر پهلوی بازتاب یافته است. در گزارش ساواک در تاریخ 48/6/8 به ریاست شهربانی کل کشور چنین آمده است:
«اخیراً شخصی به نام زین العابدین سبحانی طی نامه‌ای به عنوان مجله‌ی خواندنی‌ها حبیب ثابت را بزرگترین قاچاقچی مواد مخدر در ایران معرفی و یادآور شده چندی قبل مقداری ده کیلوگرم هروئین و مرفین از اتومبیل وی کشف گردیده، لکن مشارالیه مطابق معمول با پرداخت حق و حساب موضوع را فیصله داده است.»
در این گزارش ضمن نقل اظهارات فوق از زین العابدین سبحانی، افزوده شده است:
«که سبحانی پس از تذکر اینکه میلیاردها تومان ثروت حبیب ثابت از راه قاچاق مواد مخدره و بدبخت کردن مردم ایران بدست آمده، از مدیر مجله‌ی خواندنی‌ها خواسته با تحقیق در این زمینه و سپس درج آن، موضوع را به سمع مقامات عالیه کشور رسانده تا مردم تعقیب قانونی وی را به چشم ببینند.» (22)
نگاهی به فعالیت‌های اقتصادی و تجاری ثابت در سال‌های پس از کودتای 28 مرداد نشان می‌دهد که بیش از 99 درصد از اجناسی که شرکت‌های متعلق به ثابت پاسال به ایران وارد می‌کردند، از پپسی کولا گرفته تا تلویزیون‌های R.C.A و کارخانجات لاستیک جنرال و انواع گوناگون لوازم آرایشی، همگی ساخت آمریکا بودند و سهام آن‌ها متعلق به یهودیان صهیونیست بود. (23)
علاوه بر این‌ها ثابت پاسال کمک‌های نقدی بسیاری به رژیم اشغالگر اسرائیل می‌کرد. به طور نمونه می‌توان به کمک هنگفت وی به بیت العدل بهائیان در تابستان 1346ش، (چندی پس از جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل) اشاره کرد که طبق گزارش ساواک، علی الظاهر برای بیت العدل بهائیت در حیفا فرستاده شد، اما مقصود اصلی از ارسال آن کمک به ارتش اسرائیل بود. در سند ساواک، مورخ 10 مرداد 1346ش آمده است:
«... مبلغی که حدود 120 میلیون به وسیله‌ی بهائیان ایران جمع آوری گردیده و تصمیم دارند این مبلغ را در ظاهر به بیت العدل در حیفا ارسال نمایند، ولی منظور اصلی آنان از ارسال این مبلغ کمک به ارتش اسرائیل می‌باشد. مقدار قابل ملاحظه‌ای از این پول به وسیله‌ی حبیب ثابت تعهد و پرداخت شده است...» (24)
به نوشته‌ی پژوهشگران، ثابت مراتب وفاداری خود را به صهیونیسم بین الملل اثبات کرده بود، به طوری که رژیم اشغالگر قدس پس از مرگش، یکی از خیابان‌های شهر تل آویو را به نام او نامگذاری کرد و رادیو اسرائیل در بخش خبر خود، مرگ او را ضایعه بزرگ دانست. (25)
ثابت پاسال در اواخر دهه‌ی 1340ش، خود را از شرکت امنا بازنشسته کرد و فعالیت در عرصه‌ی اقتصاد را به هژبر یزدانی سپرد. از این پس، یزدانی عهده دار فعالیت‌های تجاری و اقتصادی بهائیت شد.

پی‌نوشت‌ها:

1- خاطرات حبیب ثابت پاسال، صص 50-5.
2- امیر هوشنگ دولو یکی از آلوده‌ترین عناصر درباری محمدرضا شاه پهلوی بود. او عنوان رسمی پیشخدمت مخصوص محمدرضا شاه پهلوی را داشت. دولو در زمینه قاچاق مواد مخدر هم فعال بود. گفته شده تجارت تریاک و هروئین ایران در انحصار او و اشرف بود. دفتر معماران تباهی، ج1، ص 12.
3- حبیب ثابت پاسال، سرگذشت حبیب ثابت پاسال، ص 58.
4- همان، صص 79-71.
5- همان، ص 109.
6- خلیل ارجمند از سران بهائی، جد مادری حبیب ثابت بود و از یهودیان بهائی شده کاشان به شمار می‌آمد. پسران او رحیم، مسیح و ابراهیم دایی‌های ثابت پاسال بودند و جزو سرمایه دارترین اشخاص بهائی محسوب می‌شدند. رحیم ارجمند از صاحب منصبان پست و تلگراف بود و در سال 1315 کارخانه ارج را تأسیس کرد. فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج9، ص 8.
7- حبیب ثابت پاسال، سرگذشت حبیب ثابت پاسال، صص 110-109.
8- همان،صص 224-220.
9- همان، ص 162.
10- همان، صص 224-220.
11- شرکت امنا همان‌طور که گفتیم در سال 1337ش، با هدف اولیه اداره اموال و املاک شوقی افندی در ایران تشکیل شد و در 24 اردیبهشت 1337 بدون هیچ مشکلی در دفتر شرکت‌های داخلی به ثبت رسید. ساختمان این شرکت در خیابان ارباب جمشید واقع بود. بازماندگان ارباب جمشید آن را به محفل بهائیان فروختند. وظیفه این شرکت براساس اظهارنامه‌ای که در آمریکا و کانادا به ثبت رسیده بود عبارت از عقد قراردادهای اقتصادی، قبول وصیت نامه‌ها، پذیرفتن موقوفات و انجام معاملات تجاری مذکور بود. اسماعیل رائین، انشعاب در بهائیت، صص 302-229.
12- حبیب ثابت پاسال، سرگذشت حبیب ثابت پاسال، صص 207-189.
13- همان، ص 237.
14- دفتر پژوهش‌های مؤسسه کیهان، معماران تباهی، ج3، ص 29.
15- جواد منصوری، تاریخ قیام 15 خرداد به روایت اسناد، ج1، سند شماره 2/97.
16- همان، سند شماره 2/100.
17-روزنامه کیهان، مورخ 1334/6/11.
18- ویژه نامه‌ی ایام، ش5، خرداد 1384، ص 15، سند شماره‌ی 5.
19- اسکندر دلدم، زندگی و خاطرات امیرعباس هویدا، ص 231.
20- حبیب ثابت پاسال، سرگذشت حبیب ثابت پاسال، ص 285.
21- فصلنامه‌ی مطالعات تاریخی، سال 5، ش20، بهار1387، صص 239-234. سرهنگ ثابت راسخ از بهائیان شاخصی بود که بعدها به دلیل مشاهده همین گونه اعمال غیرانسانی از سران بهائیت از آن‌ها برگشت.
22-مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بدون شرح به روایت اسناد ساواک، ص 192.
23- دفتر پژوهش‌های مؤسسه کیهان، معماران تباهی، ج3، ص 28.
24- جواد منصوری، تاریخ قیام 15 خرداد به روایت اسناد، ص 322، سند 2/96.
25- دفتر پژوهش‌های مؤسسه کیهان، معماران تباهی، ج3، ص 45.