نویسنده: پیمان باقری تلواژگانی (1)
17 شهریرور 1285 تا 15 مرداد 1297
وثوق الدوله (میرزا حسن خان وثوق) فرزند ابراهیم خان معتمد السلطنه و نوه محمدتقی قوام الدوله آشتیانی است.( اسناد تاریخى خاندان غفارى، 1385، ج2: 318) وثوق الدوله در ضمن، خواهرزاده امین الدوله صدر اعظم مظفرالدین شاه نیز بود. وی در 1250 ش در تهران تولد یافت. چون به سن تحصیل رسید؛ پدرش با صلاح دید امین الدوله - رئیس مجلس -، استادانی در رشته های ادبیات عرب، منطق و ریاضیات انتخاب کرد. وثوق الدوله در منزل تحت نظر آن ها به تحصیل پرداخت و مقدمات از صرف و نحو عربی و فقه اصول را فراگرفت.(باقر عاقلی، 1380، ج3: 6-1696) سپس وثوق الدوله به مدرسه مروی رفت و در تکمیل زبان فارسی، عربی، فقه، اصول و حکمت جدیتی کامل مبذول داشت و زبان انگلیسی و فرانسه را نیز فرا گرفت. معتمدالسلطنه پدر وثوق مستوفی اول آذربایجان بود. به همین دلیل حسن را نزد ناصرالدین شاه برد و تقاضای شغلی برای او نمود. ناصرالدین شاه ضمن پرسش از تحصیلات وثوق، او را جوانی فاضل و هوشیار تشخیص داد و موافقت نمود که به جای پدرش نایب مستوفی آذربایجان گردد. ضمناً به او لقب وثوق الملک داد (صفایی، 1363: 416)
وثوق الدوله مدت¬ها ریاست دفتر استیفا را در آذربایجان به عهده داشت و جزو اعیان¬ زاده¬های با سواد و متجدد محسوب می-گردید. دو سال بعد لقب وثوق الدوله گرفت و تا مشروطیت دارای همان سمت بود. پس از آن که ندای آزادی و مشروطه خواهی در سرتاسر ایران بلند شد، وثوق الدوله از افرادی بود که به این نغمه پاسخ مثبت داد و در تأیید و تشویق مشروطه خواهان همت گماشت. پس از صدور فرمان مشروطیت و انتخابات مجلس شورای ملی از طرف اعیان تهران به وکالت مجلس انتخاب گردید و رفته رفته در راه سیاست قدم گذاشت. (باقر عاقلی، 1380، ج3: 6-1693)
کارکرد سیاسی وثوق الدوله در دوران مشروطه:
وثوق الدوله به دلیل ارتباط نزدیکی که با حکومت مرکزی داشت؛ در دولت های دوران مشروطه نفوذ فراوانی داشت. بررسی اقدامات وثوق الدوله در آن دوره، وی را به عنوان یک دیوان سالار با نفوذ و قدرت مند نشان می دهد. وی پس از انقلاب مشروطه، حضور مستمری در سیاست داخلی کشور داشت. اعتقاد او به برقراری حکومتی پارلمانی و اطلاعاتی که از روند پیشرفت نهضت مشروطه به دست می آورد؛ وی را مورد توجه گروه های آزادی خواه قرار می داد.
به همین دلیل در مجلس اول، وی به عنوان نماینده صنف تاجران انتخاب گردید.(شمیم؛ 1375: 466) سپس به عنوان معاون صنیع الدوله – رئیس مجلس منصوب شد. پس از آن، وثوق الدوله در راس کمیته ای به اصلاح بودجه دربار پرداخت و در این راستا به کاهش حقوق شاه پرداخت. ولی در نهایت به دلیل حضور مستمر وی در دربار، سرانجام به شاه نزدیک شد..(آفاری، 1379، ص99؛ شمیم، 1375، 447)
بهار در این زمینه می نویسد: «« تا آخر آندوره رئیس کمیسیونی بوده که عمدهء خدمات آندورهء مجلس منوط بدان کمیسیون بـود و مـیتوان گـفت نخستین جمع و خرج و تعدیل و اصلاح مالی که در ایران به عمل آمد و مـبلغ عـمده ای از مستمرات و پول های بی‌اساس که به امر و وزید به عادت دیرینه پرداخته می‌شد و اصول گدائی و بیکاری را در کشور رواج میداد در آن کمیسیون حـذف، و بـا رعـایت لزوم و عدم لزوم جرح و تعدیل گردید و رسم القطاع و تیول که موجب خرابی املاک و از اصـول مـلوک الطـوایف بود برطرف شد و پایهء غالب اصلاحات در آن کمیسیون گذارده آمد.»» (بهار، 1366: 8-256)
اما حضور و کارکرد وثوق الدوله تنها به این مسئله ختم نشد؛ كمیته مالى مجلس وظیفه بسیار دشوار خود را در 21 مارس سال 1907 با حضور تعدادی از نمایندگان مجلس از جمله تقی زاده، مستشار الدوله، حاجى میرزا آقا معروف به حسینزاده، حاجى میرزا ابراهیم، شرف الدوله و حسام الاسلام به سرپرستی وثوق الدوله آغاز کرد. وظیفه این کمیته اصلاح قانون مالیاتی کشور بود. براون در این خصوص می نویسد: «« این كمیته كه با صلاحدید و توصیههاى ناصر الملك وطنپرست عمل مىكرد، به این نتیجه رسید كه افزایش در مالیاتهاى موجود یا تحمل مالیاتهاى جدید مقتضى نیست و بدون وجود وقت، پول و كمك كارشناسان خارجى تلاش براى ارزیابى مجدد املاك غیرممكن است و در نتیجه براى كسب مازاد درآمدى كه شدیدا مورد نیاز بود، آنها باید كاملا به صرفهجویى متوسل شوند.»»(براون، 1376: 228)
وثوق الدوله معتقد بود که اضافه مالیات موسوم به - تفاوت عمل – ( مبلغی که حکام علاوه بر مالیات و پیش از آن می گرفتند) نیز باید به خزانه دولت مرکزی در تهران ریخته شود. اکثر نمایندگان مجلس با این طرح وثوق الدوله موافق بودند؛ اما بسیاری از نمایندگان نیز به دلیل عم اطلاع مردم از قانون جدید و فشار جدید مالیاتی بر آن ها با تصویب طرح مذکور مخالفت بودند.(آفاری، 1379: 217)اسلام کرمانی دلیل انتخاب وثوق الدوله را در این کمیته را، عملکرد پیشین وی به عنوان مستوفى آذربایجان و اطلاع از مسائل مالی عنوان می کند.(کرمانی، 2536، 426) توجه ویژه وثوق الدوله به مسائل مالی نشان می دهد؛ وی درصدد نوسازی سازمان مالی ایران بود. اگر اوضاع اقتصادی کشور به مانند سابق اجرا می شد؛ با شرایط جدید و ویژه ای که برای دولت پیش آمده بود و هزینه های روز افزون مملکت، حکومت مرکزی قادر به اداره اوضاع نمی شد. و از این رهگذر امکان نابودی و حذف مشروطه به وجود می آمد.
چندی پس از آن، بنا به درخواست انجمن تبریز که خواستار ایجاد آزادی های بیشتری در نظام تازه تاسیس مشروطه بودند؛ کمیته ای در مجلس شورای ملی در فوریه 1907 / بهمن 1285 برپا گردید. هدف از این اقدام گنجاندن این قوانین در قانون اساسی کشور بود. این کمیته شامل تقی زاده، سعد الدوله، امین الضرب، مستشارالدوله و... بود. وثوق الدوله با وجود اینکه، در این گروه عضو نبود؛ به همکاری با آنان در این زمینه پرداخت. به دلیل تفاوت های بسیار زیادی که بین اعضای گروه از لحاظ ایدئولیژیکی وجود داشت؛ تاثیر بسیار زیادی بر جای نگذاشت.(آفاری، 1379:136)
با افتحاح مجلس دوم و حضور وثوق الدوله در آن، وی درصدد تجلیل از فاتحان تهران و احیا کنندگان دوباره مشروطه شد. به همین دلیل وی همت و دلاورى ستار خان و باقرخان و مجاهدین آذربایجان را ستایش نمود و طرحى را كه به عنوان قدردانى از ستار خان - سردار ملى - و سایر مجاهدین تبریز آماده کرد و براى تصویب به مجلس ارائه نمود. این موضوع پس از طرح در صلح علنی، بلافاصله توسط نمایندگان به تصویب رسید.(آفاری، 1379: 136؛ شمیم، 1375: 522)
وثوق الدوله در هنگام ورود سپاهیان مشروطه به شهر تهران و خـلع محمد علی شاه از سلطنت، به ریاست هیئت مدیرهء مملکت از طرف قوای ملی انتخاب گردید. اما پس از تعیین پادشاه جدید و تشکیل دولت مشروطه و هم چنین انحلال هیئت مدیره، به وزارت عدلیه منصوب شد و سپس در انـتخابات مجلس شرکت نمود و به نمایندگی مردم تهران در مجلس دوم انتخاب شد و از طرف مجلس به وزارت مالیه دولت منصوب شد.(بهار، 1366: 7-256؛ صفائی، 1344: 273)
حضور در کابینه های دولت:
کابینه ها:
در کنار فعالیت های گسترده وثوق الدوله در مجلس، انتخاب وی به عنوان وزیر مالیه و وزیر امور خارجه در دولت های مختلف نشان از اهتمام وی به اصلاح نظام مالی و تلاش برای نوسازی کشور و تبادل با کشورهای اروپایی بود. هم چنین این امر مشخص می کند که در بین سیاستمداران آن دوران، وثوق الدوله به تبحر در امور اقتصادی معروف بوده است. برای نمونه می توان به انتخاب وزیرر مالیه در دولت سپهدار تنکابی (صفایی، 1344: 5-234؛ براون، 1376: 317) و مستوفی الممالک اشاره کرد.( سپهر، 1344: 197)
کابینه مستوفی الممالک:
وثوق الدوله در این دوره وزارت مالیه را بر عهده داشت. وی دلیل این قبول این پست را این چنین می نویسد: ««نظر باصرار مستوفى الممالك و ملاحظه اینكه مردم نگویند محض دوستى با روس ها قبول شغل نكرد وزارت مالیه را پذیرفته»»( سپهر، 1344: 197) دلیل انتخاب وثوق الدوله برای این شغل را باید آشنایی وی باید مسائل مالی تلقی کرد. وی در خصوص پیشرفت کشور، برنامه هایی را برای اصلاح امور پیشنهاد نمود. وی می گوید: «« اگر دولت جدید با موانع فوق التصورى كه در پیش است بخواهد كار كند باید جرأت و جدیت خارق العاده نشان بدهد مثلا از جرایدیكه از حدود خود خارج میشوند باید جلوگیرى نماید همینطور نسبت بوكلاى مجلس.»»( سپهر، 1344: 197)
وثوق الدوله در دوران سمت وزارت خود درصدد ایجاد رابطه های مالی با دیگر کشورها بود. به همین دلیل مذاکراتی را با کشور آلمان شرقی انجام شد که با ناراضی بودن دو کشور انگلستان و روسیه و دخالت آن ها این مذارکات به جایی نرسید.(آفاری، 1379: 370)
کابینه محمدولی‌خان تنکابنی:
پس از تشکیل مجلس دوم، سپهدار تنکابنی وثوق الدوله را به عنوان وزیر عدلیه در کابینه خویش انتخاب کرد.(براون، 1376: 317)
کابینه علاء السلطنه:
وثوق الدوله در این کابینه به عنوان وزیر امور خارجه منصوب شد؛ که پس از چند روز از مقام خویش استعفا داد.( سپهر، 1344: 197)
کابینه صمصام السلطنه:
در این دوره وثوق الدوله به عنوان وزیر امور خاررجه رابطه خوبی با مورگان شوستر امریکایی نداشت و کارهای وی را به وزیر امور خارجه تایید نمی کرد.(شمییم، 1375: 533) با وخیم تر شدن اوضاع به خاطر حضور شوستر در ایران، روابط خارج دولت ایران با روسیه به تیرگی رسید. به همین دلیل در دوم ذی الحجه، وثوق الدوله برای عذرخواهی و برطرف نمودن مسائل مابین دو کشور به سفارت روس رفت.( صفایی، 1344: 245) دلیل مخالفت وثوق الدوله از شوستر، اصلاح نظام مالی ایران بود. اقدامات وی تاثیر زیادی بر ثروت خانوادگی آن ها داشت؛ زیرا پدر آن ها مالیات بگیر در ایالت آذربایجان بود.( آفاری، 1379: 430)
دولت در بیست وششم ذیحجة الحرام ۱۳۲۹، ه.ق به منظور حل اختلافات موجود بین ایران و روسیه، دو ماده پیشنهادی بدین شرح به مجلس تقدیم کرد: 1. مجلس شورای ملی به دولت اختیار بدهد که مساله اختلافات با دولت روسیه را به هرنحوکه برای آنها پیشرفت می‌کند و مقتضای مصلحت مملکت می‌دانند، تمام نمایند. 2. مجلس شورای ملی کمیسیونی تعیین نمایند که آن کمیسیون با هیات وزیران دارای اختیارات لازمه بوده، مساله اختلافات با روسها را به هر نحوکه برای آن ها پیشرفت کند و مقتضای مصلحت مملکت باشد، تمام نمایند.(مذاکرات مجلس دوم، جلسه 331)
وثوق الدوله که منصب وزارت امور خارجه را بر عهده داشت. روز دوشنبه ۲۶ شهر ذیحجة الحرام ۱۳۲۹ ه.ق به سخنرانی در مجلس پرداخت بود. وی در خصوص این مسئله و پیشنهادات دولت به مجلس گفت: «« یک مسئله که امروز دچار آن شده‌ایم و آن التیماتوم است که از طرف روسها شده است که لاینحل مانده است و از آن روزی که این اولتیماتوم به هیئت دولت رسیده است با کمال جدیت ساعی بودند که به اتفاق وکلا یک نوعی آن را رفع کنند. و تا امروز موففق نشده‌ایم بدبختانه در یک همچو موقعی وقتی که درست ملاحظه بفرمایند و این معایب و امراض را درست تشریح بکنیم می‌بینیم برای چاره اینها علاج منحصر است به تشکیل و تعیین یک حکومت ثابت مقتدر که همان طوری که مسئولیت به عهده او است یک اقتداری هم داشته باشند در صورتی که اصلاً حکومتی نداریم تا چه برسد به حکومت مقتدر.»»(مذاکرات مجلس دوم، جلسه 331)
در بخش دیگری از سخنرانی، وثوق الدوله در پاسخ سوال علاج مملکت در حال حاضر چه چیزی می باشد؛ نیز چنین گفت: « وقتی که از بنده می‌پرسیدند که علاج مملکت چیست و چه باید کرد بنده می‌گفتم که تشکیل یک حکومت ثابت مقتدر مسئولی علاج کار و اوضاع کار مملکت را می‌کند و بایستی یک حکومت مقتدر مسئولی داشت این را مکرر بنده گفتم شاید بعضی آقایان هم تصدیق بفرمایند حالا لازم نیست که بنده شرح آن حکومت ثابت مقتدره را عرض کنم که تعیین یک چنین حکومت مقتدر و مسئولی در یک مملکتی مثل مملکت ما چقدر ضرر و لازم است اولاً در تمام ممالک دنیا حتی در ممالک جمهوری‌های بزرگ عالم در آنجایی که اکثریت اهالی مردمانی اخلاقی و متمدن همه هستند بعضی بیش از ما مراتب تمدن و اخلاق را دآراء هستند هیج جا منکر اقتدار حکومت نیستند به جهت این که همیشه مسئولیت را با اقتدار و اختیار توأم و این دو را مستلزم یکدیگر می‌دانند.(مذاکرات مجلس دوم، جلسه 331)
پس از برکناری شوستر، اوضاع کشور تفاوت چندانی نکرد و هرج و مرج فراوانی در سراسر کشور به وجود آمد. به همین وثوق الدوله که هم چنان سمت وزیر امور خارجه را بر عهده داشت؛ از سمت خود به دلیل اینکه نمی شود با بختیاری ها کار استعفا نمود.( صفایی، 1344: 248)
کابینه اول میرزا حسن خان وثوق الدوله (6 تیر1295)
وثوق‌الدوله اولین بار در سال ۱۲۹۵ هجری شمسی که کشور را بی‌ثباتی فرا گرفته بود از طرف احمدشاه قاجار مأمور تشکیل کابینه شد. سیاست متفقین – انگلیس و روسیه - موافق بودند که مردی قوی روی کار بیاید و در داخل کشور امنیتی برقرار کند(صفایی، 1344: 428) سپهر در خصوص انتصاب به وزارت می رسد: «« امروز حوالى غروب شاه وثوق الدوله را به صاحبقرانیه احضار كرد و دستخط ریاست وزرائى را به وى اعطاء نمود و تا سه ساعت از شب گذشته مشغول مذاكره و مشاوره با او بود. »»(سپهر، 1344: 371)
اوضاع آن چنان به نفع وثوق الدوله نبود؛ به طوری که وی تا شانزده روز قادر به تشكیل كابینه نشد و در آن مدت حکومت بدون وزیر اداره می شد. حتى در این مدتفاصله یك مرتبه هم علاء السلطنه به ریاست دولت منصوب گردید و چون او نیز نتوانست وزرائى را به عضویت برگزیند؛ مجددا وثوق الدوله زمام حكومت را در دست گرفت. .»»(سپهر، 1344: 372، صفایی، 1344: 428) سپهر در خصوص دیر کرد تشکیل کابینه از زبان وثوق الدوله می نویسد: «« نگارنده بعد از غروب در تجریش ملاقاتى از وثوق الدوله رئیس الوزراء بعمل آوردم، راجع به علت تأخیر تشكیل دولت چنین گفت كه ابتدا اعلیحضرت همایونى عقیده داشتند كابینه از عناصر مختلفه تشكیل یابد تا طرفین متخاصمین عدم رضایتى نداشته باشند ولى حضور مباركشان معروض شد كه در جلسه مركب از افراد متضاد العقیده نمیتوان بطور آزاد اظهار رأى نمود. در این فاصله مجلس عالى در دربار تشكیل یافت و بالاخره امروز به خاكپاى همایونى عرض كردم لازم است كابینه از رجال با نفوذ از رؤساى وزراء سابق مانند مستوفى الممالك و مشیر الدوله و علاء السلطنه و سعد الدوله و عین الدوله و صمصام السلطنه تركیب شود.»»(صفایی، 1344: 428)
سپهر در ادامه می نویسد که وثوق الدوله گفت که چنانچه افراد انتخاب شده؛ حاضر به کار تحت ریاست بنده داخل كابینه نشوند؛ بنده حاضرم خودم به طورىكه اعلیحضرت امر فرمایند؛ عضویت دولت را قبول كنم و دیگرى به مسند ریاست وزراء منصوب گردد؛ اما شاه در این زمینه وعده مساعدت داده اند. هم چنین در خصوص روابط با دولت روس و انگلیس سؤال كردم که وثوق الدوله گفت که فعلا آنها منتظر اقدامات ژنرال باراتف می باشند و با دولت ایران رابطه سرد و بى قیدى را اعمال می کنند. اما امروز از طرف وزارت امور خارجه رسما به آنها نامه ای ارسال شد كه دولت ایران خیال دارد؛ هیئتى به همدان اعزام دارد هرگاه آن ها اساسا با این منظور مخالفتى ندارند؛ از خاكپاى همایونى تقضای دست بوسی آن ها خواهد شد. وثوق الدولله باز بیان داشت که مجلس اعیان و رجال سه نفر یعنى قوام السلطنه، محتشم السلطنه و مشاور الممالك را معین كرده است و در پایان ملاقات اظظهار داشت که نزدیك است عراده دولت ب هواسطه بىپولى و عدم در آمد به كلى از كار بیفتد.(سپهر، 1344: 373)
در این زمان بین کشورهای انگلیس و آلمان در جنوب ایران بر سر منافع استعماری جنگ در گرفت، که منجر به پیروزی انگلیسی‌ها شد و به خاطر آن مردم زیادی کشته و مجروح شدند و تفنگدارانی که در جنوب به کمک انگلیسی‌ها تشکل یافته بودند، منظم‌تر شده و بنام «پلیس جنوب» معروف شدند. نیروهای نظامی دولت عثمانی بخش عظیمی از ایران را اشغال کرده بودند و قصد حمله به تهران و تصرف آن را داشتند. وزرای مختار روس و انگلیس طی یادداشتی به وزارت امور خارجه قصد خروج خود را از تهران اعلام و توصیه کردند شاه نیز باید تهران را ترک کند. انتشار این خبر موجب شد اصناف و تجار مغازههای خود را تعطیل و در مساجد تهران اجتماع کرده و به حرکت شاه به خارج از تهران اعتراض کنند.(صفایی، بی تا: 13)
در نخستین روزهای زمامداری وثوق‌الدوله کمیتهای به نام «کمیته مجازات» موجودیت خود را اعلام و برنامه خود را اعدام انقلابی خائنین کشور اعلام کرد و مرتبا شبنامههایی در مورد ترور افراد انتشار میداد. قصد این کمیته از بین بردن وثوق‌الدوله و نزدیکان او بود. این کمیته موفق شد در مدت کوتاهی میرزا اسمعیل‌‌خان مدیر انبار غله دولتی، کریم دوانگر تروریست کمیته، منتخبالدوله خزانهدار و کفیل وزارت مالیه، عبدالحمیدخان متین‌السلطنه مدیر روزنامه عصر جدید و میرزا محسن مجتهد معروف و متنفذ تهران و دوست نزدیک وثوق‌الدوله را به قتل برساند.(بهار، 1357: 7-26) با این وجود، گسیختگی کارها تا بدان حد نبود که زمام امور کاملا از دست وثوق‌الدوله خارج شود. وی مدتی با مشکلات دست و پنجه نرم کرد؛ اما حوادث آذربایجان و تجاوزات روس وی را تحت فشار شدید قرار داده بود. در این هنگام یکی از وزیران شایع نمود که وثوق الدوله در جلسه وزیران گفته آذربایجان شقاقلوس ایران است. این قضیه دستاویزی برای روزنامه ها بر ضد رئیس دولت شد. ان قضایا وی را وادار به کناره گیری کرد.(صفایی، 1344: 9-428)
اما وی در دوران نخست وزیری نخست خود، مشکلات نان تهران را حل نمود؛ نظارت مستقیم روس و انگلیس را بر ارقام درآمد ایران کاهش داد؛ هجوم قوای متفق را به پایتخت مانع شد؛ قرارداد نفت خوشتاریای شمال را مورد تایید قرار داد؛ هم چنین اجازه تحدید تجارت تریاک را به تومانیاس داد.(صفایی، 1344: 429)
بر این اساس وثوق‌الدوله در شرایط بسیار حساسی مسند حکومت را بر عهده گرفت و به اداره امور پرداخت. با توجه به آشنایی کامل وی با دربار و رجل سیاسی تا حدودی توانست اوضاع مملکت را کنترل نماید؛ با این وجود، گسیختگی کارها تا بدان حد نبود که زمام امور کاملا از دست وثوق‌الدوله خارج شود. وی مدتی با مشکلات دست و پنجه نرم کرد؛ اما حوادث آذربایجان و تجاوزات روس وی را تحت فشار شدید قرار داده بود. در این هنگام یکی از وزیران شایع نمود که وثوق الدوله در جلسه وزیران گفته آذربایجان شقاقلوس ایران است. این قضیه دستاویزی برای روزنامه ها بر ضد رئیس دولت شد. این قضایا وی را وادار به کناره گیری کرد.(صفایی، 1344: 9-428)
1. آفاری، ژانت، انقلاب مشروطه ایران، ترجمه رضا رضایی، تهران، انتشارات بیستون، 1379.
2. براون، ادوارد، انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه¬ی مهدی قزوینی، تهران، انتشارات كویر، 1376.
3. بهار، محمد تقی (ملک الشعراء)، 1366، شرح حال مرحوم وثوق الدوله، مجله یغما، 1366، شماره 110.
4. بهار، محمد تقی (ملک الشعرا)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی (انقراض قاجاریه) ج١و٢، تهران، انتشارات سهامی، 1357.
5. سپهر، محمد تقی، ناسخ التواریخ (سلاطین قاجاریه)، تصحیح محمد باقر بهبودی، ج١، تهران، انتشارات اسلامیه، 1344.
6. شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، انتشارات سوره، ١٣٧٥.
7. صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه، تهران، انتشارات جاویدان، 1344.
8. صفایی، ابراهیم، وثوق الدوله، تهران، انتشارات کتابسرا ،١٣٥٣.
9. عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی نظامی معاصر ایران ، ج٣، تهران، نشر گفتار ،١٣٨٠.
10. مجدالاسلام کرمانی، احمد، تاریخ انحطاط مجلس، مصصح محمود خلیل پور، انتشارات دانشگاه اصفهان، 2536.
11. مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره دوم، جلسه 231.
12. اصفهانیان، کریم، كریم و بهرام غفارى و على اصغر عمران، اسناد تاریخى خاندان غفارى، ج2، تهران، بنیاد موقوفات دكتر محمود افشار، 1385.
وثوق الدوله (میرزا حسن خان وثوق) فرزند ابراهیم خان معتمد السلطنه و نوه محمدتقی قوام الدوله آشتیانی است.( اسناد تاریخى خاندان غفارى، 1385، ج2: 318) وثوق الدوله در ضمن، خواهرزاده امین الدوله صدر اعظم مظفرالدین شاه نیز بود. وی در 1250 ش در تهران تولد یافت. چون به سن تحصیل رسید؛ پدرش با صلاح دید امین الدوله - رئیس مجلس -، استادانی در رشته های ادبیات عرب، منطق و ریاضیات انتخاب کرد. وثوق الدوله در منزل تحت نظر آن ها به تحصیل پرداخت و مقدمات از صرف و نحو عربی و فقه اصول را فراگرفت.(باقر عاقلی، 1380، ج3: 6-1696) سپس وثوق الدوله به مدرسه مروی رفت و در تکمیل زبان فارسی، عربی، فقه، اصول و حکمت جدیتی کامل مبذول داشت و زبان انگلیسی و فرانسه را نیز فرا گرفت. معتمدالسلطنه پدر وثوق مستوفی اول آذربایجان بود. به همین دلیل حسن را نزد ناصرالدین شاه برد و تقاضای شغلی برای او نمود. ناصرالدین شاه ضمن پرسش از تحصیلات وثوق، او را جوانی فاضل و هوشیار تشخیص داد و موافقت نمود که به جای پدرش نایب مستوفی آذربایجان گردد. ضمناً به او لقب وثوق الملک داد (صفایی، 1363: 416)
وثوق الدوله مدت¬ها ریاست دفتر استیفا را در آذربایجان به عهده داشت و جزو اعیان¬ زاده¬های با سواد و متجدد محسوب می-گردید. دو سال بعد لقب وثوق الدوله گرفت و تا مشروطیت دارای همان سمت بود. پس از آن که ندای آزادی و مشروطه خواهی در سرتاسر ایران بلند شد، وثوق الدوله از افرادی بود که به این نغمه پاسخ مثبت داد و در تأیید و تشویق مشروطه خواهان همت گماشت. پس از صدور فرمان مشروطیت و انتخابات مجلس شورای ملی از طرف اعیان تهران به وکالت مجلس انتخاب گردید و رفته رفته در راه سیاست قدم گذاشت. (باقر عاقلی، 1380، ج3: 6-1693)
کارکرد سیاسی وثوق الدوله در دوران مشروطه:
وثوق الدوله به دلیل ارتباط نزدیکی که با حکومت مرکزی داشت؛ در دولت های دوران مشروطه نفوذ فراوانی داشت. بررسی اقدامات وثوق الدوله در آن دوره، وی را به عنوان یک دیوان سالار با نفوذ و قدرت مند نشان می دهد. وی پس از انقلاب مشروطه، حضور مستمری در سیاست داخلی کشور داشت. اعتقاد او به برقراری حکومتی پارلمانی و اطلاعاتی که از روند پیشرفت نهضت مشروطه به دست می آورد؛ وی را مورد توجه گروه های آزادی خواه قرار می داد.
به همین دلیل در مجلس اول، وی به عنوان نماینده صنف تاجران انتخاب گردید.(شمیم؛ 1375: 466) سپس به عنوان معاون صنیع الدوله – رئیس مجلس منصوب شد. پس از آن، وثوق الدوله در راس کمیته ای به اصلاح بودجه دربار پرداخت و در این راستا به کاهش حقوق شاه پرداخت. ولی در نهایت به دلیل حضور مستمر وی در دربار، سرانجام به شاه نزدیک شد..(آفاری، 1379، ص99؛ شمیم، 1375، 447)
بهار در این زمینه می نویسد: «« تا آخر آندوره رئیس کمیسیونی بوده که عمدهء خدمات آندورهء مجلس منوط بدان کمیسیون بـود و مـیتوان گـفت نخستین جمع و خرج و تعدیل و اصلاح مالی که در ایران به عمل آمد و مـبلغ عـمده ای از مستمرات و پول های بی‌اساس که به امر و وزید به عادت دیرینه پرداخته می‌شد و اصول گدائی و بیکاری را در کشور رواج میداد در آن کمیسیون حـذف، و بـا رعـایت لزوم و عدم لزوم جرح و تعدیل گردید و رسم القطاع و تیول که موجب خرابی املاک و از اصـول مـلوک الطـوایف بود برطرف شد و پایهء غالب اصلاحات در آن کمیسیون گذارده آمد.»» (بهار، 1366: 8-256)
اما حضور و کارکرد وثوق الدوله تنها به این مسئله ختم نشد؛ كمیته مالى مجلس وظیفه بسیار دشوار خود را در 21 مارس سال 1907 با حضور تعدادی از نمایندگان مجلس از جمله تقی زاده، مستشار الدوله، حاجى میرزا آقا معروف به حسینزاده، حاجى میرزا ابراهیم، شرف الدوله و حسام الاسلام به سرپرستی وثوق الدوله آغاز کرد. وظیفه این کمیته اصلاح قانون مالیاتی کشور بود. براون در این خصوص می نویسد: «« این كمیته كه با صلاحدید و توصیههاى ناصر الملك وطنپرست عمل مىكرد، به این نتیجه رسید كه افزایش در مالیاتهاى موجود یا تحمل مالیاتهاى جدید مقتضى نیست و بدون وجود وقت، پول و كمك كارشناسان خارجى تلاش براى ارزیابى مجدد املاك غیرممكن است و در نتیجه براى كسب مازاد درآمدى كه شدیدا مورد نیاز بود، آنها باید كاملا به صرفهجویى متوسل شوند.»»(براون، 1376: 228)
وثوق الدوله معتقد بود که اضافه مالیات موسوم به - تفاوت عمل – ( مبلغی که حکام علاوه بر مالیات و پیش از آن می گرفتند) نیز باید به خزانه دولت مرکزی در تهران ریخته شود. اکثر نمایندگان مجلس با این طرح وثوق الدوله موافق بودند؛ اما بسیاری از نمایندگان نیز به دلیل عم اطلاع مردم از قانون جدید و فشار جدید مالیاتی بر آن ها با تصویب طرح مذکور مخالفت بودند.(آفاری، 1379: 217)اسلام کرمانی دلیل انتخاب وثوق الدوله را در این کمیته را، عملکرد پیشین وی به عنوان مستوفى آذربایجان و اطلاع از مسائل مالی عنوان می کند.(کرمانی، 2536، 426) توجه ویژه وثوق الدوله به مسائل مالی نشان می دهد؛ وی درصدد نوسازی سازمان مالی ایران بود. اگر اوضاع اقتصادی کشور به مانند سابق اجرا می شد؛ با شرایط جدید و ویژه ای که برای دولت پیش آمده بود و هزینه های روز افزون مملکت، حکومت مرکزی قادر به اداره اوضاع نمی شد. و از این رهگذر امکان نابودی و حذف مشروطه به وجود می آمد.
چندی پس از آن، بنا به درخواست انجمن تبریز که خواستار ایجاد آزادی های بیشتری در نظام تازه تاسیس مشروطه بودند؛ کمیته ای در مجلس شورای ملی در فوریه 1907 / بهمن 1285 برپا گردید. هدف از این اقدام گنجاندن این قوانین در قانون اساسی کشور بود. این کمیته شامل تقی زاده، سعد الدوله، امین الضرب، مستشارالدوله و... بود. وثوق الدوله با وجود اینکه، در این گروه عضو نبود؛ به همکاری با آنان در این زمینه پرداخت. به دلیل تفاوت های بسیار زیادی که بین اعضای گروه از لحاظ ایدئولیژیکی وجود داشت؛ تاثیر بسیار زیادی بر جای نگذاشت.(آفاری، 1379:136)
با افتحاح مجلس دوم و حضور وثوق الدوله در آن، وی درصدد تجلیل از فاتحان تهران و احیا کنندگان دوباره مشروطه شد. به همین دلیل وی همت و دلاورى ستار خان و باقرخان و مجاهدین آذربایجان را ستایش نمود و طرحى را كه به عنوان قدردانى از ستار خان - سردار ملى - و سایر مجاهدین تبریز آماده کرد و براى تصویب به مجلس ارائه نمود. این موضوع پس از طرح در صلح علنی، بلافاصله توسط نمایندگان به تصویب رسید.(آفاری، 1379: 136؛ شمیم، 1375: 522)
وثوق الدوله در هنگام ورود سپاهیان مشروطه به شهر تهران و خـلع محمد علی شاه از سلطنت، به ریاست هیئت مدیرهء مملکت از طرف قوای ملی انتخاب گردید. اما پس از تعیین پادشاه جدید و تشکیل دولت مشروطه و هم چنین انحلال هیئت مدیره، به وزارت عدلیه منصوب شد و سپس در انـتخابات مجلس شرکت نمود و به نمایندگی مردم تهران در مجلس دوم انتخاب شد و از طرف مجلس به وزارت مالیه دولت منصوب شد.(بهار، 1366: 7-256؛ صفائی، 1344: 273)
حضور در کابینه های دولت:
کابینه ها:
در کنار فعالیت های گسترده وثوق الدوله در مجلس، انتخاب وی به عنوان وزیر مالیه و وزیر امور خارجه در دولت های مختلف نشان از اهتمام وی به اصلاح نظام مالی و تلاش برای نوسازی کشور و تبادل با کشورهای اروپایی بود. هم چنین این امر مشخص می کند که در بین سیاستمداران آن دوران، وثوق الدوله به تبحر در امور اقتصادی معروف بوده است. برای نمونه می توان به انتخاب وزیرر مالیه در دولت سپهدار تنکابی (صفایی، 1344: 5-234؛ براون، 1376: 317) و مستوفی الممالک اشاره کرد.( سپهر، 1344: 197)
کابینه مستوفی الممالک:
وثوق الدوله در این دوره وزارت مالیه را بر عهده داشت. وی دلیل این قبول این پست را این چنین می نویسد: ««نظر باصرار مستوفى الممالك و ملاحظه اینكه مردم نگویند محض دوستى با روس ها قبول شغل نكرد وزارت مالیه را پذیرفته»»( سپهر، 1344: 197) دلیل انتخاب وثوق الدوله برای این شغل را باید آشنایی وی باید مسائل مالی تلقی کرد. وی در خصوص پیشرفت کشور، برنامه هایی را برای اصلاح امور پیشنهاد نمود. وی می گوید: «« اگر دولت جدید با موانع فوق التصورى كه در پیش است بخواهد كار كند باید جرأت و جدیت خارق العاده نشان بدهد مثلا از جرایدیكه از حدود خود خارج میشوند باید جلوگیرى نماید همینطور نسبت بوكلاى مجلس.»»( سپهر، 1344: 197)
وثوق الدوله در دوران سمت وزارت خود درصدد ایجاد رابطه های مالی با دیگر کشورها بود. به همین دلیل مذاکراتی را با کشور آلمان شرقی انجام شد که با ناراضی بودن دو کشور انگلستان و روسیه و دخالت آن ها این مذارکات به جایی نرسید.(آفاری، 1379: 370)
کابینه محمدولی‌خان تنکابنی:
پس از تشکیل مجلس دوم، سپهدار تنکابنی وثوق الدوله را به عنوان وزیر عدلیه در کابینه خویش انتخاب کرد.(براون، 1376: 317)
کابینه علاء السلطنه:
وثوق الدوله در این کابینه به عنوان وزیر امور خارجه منصوب شد؛ که پس از چند روز از مقام خویش استعفا داد.( سپهر، 1344: 197)
کابینه صمصام السلطنه:
در این دوره وثوق الدوله به عنوان وزیر امور خاررجه رابطه خوبی با مورگان شوستر امریکایی نداشت و کارهای وی را به وزیر امور خارجه تایید نمی کرد.(شمییم، 1375: 533) با وخیم تر شدن اوضاع به خاطر حضور شوستر در ایران، روابط خارج دولت ایران با روسیه به تیرگی رسید. به همین دلیل در دوم ذی الحجه، وثوق الدوله برای عذرخواهی و برطرف نمودن مسائل مابین دو کشور به سفارت روس رفت.( صفایی، 1344: 245) دلیل مخالفت وثوق الدوله از شوستر، اصلاح نظام مالی ایران بود. اقدامات وی تاثیر زیادی بر ثروت خانوادگی آن ها داشت؛ زیرا پدر آن ها مالیات بگیر در ایالت آذربایجان بود.( آفاری، 1379: 430)
دولت در بیست وششم ذیحجة الحرام ۱۳۲۹، ه.ق به منظور حل اختلافات موجود بین ایران و روسیه، دو ماده پیشنهادی بدین شرح به مجلس تقدیم کرد: 1. مجلس شورای ملی به دولت اختیار بدهد که مساله اختلافات با دولت روسیه را به هرنحوکه برای آنها پیشرفت می‌کند و مقتضای مصلحت مملکت می‌دانند، تمام نمایند. 2. مجلس شورای ملی کمیسیونی تعیین نمایند که آن کمیسیون با هیات وزیران دارای اختیارات لازمه بوده، مساله اختلافات با روسها را به هر نحوکه برای آن ها پیشرفت کند و مقتضای مصلحت مملکت باشد، تمام نمایند.(مذاکرات مجلس دوم، جلسه 331)
وثوق الدوله که منصب وزارت امور خارجه را بر عهده داشت. روز دوشنبه ۲۶ شهر ذیحجة الحرام ۱۳۲۹ ه.ق به سخنرانی در مجلس پرداخت بود. وی در خصوص این مسئله و پیشنهادات دولت به مجلس گفت: «« یک مسئله که امروز دچار آن شده‌ایم و آن التیماتوم است که از طرف روسها شده است که لاینحل مانده است و از آن روزی که این اولتیماتوم به هیئت دولت رسیده است با کمال جدیت ساعی بودند که به اتفاق وکلا یک نوعی آن را رفع کنند. و تا امروز موففق نشده‌ایم بدبختانه در یک همچو موقعی وقتی که درست ملاحظه بفرمایند و این معایب و امراض را درست تشریح بکنیم می‌بینیم برای چاره اینها علاج منحصر است به تشکیل و تعیین یک حکومت ثابت مقتدر که همان طوری که مسئولیت به عهده او است یک اقتداری هم داشته باشند در صورتی که اصلاً حکومتی نداریم تا چه برسد به حکومت مقتدر.»»(مذاکرات مجلس دوم، جلسه 331)
در بخش دیگری از سخنرانی، وثوق الدوله در پاسخ سوال علاج مملکت در حال حاضر چه چیزی می باشد؛ نیز چنین گفت: « وقتی که از بنده می‌پرسیدند که علاج مملکت چیست و چه باید کرد بنده می‌گفتم که تشکیل یک حکومت ثابت مقتدر مسئولی علاج کار و اوضاع کار مملکت را می‌کند و بایستی یک حکومت مقتدر مسئولی داشت این را مکرر بنده گفتم شاید بعضی آقایان هم تصدیق بفرمایند حالا لازم نیست که بنده شرح آن حکومت ثابت مقتدره را عرض کنم که تعیین یک چنین حکومت مقتدر و مسئولی در یک مملکتی مثل مملکت ما چقدر ضرر و لازم است اولاً در تمام ممالک دنیا حتی در ممالک جمهوری‌های بزرگ عالم در آنجایی که اکثریت اهالی مردمانی اخلاقی و متمدن همه هستند بعضی بیش از ما مراتب تمدن و اخلاق را دآراء هستند هیج جا منکر اقتدار حکومت نیستند به جهت این که همیشه مسئولیت را با اقتدار و اختیار توأم و این دو را مستلزم یکدیگر می‌دانند.(مذاکرات مجلس دوم، جلسه 331)
پس از برکناری شوستر، اوضاع کشور تفاوت چندانی نکرد و هرج و مرج فراوانی در سراسر کشور به وجود آمد. به همین وثوق الدوله که هم چنان سمت وزیر امور خارجه را بر عهده داشت؛ از سمت خود به دلیل اینکه نمی شود با بختیاری ها کار استعفا نمود.( صفایی، 1344: 248)
کابینه اول میرزا حسن خان وثوق الدوله (6 تیر1295)
وثوق‌الدوله اولین بار در سال ۱۲۹۵ هجری شمسی که کشور را بی‌ثباتی فرا گرفته بود از طرف احمدشاه قاجار مأمور تشکیل کابینه شد. سیاست متفقین – انگلیس و روسیه - موافق بودند که مردی قوی روی کار بیاید و در داخل کشور امنیتی برقرار کند(صفایی، 1344: 428) سپهر در خصوص انتصاب به وزارت می رسد: «« امروز حوالى غروب شاه وثوق الدوله را به صاحبقرانیه احضار كرد و دستخط ریاست وزرائى را به وى اعطاء نمود و تا سه ساعت از شب گذشته مشغول مذاكره و مشاوره با او بود. »»(سپهر، 1344: 371)
اوضاع آن چنان به نفع وثوق الدوله نبود؛ به طوری که وی تا شانزده روز قادر به تشكیل كابینه نشد و در آن مدت حکومت بدون وزیر اداره می شد. حتى در این مدتفاصله یك مرتبه هم علاء السلطنه به ریاست دولت منصوب گردید و چون او نیز نتوانست وزرائى را به عضویت برگزیند؛ مجددا وثوق الدوله زمام حكومت را در دست گرفت. .»»(سپهر، 1344: 372، صفایی، 1344: 428) سپهر در خصوص دیر کرد تشکیل کابینه از زبان وثوق الدوله می نویسد: «« نگارنده بعد از غروب در تجریش ملاقاتى از وثوق الدوله رئیس الوزراء بعمل آوردم، راجع به علت تأخیر تشكیل دولت چنین گفت كه ابتدا اعلیحضرت همایونى عقیده داشتند كابینه از عناصر مختلفه تشكیل یابد تا طرفین متخاصمین عدم رضایتى نداشته باشند ولى حضور مباركشان معروض شد كه در جلسه مركب از افراد متضاد العقیده نمیتوان بطور آزاد اظهار رأى نمود. در این فاصله مجلس عالى در دربار تشكیل یافت و بالاخره امروز به خاكپاى همایونى عرض كردم لازم است كابینه از رجال با نفوذ از رؤساى وزراء سابق مانند مستوفى الممالك و مشیر الدوله و علاء السلطنه و سعد الدوله و عین الدوله و صمصام السلطنه تركیب شود.»»(صفایی، 1344: 428)
سپهر در ادامه می نویسد که وثوق الدوله گفت که چنانچه افراد انتخاب شده؛ حاضر به کار تحت ریاست بنده داخل كابینه نشوند؛ بنده حاضرم خودم به طورىكه اعلیحضرت امر فرمایند؛ عضویت دولت را قبول كنم و دیگرى به مسند ریاست وزراء منصوب گردد؛ اما شاه در این زمینه وعده مساعدت داده اند. هم چنین در خصوص روابط با دولت روس و انگلیس سؤال كردم که وثوق الدوله گفت که فعلا آنها منتظر اقدامات ژنرال باراتف می باشند و با دولت ایران رابطه سرد و بى قیدى را اعمال می کنند. اما امروز از طرف وزارت امور خارجه رسما به آنها نامه ای ارسال شد كه دولت ایران خیال دارد؛ هیئتى به همدان اعزام دارد هرگاه آن ها اساسا با این منظور مخالفتى ندارند؛ از خاكپاى همایونى تقضای دست بوسی آن ها خواهد شد. وثوق الدولله باز بیان داشت که مجلس اعیان و رجال سه نفر یعنى قوام السلطنه، محتشم السلطنه و مشاور الممالك را معین كرده است و در پایان ملاقات اظظهار داشت که نزدیك است عراده دولت ب هواسطه بىپولى و عدم در آمد به كلى از كار بیفتد.(سپهر، 1344: 373)
در این زمان بین کشورهای انگلیس و آلمان در جنوب ایران بر سر منافع استعماری جنگ در گرفت، که منجر به پیروزی انگلیسی‌ها شد و به خاطر آن مردم زیادی کشته و مجروح شدند و تفنگدارانی که در جنوب به کمک انگلیسی‌ها تشکل یافته بودند، منظم‌تر شده و بنام «پلیس جنوب» معروف شدند. نیروهای نظامی دولت عثمانی بخش عظیمی از ایران را اشغال کرده بودند و قصد حمله به تهران و تصرف آن را داشتند. وزرای مختار روس و انگلیس طی یادداشتی به وزارت امور خارجه قصد خروج خود را از تهران اعلام و توصیه کردند شاه نیز باید تهران را ترک کند. انتشار این خبر موجب شد اصناف و تجار مغازههای خود را تعطیل و در مساجد تهران اجتماع کرده و به حرکت شاه به خارج از تهران اعتراض کنند.(صفایی، بی تا: 13)
در نخستین روزهای زمامداری وثوق‌الدوله کمیتهای به نام «کمیته مجازات» موجودیت خود را اعلام و برنامه خود را اعدام انقلابی خائنین کشور اعلام کرد و مرتبا شبنامههایی در مورد ترور افراد انتشار میداد. قصد این کمیته از بین بردن وثوق‌الدوله و نزدیکان او بود. این کمیته موفق شد در مدت کوتاهی میرزا اسمعیل‌‌خان مدیر انبار غله دولتی، کریم دوانگر تروریست کمیته، منتخبالدوله خزانهدار و کفیل وزارت مالیه، عبدالحمیدخان متین‌السلطنه مدیر روزنامه عصر جدید و میرزا محسن مجتهد معروف و متنفذ تهران و دوست نزدیک وثوق‌الدوله را به قتل برساند.(بهار، 1357: 7-26) با این وجود، گسیختگی کارها تا بدان حد نبود که زمام امور کاملا از دست وثوق‌الدوله خارج شود. وی مدتی با مشکلات دست و پنجه نرم کرد؛ اما حوادث آذربایجان و تجاوزات روس وی را تحت فشار شدید قرار داده بود. در این هنگام یکی از وزیران شایع نمود که وثوق الدوله در جلسه وزیران گفته آذربایجان شقاقلوس ایران است. این قضیه دستاویزی برای روزنامه ها بر ضد رئیس دولت شد. ان قضایا وی را وادار به کناره گیری کرد.(صفایی، 1344: 9-428)
اما وی در دوران نخست وزیری نخست خود، مشکلات نان تهران را حل نمود؛ نظارت مستقیم روس و انگلیس را بر ارقام درآمد ایران کاهش داد؛ هجوم قوای متفق را به پایتخت مانع شد؛ قرارداد نفت خوشتاریای شمال را مورد تایید قرار داد؛ هم چنین اجازه تحدید تجارت تریاک را به تومانیاس داد.(صفایی، 1344: 429)
بر این اساس وثوق‌الدوله در شرایط بسیار حساسی مسند حکومت را بر عهده گرفت و به اداره امور پرداخت. با توجه به آشنایی کامل وی با دربار و رجل سیاسی تا حدودی توانست اوضاع مملکت را کنترل نماید؛ با این وجود، گسیختگی کارها تا بدان حد نبود که زمام امور کاملا از دست وثوق‌الدوله خارج شود. وی مدتی با مشکلات دست و پنجه نرم کرد؛ اما حوادث آذربایجان و تجاوزات روس وی را تحت فشار شدید قرار داده بود. در این هنگام یکی از وزیران شایع نمود که وثوق الدوله در جلسه وزیران گفته آذربایجان شقاقلوس ایران است. این قضیه دستاویزی برای روزنامه ها بر ضد رئیس دولت شد. این قضایا وی را وادار به کناره گیری کرد.(صفایی، 1344: 9-428)
پی‌نوشت‌ها:
1. کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی.
فهرست منابع:1. آفاری، ژانت، انقلاب مشروطه ایران، ترجمه رضا رضایی، تهران، انتشارات بیستون، 1379.
2. براون، ادوارد، انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه¬ی مهدی قزوینی، تهران، انتشارات كویر، 1376.
3. بهار، محمد تقی (ملک الشعراء)، 1366، شرح حال مرحوم وثوق الدوله، مجله یغما، 1366، شماره 110.
4. بهار، محمد تقی (ملک الشعرا)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی (انقراض قاجاریه) ج١و٢، تهران، انتشارات سهامی، 1357.
5. سپهر، محمد تقی، ناسخ التواریخ (سلاطین قاجاریه)، تصحیح محمد باقر بهبودی، ج١، تهران، انتشارات اسلامیه، 1344.
6. شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، انتشارات سوره، ١٣٧٥.
7. صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه، تهران، انتشارات جاویدان، 1344.
8. صفایی، ابراهیم، وثوق الدوله، تهران، انتشارات کتابسرا ،١٣٥٣.
9. عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی نظامی معاصر ایران ، ج٣، تهران، نشر گفتار ،١٣٨٠.
10. مجدالاسلام کرمانی، احمد، تاریخ انحطاط مجلس، مصصح محمود خلیل پور، انتشارات دانشگاه اصفهان، 2536.
11. مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره دوم، جلسه 231.
12. اصفهانیان، کریم، كریم و بهرام غفارى و على اصغر عمران، اسناد تاریخى خاندان غفارى، ج2، تهران، بنیاد موقوفات دكتر محمود افشار، 1385.
