دو وقف‏ نامه از بازار تهران؛ مسجد امام خمینی و تیمچه‏ استاد علی معمار

در بازار تهران و در محدوده ‏ی بافت قدیم آن که از زمان قاجاریه شکل گرفته و رو به گسترش نهاده، بناهای عام المنفعه‏ی زیادی توسط افراد متنفذ و متمول این دوره ساخته شده و وقف مصارف عمومی شده است.

شرایط هر یک از موقوفات در وقف‏نامه ‏های مربوط به آنها چه به صورت اسناد کاغذی نوشته یا سنگ نوشته به طور کامل ذکر شده است.

متأسفانه در سالیان اخیر تعداد زیادی از این بناها نابود شدند و آنچه که از آنها بجا مانده تنها نام یا در برخی موارد وقف‏نامه‏ی آنهاست که از آسیب مصون مانده‏اند. نگارنده در زمستان سال 1380 از اداره‏ی کل میراث فرهنگی مأموریت یافت تا نسبت به انجام برنامه‏ی بازخوانی و مستندسازی کتیبه‏های تاریخی بازار تهران اقدام نماید.

در خلال انجام برنامه‏ی یاد شده دو وقف‏نامه شناسایی شد که نوشتار حاضر معرفی این دو وقف‏نامه است.

یکی از وقف‏نامه ‏ها متعلق به مسجد امام (مسجد شاه سابق) است که در زمان فتحعلی شاه نوشته شده و بر بالای مدخل ورودی شمالی بنا نصب شده است، و دیگری متعلق به تیمچه‏ی استاد علی معمار و متعلق به زمان ناصرالدین شاه قاجار است.
 

مسجد امام خمینی

برای اطلاع بیشتر درباره‏ی مسجد امام تهران علاوه بر منابع متن به این منابع مراجعه شود:

بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران قسمت مرکزی و مضافات، قم، 1350، صص 73 - 65؛
اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، المآثر و الاثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، نشر اساطیر، 1363، جلد 1، ص 109؛

ذکاء، یحیی، سمسار، محمد حسن، تهران در تصویر، تهران، سروش، 1369، صص 210 - 199؛
سیفی قمی تفرشی، مرتضی، تهران در آیینه‏ی زمان، تهران، نشر اقبال، 1369، صص 49،48 و 71؛

ح. م زاوش، تهران در گذرگاه تاریخ، تهران، نشر اشاره، 1370، ص 33؛
م. حسن بیگی، تهران قدیم، تهران، نشر منصوری، 1377، ص 24؛
نوربخش، مسعود، تهران به روایت تاریخ، تهران، 1381، ص 827.
 

الف. موقعیت جغرافیایی

ساختمان مسجد امام در ضلع شمالی بازار تهران و جنوب خیابان 15 خرداد در منتهی الیه شرقی خیابان ناصر خسرو قرار دارد.
 

ب. تاریخچه‏ ی بنا و خصوصیات معماری آن

ساختمان مسجد به استناد کتیبه‏های تاریخی آن بین سال‏های 1224 تا 1240 ه ق توسط فتحعلی شاه قاجار ساخته شده و در زمان ناصرالدین شاه قاجار نیز الحاقاتی به آن اضافه شده و تعمیراتی در آن صورت گرفته است (1).

ساختمان مسجد امام با وسعتی حدود 10 هزار متر مربع (2) با نقشه‏ی چهار ایوانی ساخته شده و مشتمل بر صحن وسیع مرکزی و چهار ایوان در جهات جغرافیایی است. در ضلع جنوبی مسجد گنبدخانه‏ی مقصوره و در اطراف نیز شبستان‏های ستون‏دار و در سایر قسمت‏ها نیز رواق‏هایی احداث شده و نمای داخلی آنها با تزیینات کاشیکاری و کتیبه مزین شده است.

بنا سه ورودی در جهت‏های شمالی، غربی و شرقی دارد. ورودی جبهه‏ی شمالی شامل سردری بزرگ با دو مناره در بالای آن که ورودی اصلی بناست و به خیابان 15 خرداد منتهی می‏شود. در مجاورت این سردر علاوه بر دکان‏ها، در گوشه‏ی شمال غربی مدرسه‏ای قرار دارد.

که به مدرسه‏ی علوم دینی صدر مشهور است و از بناهایی است که توسط میرزا شفیع خان صدر اعظم فتحعلی شاه قاجار احداث شده (3)و هم اکنون با نظارت میراث فرهنگی استان تهران در حال مرمت و بازسازی است. ترکیب سردر شمالی مسجد قابل مقایسه با مسجد وکیل شیراز متعلق به دوران زندیه می‏باشد (4).

ورودی جبهه ی غربی بنا به راسته‏ی بازار بزرگ و ورودی شرقی به بازار صحافان یا بازار بین‏الحرمین راه دارد. راه دسترسی به صحن مرکزی نیز از طریق ورودی‏های مذکور ممکن است.

ساختمان مسجد با مصالحی از سنگ، آجر، گچ و کاشی برپا شده و در برخی قسمت‏ها از جمله پوشش‏های بام و گنبدها و ورودی‏ها از سازه‏های فلزی و چوبی استفاده شده است. تزیینات مسجد شامل کاشیکاری، گچکاری، حجاری و مقرنس در انواع هندسی، گیاهی و نوشتاری زینت بخش نمای داخلی و خارجی بنا می‏باشد.

بیشترین تزیین بنا، کتیبه‏های است به خط کوفی بنایی، نستعلیق، ثلث و نسخ شامل آیات قرآنی، اسمای ائمه و اشعار شعرایی چون فتحعلی خان ملک الشعرا (5) و مجتهد الشعراست (6)

قدیمی‏ترین کتیبه‏ی بنا در ایوان جنوبی با تاریخ 1224 ه ق می‏باشد. بنا به نوشته‏ی اعتماد السلطنه اکثر کتیبه‏ها به خط آقا مهدی ملک الکتاب (7) از خوشنویسان عهد قاجار است (8)

علاوه بر آن نام هنرمندان و استادان دیگر چون اسدالله عابدین، اسدالله حسینی، احمد علی اصغر، علی اکبر محمد از تهران و مصطفی طباطبائی، فتح‏الله عبدالرحیم حسن باقر و ابراهیم کاظم از اصفهان را می‏توان در کاشیکاری‏های اطراف صحن مشاهده کرد(9).

چنانکه ذکر شد در عهد ناصرالدین شاه قاجار بخش‏هایی به ساختمان مسجد اضافه شد که از آن جمله می‏توان به دو مناره و گلدسته‏ی بالای سردر شمالی اشاره کرد (10).

در درون سردر و بر بالای مدخل ورودی جبهه‏ی شمالی لوح سنگی از جنس مرمر قرار دارد که روی آن کتیبه‏ای به خط نستعلیق در 9 سطر بخشی از موقوفات متعلق به مسجد که توسط فتحعلی شاه قاجار وقف شده ذکر شده است. علی‏رغم اشارات فراوان در خصوص مسجد شاه اشاره‏ای به وقف‏نامه‏ی آن نشده است.

قطعه سنگ مذکور به شکل مستطیل است و تاق‏نمای برجسته‏ی حجاری شده‏ای دارد.

در میان ترنج لچکی‏های طرفین در سمت راست عبارت «قال رسول الله صلی الله علیه و آله» نوشته شده در طرف دیگر حدیث معروف نبوی «انا مدینة العلم و علی بابها» آورده شده است. زمینه‏ی اطراف عبارات با نقوش زیبای گیاهی حجاری شده است. بر پیشانی تاق‏نما عبارات ذیل نگاشته شده است:

هو الواقف علی الضمایر / الحمد لله الذی وقف علی باب معرفته العقول کصخرة و هی صما. و الصلوة علی / الرسول و آله و هم علیه ادلاء. و بعد، غرض از تحریر این کلمات خجسته ایاب آن است که اعلی حضرت فلک بسطت شاهنشاه / دین پناه، ظل السلطان ابن‏السلطان ابوالفتح و العلی الخاقان فتحعلی شاه قاجار خلدالله ملکه و سلطانه -

وقف صحیح شرعی فرمود سی و چهار باب دکاکین / حادثه‏ی واقعه در بازار جنب مسجد به انضمام یک باب حمام (11) جدید که حدود آن در وقف نامجه علی حده ثبت و ضبط است و تولیت آن را مفوض فرمود به متولی مسجد که در آبادی و رونق / دکاکین مزبوره لازمه‏ی دقت و اهتمام آورده و به اجاره‏ی مستأجرین معتبر داده،

هر ساله وجه اجاره‏ی آن را از قرار تفصیل فی مابین مباشرین و خدام مسجد بر پانصد / سهم تقسیم نماید متولی و نایب امام، نفری سی سهم؛ واعظ و ناظر و خادم‏باشی، نفری بیست سهم؛ فراش‏باشی، دوازده سهم؛ و پنج نفر فراش و سقا و دو نفر چراغچی و سه نفر فانوسچی / نفری ده سهم، مکبر و سه نفر مؤذن، نفری پانزده سهم؛

و دو نفر ابریق‏دار، نفری چهار سهم؛ و دویست سهم دیگر را به تصرف امام داده که صرف روشنایی مسجد و تعمیرات حرویه و اخراجات / متفرقه‏ی دکاکین مزبوره و مسجد از بابت ازاله‏ی برف و اندود بام شود .

و اگر تغییری در نفری خدام و عزل و نصب مباشرین و زیاده و نقصان مقرری ایشان لازم افتد، متولی به اذن و اطلاع امام اهل / قطع و فصل آن را نموده، خود بنفسه دخل و تصرف در آن ننماید

تا در مجاری تغییر و تبدیل شرایط تعدیل که لازم عدالت مسلمه‏ی امام است بی‏ریب و شکی به عمل آید. مقرر آنکه مال الاجاره‏ی دو باب اروسی جنبین هذا الباب، داخل پانصد نیست (12)
 

تیم چه‏ ی استاد علی معمار

الف. موقعیت جغرافیایی
بنای تیمچه‏ی استاد علی معمار که امروزه به نام پاساژ از آن یاد می‏شود در راسته‏ی بازار بین‏الحرمین حد فاصل چهار راه بین‏الحرمین و کوچه‏ی پشت مسجد بزازها در شرق مسجد امام به فاصله ‏ی 10 متری ضلع جنوب غربی بنای موزه‏ی کتابخانه‏ ی  ملک (13) قرار دارد.

متأسفانه از ساختمان اولیه و اصلی بنا هیچ اثری بجا نمانده و در طول یک دهه‏ی اخیر کاملا نابود شده و جای آن را پاساژ دو طبقه‏ای گرفته است.

نام و موقعیت این بنا بر روی دو نقشه‏ای که به فاصله سال‏های 1275 ه ق و 1309 ه ق از دارالخلافه‏ی تهران تهیه شده به طور دقیق ذکر شده (14) در حالی که بر روی نقشه‏ی امروزی بازار تهران نامی از آن نمی‏یابیم.
 

وقف ‏نامه

تنها شاهد بجا مانده از بنای اولیه لوح سنگی است که احتمالا بر بالای مدخل ورودی آن قرار داشته و هم اکنون درون قابی فلزی در بالای درب ورودی پاساژ جدیدالاحداث و در بدنه‏ی دیوار جاسازی شده و با تغییراتی که هر روز در بازار تهران صورت می‏گیرد روز به روز ناپدیدتر می‏شود.

لوح مزبور به ابعاد 50 ضرب در 70 سانتی‏متر از جنس مرمر و در 6 سطر وقف‏نامه‏ی کوچکی است که به خط نستعلیق عبارات ذیل بر آن نگاشته شده است.در قسمت بالای سنگ نام مبارک «یا اباعبدالله» در زمینه‏ای از نقوش گیاهی حک شده و در ادامه چنین آمده است:

بسم الله تعالی هو الواقف علی الضمایر و بعد، پوشیده نماند که چون دنیا دار فانی است پس / بر هر عاقلی لازم است که در تدارک سفر باقی باشد.

لهذا وقف مؤبد نمود خیرالحاج / حاجی استاد علی معمار این تیمچه را بر این که دو سهم از تمام منافع و مال‏الاجاره‏ی آن بعد از جمیع / تعمیرات لازمه در خود تیمچه صرف ذکر مصایب جناب اباعبدالله (علیه‏السلام) بشود /

اول محرم تا دوازده روز و یک سهم دیگر حق متولی و ناظر و ورثه به نحوی که در / وقف‏نامه ذکر شد چنانچه ایشان در این باب مسامحه نمایند، متدینین آن سکنه آنها را / باین... دارند / اگر چه حکم حاکم شرع باشد در خارج تیمچه هم ذکر مصائب جایز نیست 1229.
 

پی نوشت:

1- بلاغی، عبدالحج، تاریخ تهران قسمت مرکزی و مضافات، قم، 1350، ص 66؛ دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران دوره‏ی اسلامی، مساجد تهران، حوزه‏ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1378، صص 106 - 105.
2- نوربخش، مسعود، تهران به روایت تاریخ، تهران، نشر علم، 1381، ج 1، ص 314.
3- بر این مدرسه نیز رقباتی وقف است که بخشی از آن در کتاب تاریخ تهران آمده است ر. ک بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران قسمت مرکزی، قم، 1350 صص 79 - 78؛ سلطانزاده، حسین، تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون، تهران، نشر آگاه، 1364، ص 308.
4- مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1361، ص 87.
5- فتحعلی خان کاشانی ملک الشعرا متخلص به صبا از شاعران بزرگ و معروف زمان فتحعلی شاه قاجار در سال 1238 ه ق فوت کرد. از آثار او می‏توان به خداوند نامه، شاهنشاه نامه، عبرت نامه و گلشن صبا اشاره کرد. مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرون 12 و 13 هجری، نشر زوار، 1378، ج 3، ص 73.
6- حسین طباطبایی ملقب به مجتهد الشعرا و متخلص به مجمر از سادات اصفهان که در آغاز جوانی به تهران آمد و به یاری نشاط اصفهانی به دربار فتحعلی شاه قاجار راه یافت. وی در غزلسرایی در میان شاعران دوره‏ی بازگشت مقام ارجمندی دارد. او در سال 1255 ه. ق فوت نمود؛ لغتنامه‏ی دهخدا، ذیل کلمه‏ی «مجمر».
7- اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، مرآت البلدان، تهران، دانشگاه تهران، 1368، ج 4، صص 2006 - 2005.
8- میرزا مهدی ملک الکتاب متخلص به عشرت بزرگ، از شاعران و خوشنویسان عهد قاجار و از رجال مهم زمان فتحعلی شاه است، وی در سال 1182 ه ق متولد شد و در سال 1270 ه ق درگذشت. مهدی بامداد، همان، ج 4، صص 170 - 168؛ اعتماد السلطنه، همان، ص 2005.
9- گنجنامه‏ی فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، بناهای مذهبی تهران، ویرایش کامبیز حاجی قاسمی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی سازمان میراث فرهنگی کشور، دفتر سوم، 1377 ص 12.
10- اعتماد السلطنه، همان، ص 2006.
11- دکان‏ها و حمام ذکر شده در وقف‏نامه در خارج سردر شمالی مسجد در ضلع شرقی آن مکانی که امروزه مغازه‏های قفل‏سازی ایجاد شده قرار داشته‏اند که متأسفانه در 30 سال گذشته کاملا تخریب و از بین رفته است. حمام مذکور توسط حاج میرزا آقاسی صدر اعظم ناصرالدین شاه احداث شده بود؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران قسمت غربی، قم، 1350، ص 86.
12- از آقای عبدالله قوچانی که در خواندن برخی نکات مبهم وقف‏نامه‏ی مسجد امام کمک کردند قدردانی می‏شود.
13- ساختمان کتابخانه و موزه‏ی ملک متعلق به حاج حسن آقا ملک فرزند حاج محمد کاظم ملک التجار که در سال 1316 املاک فراوانی را وقف آستان قدس رضوی کرد. از دیگر موقوفات او می‏توان به ساختمان موزه و کتابخانه‏ی جدیدالاحداث ملک واقع در ضلع شرقی اداره‏ی کل میراث فرهنگی استان تهران اشاره کرد که بالغ بر 9,000 متر مربع زیربنا دارد. وی در سال 1351 ه ق در صد سالگی درگذشت و در حرم امام رضا (ع) دفن شد. برای اطلاع بیشتر از محمد کاظم ملک التجار ر. ک: مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرون 12 و 13 هجری، نشر زوار، 1378، ج 1، صص 145-141.
14- نقشه‏ی اول در سال 1275 ه ق در زمان ناصرالدین شاه قاجار توسط علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه و نظارت فنی موسیو کرشیش معلم توپخانه‏ی مدرسه‏ی دارالفنون با همکاری چند نفر از فارغ‏التحصیلان در مقیاس یک هزارم تهیه شده و نقشه‏ی دوم نیز در فاصله سال‏های 1285 تا 1309 ه ق به فرمان ناصرالدین شاه به مدت 9 سال با نظارت علیقلی میرزا وزیر علوم و کفیل مدرسه‏ی دارالفنون و مهندس عبدالغفار نجم الممالک معلم علوم و ریاضی و جمعی از معلمان با همکاری 20 دانش‏آموز در مقیاس یک دوهزارم تهیه شده است در این نقشه، باروی پیرامون شهر 192,000 متر و تعداد خانه‏ها 9,000 باب ذکر شده است. اطلس تهران، گیتاشناسی، 1377، صص 6-5.
 

منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: علی فرحانی