انديشه هاي سياسي و اجتماعي فارابي
ابو نصر محمد فارابي الطرخاني درسال 251 ش . / 259 ق . در روستاي وسيج در فاراب و از بلاد ماوراء النهر به دنيا آمد و در سن هشتاد سالگي در دمشق درگذشت . فارابي در اين مدت ، به تحصيل ، تأليف و تدريس علم ، به ويژه درزمينه ي فلسفه (1 ) و منطق ، اشتغال داشت ، به گونه اي که کوشش وافر او درترجمه و تفسير آثار افلاطون ، ارسطوو نوآوري در فلسفه ، موجب شد که وي را « معلم ثاني » (2) بنامند ومؤسس فلسفه ي اسلامي لقبش دهند . بنابراين ، انديشه هاي سياسي و اجتماعي فارابي بيش از آن که متأثر از تحولات علمي در يونان باستان باشد ، از اعتقادات اسلامي تأثير پذيرفته است . (3) در اين درس ، برخي از انديشه هاي سياسي و اجتماعي فارابي را مورد بحث قرار مي دهيم :
مدينه ي فاضله ، شهر ، دولت يا اجتماعي است که در آن همکاري زيادي براي نيل به سعادت دنيوي و اخروي وجود دارد . به بيان ديگر ، در چنين شهري ، مردم سعادت خود و ابزار نيل به آن را مي شناسند . و براي دست يابي به آن ( سعادت ) با يکديگر همکاري مي کنند . البته اين همکاري ، شرط بقا و حيات مدينه ي فاضله نيز شمرده مي شود ؛ زيرا مدينه ي فاضله همانند تن آدمي است که اعضايي دارد و اگر اين اعضا با يکديگر هماهنگ نباشد ، حاصل کار آن چيزي نيست که سعادت انسان را تأمين نمايد . بنابراين ، کامل و سالم بودن اعضا و نيز هماهنگي و همکاري آن ها از شروط لازم براي فراهم آمدن سعادت است . (7)
البته در مدينه ي فاضله همه ي انسان ها در يک سطح نيستند ؛زيرا هر يک از انسان ها در بدو تولد، داراي فطرتي متفاوت با ديگري است. علاوه بر آن ، تربيت متفاوت ، فطرت هاي گوناگون پديد مي آورد . گوناگوني فطرت ها موجب گرايش به علوم و صنايع متعدد است . اين مسأله تفاوت درشغل ، ثروت و سلسله مراتب اجتماعي را ايجاد مي کند. پس مدينه ي فاضله يک نظام طبيعي است که در آن تفاوت وجود دارد ، اما اين تفاوت ، عامل رشد ، توسعه و پيشرفت است .(8)
در نقطه ي مقابل مدينه ي فاضله ، مدينه جاهله قرار دارد که بدون درک آن ، فهم مدينه ي فاضله دشوار است . البته مدينه ي جاهله يا جامعه ي ناسالم به مدينه هاي متعددي چون فاسقه و ضاله تقسيم مي شود . اما وجه مشترک همه ي اين جوامع آن است که سعادت در آن به تلاش براي نيل به سلامت جسم ، فراواني نعمات ( خوش گذراني ) ، زيادي ثروت ( مال اندوزي ) ، افزوني شهرت ( شهرت طلبي ) ، وآزادي بي حد و حصر ( هرج و مرج خواهي ) محدود مي شود. چنين نگرشي انحراف از نظام آفرينش است ؛ زيرا سعات بشر در سعادت دنيوي خلاصه نمي شودکه به روش هاي درست و نادرست حاصل آيد ، بلکه سعادت داراي بعد دايمي ، جاودانگي و الهي نيز هست که مدينه ي جاهله از آن بي بهره است . (9)
کامل ترين فرد براي تصدي رهبري جامعه ي سالم کسي است که واجد صفات دوازده گانه ي(1) تندرستي، (2) هوشمندي ، ( 3) راست گويي ( و راست روي ) ، ( 4) والامنشي ، (5 ) دادگري ، (6 ) دليري ، (7 ) درک قوي ، ( 8) حافظه ي توانا ، (9 ) فصاحت در بيان ، ( 10) علاقه ي به علم ، (11 ) پرهيز از گناه ، (12 ) بي اعتنايي به ثروت باشد . اما هر گاه فردي جامع اين صفات در جامعه پيدا نشود و دو فرد يا جمعي از افراد واجد صفات مذکور باشند آنان رهبران جامعه خواهند بود (11) به نظر فارابي ، جانشين ( يا جانشينان ) رهبر جامعه علاوه بر صفاتي که رهبر جامعه بايد داشته باشد ، بايد داراي اين صفات نيز باشند :
1-خردمندي
2- توانايي در وضع قوانيني جديد ؛
3- آگاهي و به کار گيري قوانين و آداب رهبر قبلي ؛
4- مهارت در به کارگيري سلاح و مهمات به هنگام جنگ ؛
5- بصيرت و دور انديشي در مواجهه با اوضاع جامعه ؛
6-برخورداري از تجربه و داشتن بياني روشن و رسا در تحريک مردم به فرمان برداري از خود و قوانين جديد . (12)
موضوع علم مدني رفتار انساني است . از اين رو ، علم مدني به مطالعه و بررسي رفتار ارادي و غير ارادي ، هدف يا هدف هاي رفتار و طبقه بندي آن ، منشأ ظهور و شرايط تحقق رفتار ، ابزار لازم براي تولد رفتارمطلوب و مانند آن مي پردازد . اين بررسي در دو بعد صورت مي گيرد : نخست اين که علم مدني در جهت مطالعه ي رفتار موجود و نحوه ي شکل گيري آن گام بر مي دارد . دوم آن که رفتار مطلوب ( مدينه ي فاضله ) و راه هاي وصول به آن را ، که تنها وسيله ي راه يابي به سعادت حقيقي است ، مدنظر قرار مي دهد . (14)
جايگاهي که فارابي براي علم مدني درطبقه بندي علوم درنظر گرفته است ، موضوع مورد مطالعه ي علم مدني را روشن تر مي گرداند . از نظر فارابي ، علوم به نظري و عملي قابل تقسيم است .( 15) و علم مدني جزئي از علوم عملي است .و علم مدني شامل دو بخش اخلاق و سياست( 16) است . اخلاق به تعريف و تبيين سعادت مي پردازد و در سياست ، راه هاي رساندن جامعه به سعادت حقيقي به بحث گذا شته مي شود و اگر ساکنان مدينه ي فاضله از طريق علم اخلاق ، سعادت را خوب بشناسند و راه هاي وصول به آن را به وسيله ي علم سياست بياموزند ، به سعادت دنيوي و اخروي ( سعادت حقيقي ) دست نخواهند يافت . (17)
اجتماع مورد نظر فارابي داراي مراتب گوناگوني است ؛ به اين معنا که در جامعه بر اساس استعدادهاي فطري و توانايي هاي اکتسابي ، تقسيم کار و جود دارد . در نتيجه ، هر يک از انسان ها در يک مرتبه و موقعيت اجتماعي ، اقتصادي ومانند آن قرار دارد و در مجموع ، همه ي انسان ها قادرند نيازهاي همديگر را تأمين نمايند . همچنين اجتماع ، از نظر فارابي ، به اجتماع کامل و ناقص تقسيم مي شود . اجتماعي که قادر باشد نيازهاي اعضاي خويش را برآورد « اجتماع کامل » است . درمقابل ، ده محله ، کوي و منزل که قادر به برآوردن تمامي حوايج خود نيست . « اجتماع غير کامل » است . به بيان ديگر ، فارابي اجتماعي را که هدف آن نيل به سعادت از طريق همکاري باشد ، « اجتماع کامل » مي داند . (19)
اجتماع کامل به سه صورت تشکيل مي شود :
1-اجتماع عظما : اجتماعي که از ملت هاي بسياري تشکيل شده است ( مانند امپراتوري ها )
2- اجتماع وسطا : از جمع آمدن يک ملت در محدوده ي جغرافيايي خاصي تأسيس مي شود .
3-اجتماع صغرا : بخشي از يک ملت است که در يک شهرزندگي مي کنند . بنابراين ، اجتماع کامل بر اساس وسعت ، جمعيت و ميزان همکاري و همياري به انواع گوناگوني تقسيم شده اند . اما به عقيده ي فارابي ، هر چه اجتماع بزرگ تر باشد ، نيکوتر و کامل تر است ؛ زيرا اجتماع بزرگ تر امکانات بيش تري براي تأمين حوايج مردم در اختيار دارد . البته فارابي يادآوري مي کند که صرفاً نيازها و تلاش براي تأمين آن ها عاملي براي گرد هم آمدن انسان ها نيست ، بلکه شرايط گوناگون جوي موجب اختلاف در خلق و خوي ، کشت و زرع و تشکيل اجتماعات متفاوت مي شود. (20)
به دليل پويايي و تحرک ، شهروندان حق ندارند که در تعيين سرنوشت خود شرکت کرده ، در تبيين ويژگي هاي شهرشان مشارکت جويند و درتدارک زمينه هاي مشاركت خويش همكاري نمايند ؛ چرا که هيچ انساني ابزار انسان ديگر نيست تا به خدمت ديگري درآيد . البته فقط در اين صورت است که همه ي شهروندان امکان شکوفا کردن استعدادهاي خود را ، که لازمه ي جامعه ي انساني تر و الهي تر است ، مي يابند . (22)
به عقيده ي فارابي ، همه ي شهروندان از توانايي برابر براي رشد و تکامل خود و شهرشان برخوردار نيستند؛ چون انسان ها از ذات و سرشت نابرابر برخوردارند وعوامل گوناگون محيطي ، اجتماعي و اقليمي به يک نسبت بر همه ي آن ها تأثير نمي گذارد. اين نابرابري منجر به تضاد و رکود نمي شود، بلکه موجب تعاون و تحرک است؛ زيرا نابرابري موجب نيازمندي و تلاش و همکاري براي تأمين آن است.(23)
اگر چه شهروندان از توانايي ذاتي برابر براي رسيدن به رشد فردي و اجتماعي بي بهره اند ، ولي حکام شهري بايد امکانات مساوي براي آنان فراهم آورند . در اين صورت ، تحرک آغاز شده براي دست رسي به سعادت و تحقق جامعه ي خوب و مطلوب تداوم مي يابد. بنابراين ، با وجود تفاوت در بين شهروندان ، هيچ گاه حکومت مطلوب اين تفاوت ها را وسيله اي براي تبعيض قرار نمي دهد. (24)
1-مدينه ي فاضله : نظريه ي « مدينه ي فاضله » برجسته ترين انديشه ي سياسي فارابي است .اگر چه انديشه ي مدينه ي فاضله ي او متأثر از نظريه ي « دولت ايده آلي » افلاطوني مي باشد ، ولي او اين انديشه را به رنگ و بوي وحي آراسته است . از نظر فارابي ، مدينه ي فاضله ، اجتماعي است که در آن همکاري زيادي براي نيل به سعادت دنيوي و اخروي وجود دارد . علاوه بر آن ، مدينه ي فاضله از اعضاي سالم ، هماهنگ و هم ازهدف برخوردار است . مدينه ي فاضله يک نظام طبيعي است که در آن تفاوت ديده مي شود، ولي مبراي از تبعيض است . مدينه ي فاضله در مقابل مدينه ي جاهله يا مدينه ي ناسالم قراردارد .
2-رهبرجامعه و شرايط آن : هر جامعه به رهبر ، و جامعه ي سالم به رهبر فرزانه نيازمند است . ضرورت وجود رهبر همانند ضرورت وجود عقل درجسم است . رهبر ( يا رهبران ) بايد کامل ترين فرد جامعه باشد . کامل ترين فرد جامعه داراي صفاتي همچون تندرستي ، هوشمندي ،راست گويي ، والامنشي ، دادگري ، دليري ، درک قوي ، حافظه ي توانا ، فصاحت در بيان ، علاقه مندي به علم ، پرهيز از گناه و بي اعتنايي به ثروت است . همچنين رهبر و جانشينان او بايدخردمند ، بصير ، دورانديش، مجرب و فصيح باشند .
3-علم مدني : هدف زندگي انساني ، نيل به سعادت است ، دست يابي به سعادت فقط از طريق علم مدني ( علم سياست ) به دست مي آيد ؛ زيرا علم مدني علمي است که نحوه ي ايجاد شرايط زندگي بهتر – يعني : زندگي همراه با آرامش و امنيت – را در پرتو رهبري فرزانه و همياري صميمانه ي مردمي فراهم مي آورد . موضوع علم مدني رفتار انساني ( مطالعه ي رفتار موجود و نشان دادن راه هاي نيل به رفتار و جامعه ي مطلوب ) است . علم مدني جزئي از علوم عملي است و آن نيز به دو بخش اخلاق و سياست تقسيم مي شود .
4-اجتماع : انسان فطرتاً اجتماعي است . همچنين براي زنده ماندن و نيل به سعادت و کمال، نيازمند زندگي اجتماعي مي باشد ؛ زيرا اجتماع ، مجموعه اي از افراد و روابط انساني هدفمند ( سعادت خواه ) است . البته در اجتماع به دليل وجود تفاوت هاي فطري و اکتسابي ، تقسيم کار و سلسله مراتب اجتماعي پديد مي آيد . چنين اجتماعي به آن دليل يک اجتماع کامل است که مي تواند نيازهاي اعضايش را برآورد . اجتماع کامل به سه صورت اجتماع عظما ، و سطا و صغرا است .
5-شهروندان : از نظر فارابي ، شهر از جمله اجتماعات کامل است . کامل بودن شهر تا حدود زيادي ، مرهون پويايي و تحرک شهروندان در جهت دست يابي به کمال مطلوب و مطلوب تر است . به همين دليل ، شهروندان حق تعيين سرنوشت خويش را دارند . البته همه ي شهروندان از توانايي برابر براي نيل به رشد و کمال برخوردار نيستند ، ولي اين تفاوت موجب تعاون و تحرک بيش تر مي گردد . با اين وصف ، حکام براي آنان امکانات مساوي به منظور رسيدن به سعادت فراهم مي آورند . در واقع ، حکومت مطلوب ، تفاوت ها ي موجود در انسان ها را وسيله اي براي تبعيض قرار نمي دهد .
مدينه ي فاضله :
مدينه ي فاضله ، شهر ، دولت يا اجتماعي است که در آن همکاري زيادي براي نيل به سعادت دنيوي و اخروي وجود دارد . به بيان ديگر ، در چنين شهري ، مردم سعادت خود و ابزار نيل به آن را مي شناسند . و براي دست يابي به آن ( سعادت ) با يکديگر همکاري مي کنند . البته اين همکاري ، شرط بقا و حيات مدينه ي فاضله نيز شمرده مي شود ؛ زيرا مدينه ي فاضله همانند تن آدمي است که اعضايي دارد و اگر اين اعضا با يکديگر هماهنگ نباشد ، حاصل کار آن چيزي نيست که سعادت انسان را تأمين نمايد . بنابراين ، کامل و سالم بودن اعضا و نيز هماهنگي و همکاري آن ها از شروط لازم براي فراهم آمدن سعادت است . (7)
البته در مدينه ي فاضله همه ي انسان ها در يک سطح نيستند ؛زيرا هر يک از انسان ها در بدو تولد، داراي فطرتي متفاوت با ديگري است. علاوه بر آن ، تربيت متفاوت ، فطرت هاي گوناگون پديد مي آورد . گوناگوني فطرت ها موجب گرايش به علوم و صنايع متعدد است . اين مسأله تفاوت درشغل ، ثروت و سلسله مراتب اجتماعي را ايجاد مي کند. پس مدينه ي فاضله يک نظام طبيعي است که در آن تفاوت وجود دارد ، اما اين تفاوت ، عامل رشد ، توسعه و پيشرفت است .(8)
در نقطه ي مقابل مدينه ي فاضله ، مدينه جاهله قرار دارد که بدون درک آن ، فهم مدينه ي فاضله دشوار است . البته مدينه ي جاهله يا جامعه ي ناسالم به مدينه هاي متعددي چون فاسقه و ضاله تقسيم مي شود . اما وجه مشترک همه ي اين جوامع آن است که سعادت در آن به تلاش براي نيل به سلامت جسم ، فراواني نعمات ( خوش گذراني ) ، زيادي ثروت ( مال اندوزي ) ، افزوني شهرت ( شهرت طلبي ) ، وآزادي بي حد و حصر ( هرج و مرج خواهي ) محدود مي شود. چنين نگرشي انحراف از نظام آفرينش است ؛ زيرا سعات بشر در سعادت دنيوي خلاصه نمي شودکه به روش هاي درست و نادرست حاصل آيد ، بلکه سعادت داراي بعد دايمي ، جاودانگي و الهي نيز هست که مدينه ي جاهله از آن بي بهره است . (9)
رهبرجامعه و ويژگي هاي او
کامل ترين فرد براي تصدي رهبري جامعه ي سالم کسي است که واجد صفات دوازده گانه ي(1) تندرستي، (2) هوشمندي ، ( 3) راست گويي ( و راست روي ) ، ( 4) والامنشي ، (5 ) دادگري ، (6 ) دليري ، (7 ) درک قوي ، ( 8) حافظه ي توانا ، (9 ) فصاحت در بيان ، ( 10) علاقه ي به علم ، (11 ) پرهيز از گناه ، (12 ) بي اعتنايي به ثروت باشد . اما هر گاه فردي جامع اين صفات در جامعه پيدا نشود و دو فرد يا جمعي از افراد واجد صفات مذکور باشند آنان رهبران جامعه خواهند بود (11) به نظر فارابي ، جانشين ( يا جانشينان ) رهبر جامعه علاوه بر صفاتي که رهبر جامعه بايد داشته باشد ، بايد داراي اين صفات نيز باشند :
1-خردمندي
2- توانايي در وضع قوانيني جديد ؛
3- آگاهي و به کار گيري قوانين و آداب رهبر قبلي ؛
4- مهارت در به کارگيري سلاح و مهمات به هنگام جنگ ؛
5- بصيرت و دور انديشي در مواجهه با اوضاع جامعه ؛
6-برخورداري از تجربه و داشتن بياني روشن و رسا در تحريک مردم به فرمان برداري از خود و قوانين جديد . (12)
علم مدني
موضوع علم مدني رفتار انساني است . از اين رو ، علم مدني به مطالعه و بررسي رفتار ارادي و غير ارادي ، هدف يا هدف هاي رفتار و طبقه بندي آن ، منشأ ظهور و شرايط تحقق رفتار ، ابزار لازم براي تولد رفتارمطلوب و مانند آن مي پردازد . اين بررسي در دو بعد صورت مي گيرد : نخست اين که علم مدني در جهت مطالعه ي رفتار موجود و نحوه ي شکل گيري آن گام بر مي دارد . دوم آن که رفتار مطلوب ( مدينه ي فاضله ) و راه هاي وصول به آن را ، که تنها وسيله ي راه يابي به سعادت حقيقي است ، مدنظر قرار مي دهد . (14)
جايگاهي که فارابي براي علم مدني درطبقه بندي علوم درنظر گرفته است ، موضوع مورد مطالعه ي علم مدني را روشن تر مي گرداند . از نظر فارابي ، علوم به نظري و عملي قابل تقسيم است .( 15) و علم مدني جزئي از علوم عملي است .و علم مدني شامل دو بخش اخلاق و سياست( 16) است . اخلاق به تعريف و تبيين سعادت مي پردازد و در سياست ، راه هاي رساندن جامعه به سعادت حقيقي به بحث گذا شته مي شود و اگر ساکنان مدينه ي فاضله از طريق علم اخلاق ، سعادت را خوب بشناسند و راه هاي وصول به آن را به وسيله ي علم سياست بياموزند ، به سعادت دنيوي و اخروي ( سعادت حقيقي ) دست نخواهند يافت . (17)
اجتماع
اجتماع مورد نظر فارابي داراي مراتب گوناگوني است ؛ به اين معنا که در جامعه بر اساس استعدادهاي فطري و توانايي هاي اکتسابي ، تقسيم کار و جود دارد . در نتيجه ، هر يک از انسان ها در يک مرتبه و موقعيت اجتماعي ، اقتصادي ومانند آن قرار دارد و در مجموع ، همه ي انسان ها قادرند نيازهاي همديگر را تأمين نمايند . همچنين اجتماع ، از نظر فارابي ، به اجتماع کامل و ناقص تقسيم مي شود . اجتماعي که قادر باشد نيازهاي اعضاي خويش را برآورد « اجتماع کامل » است . درمقابل ، ده محله ، کوي و منزل که قادر به برآوردن تمامي حوايج خود نيست . « اجتماع غير کامل » است . به بيان ديگر ، فارابي اجتماعي را که هدف آن نيل به سعادت از طريق همکاري باشد ، « اجتماع کامل » مي داند . (19)
اجتماع کامل به سه صورت تشکيل مي شود :
1-اجتماع عظما : اجتماعي که از ملت هاي بسياري تشکيل شده است ( مانند امپراتوري ها )
2- اجتماع وسطا : از جمع آمدن يک ملت در محدوده ي جغرافيايي خاصي تأسيس مي شود .
3-اجتماع صغرا : بخشي از يک ملت است که در يک شهرزندگي مي کنند . بنابراين ، اجتماع کامل بر اساس وسعت ، جمعيت و ميزان همکاري و همياري به انواع گوناگوني تقسيم شده اند . اما به عقيده ي فارابي ، هر چه اجتماع بزرگ تر باشد ، نيکوتر و کامل تر است ؛ زيرا اجتماع بزرگ تر امکانات بيش تري براي تأمين حوايج مردم در اختيار دارد . البته فارابي يادآوري مي کند که صرفاً نيازها و تلاش براي تأمين آن ها عاملي براي گرد هم آمدن انسان ها نيست ، بلکه شرايط گوناگون جوي موجب اختلاف در خلق و خوي ، کشت و زرع و تشکيل اجتماعات متفاوت مي شود. (20)
شهروندان
به دليل پويايي و تحرک ، شهروندان حق ندارند که در تعيين سرنوشت خود شرکت کرده ، در تبيين ويژگي هاي شهرشان مشارکت جويند و درتدارک زمينه هاي مشاركت خويش همكاري نمايند ؛ چرا که هيچ انساني ابزار انسان ديگر نيست تا به خدمت ديگري درآيد . البته فقط در اين صورت است که همه ي شهروندان امکان شکوفا کردن استعدادهاي خود را ، که لازمه ي جامعه ي انساني تر و الهي تر است ، مي يابند . (22)
به عقيده ي فارابي ، همه ي شهروندان از توانايي برابر براي رشد و تکامل خود و شهرشان برخوردار نيستند؛ چون انسان ها از ذات و سرشت نابرابر برخوردارند وعوامل گوناگون محيطي ، اجتماعي و اقليمي به يک نسبت بر همه ي آن ها تأثير نمي گذارد. اين نابرابري منجر به تضاد و رکود نمي شود، بلکه موجب تعاون و تحرک است؛ زيرا نابرابري موجب نيازمندي و تلاش و همکاري براي تأمين آن است.(23)
اگر چه شهروندان از توانايي ذاتي برابر براي رسيدن به رشد فردي و اجتماعي بي بهره اند ، ولي حکام شهري بايد امکانات مساوي براي آنان فراهم آورند . در اين صورت ، تحرک آغاز شده براي دست رسي به سعادت و تحقق جامعه ي خوب و مطلوب تداوم مي يابد. بنابراين ، با وجود تفاوت در بين شهروندان ، هيچ گاه حکومت مطلوب اين تفاوت ها را وسيله اي براي تبعيض قرار نمي دهد. (24)
خلاصه ي مطالب :
1-مدينه ي فاضله : نظريه ي « مدينه ي فاضله » برجسته ترين انديشه ي سياسي فارابي است .اگر چه انديشه ي مدينه ي فاضله ي او متأثر از نظريه ي « دولت ايده آلي » افلاطوني مي باشد ، ولي او اين انديشه را به رنگ و بوي وحي آراسته است . از نظر فارابي ، مدينه ي فاضله ، اجتماعي است که در آن همکاري زيادي براي نيل به سعادت دنيوي و اخروي وجود دارد . علاوه بر آن ، مدينه ي فاضله از اعضاي سالم ، هماهنگ و هم ازهدف برخوردار است . مدينه ي فاضله يک نظام طبيعي است که در آن تفاوت ديده مي شود، ولي مبراي از تبعيض است . مدينه ي فاضله در مقابل مدينه ي جاهله يا مدينه ي ناسالم قراردارد .
2-رهبرجامعه و شرايط آن : هر جامعه به رهبر ، و جامعه ي سالم به رهبر فرزانه نيازمند است . ضرورت وجود رهبر همانند ضرورت وجود عقل درجسم است . رهبر ( يا رهبران ) بايد کامل ترين فرد جامعه باشد . کامل ترين فرد جامعه داراي صفاتي همچون تندرستي ، هوشمندي ،راست گويي ، والامنشي ، دادگري ، دليري ، درک قوي ، حافظه ي توانا ، فصاحت در بيان ، علاقه مندي به علم ، پرهيز از گناه و بي اعتنايي به ثروت است . همچنين رهبر و جانشينان او بايدخردمند ، بصير ، دورانديش، مجرب و فصيح باشند .
3-علم مدني : هدف زندگي انساني ، نيل به سعادت است ، دست يابي به سعادت فقط از طريق علم مدني ( علم سياست ) به دست مي آيد ؛ زيرا علم مدني علمي است که نحوه ي ايجاد شرايط زندگي بهتر – يعني : زندگي همراه با آرامش و امنيت – را در پرتو رهبري فرزانه و همياري صميمانه ي مردمي فراهم مي آورد . موضوع علم مدني رفتار انساني ( مطالعه ي رفتار موجود و نشان دادن راه هاي نيل به رفتار و جامعه ي مطلوب ) است . علم مدني جزئي از علوم عملي است و آن نيز به دو بخش اخلاق و سياست تقسيم مي شود .
4-اجتماع : انسان فطرتاً اجتماعي است . همچنين براي زنده ماندن و نيل به سعادت و کمال، نيازمند زندگي اجتماعي مي باشد ؛ زيرا اجتماع ، مجموعه اي از افراد و روابط انساني هدفمند ( سعادت خواه ) است . البته در اجتماع به دليل وجود تفاوت هاي فطري و اکتسابي ، تقسيم کار و سلسله مراتب اجتماعي پديد مي آيد . چنين اجتماعي به آن دليل يک اجتماع کامل است که مي تواند نيازهاي اعضايش را برآورد . اجتماع کامل به سه صورت اجتماع عظما ، و سطا و صغرا است .
5-شهروندان : از نظر فارابي ، شهر از جمله اجتماعات کامل است . کامل بودن شهر تا حدود زيادي ، مرهون پويايي و تحرک شهروندان در جهت دست يابي به کمال مطلوب و مطلوب تر است . به همين دليل ، شهروندان حق تعيين سرنوشت خويش را دارند . البته همه ي شهروندان از توانايي برابر براي نيل به رشد و کمال برخوردار نيستند ، ولي اين تفاوت موجب تعاون و تحرک بيش تر مي گردد . با اين وصف ، حکام براي آنان امکانات مساوي به منظور رسيدن به سعادت فراهم مي آورند . در واقع ، حکومت مطلوب ، تفاوت ها ي موجود در انسان ها را وسيله اي براي تبعيض قرار نمي دهد .
پي نوشت :
1- فارابي شيعه بود . برخي از دلايل اين مسأله عبارتند از : اول اين که وي علاقه اي مفرط به فلسفه داشت ، در حالي که عقايد اهل تسنن با فلسفه سازگاري ندارد . دوم اين که مرگ وي در خاندان شيعي سيف الله حمداني روي داد .
2- ارسطو را « معلم اول » گويند ؛ زيرا او علم منطق را سروسامان داد .
3- فارابي مؤسس فلسفه ي اسلامي ، رضا داوري اردکاني ، ص 49 - 52 .
4-منظور دولتي است که در آن فرمان رواي کشور ، مصالح مملکت را فداي مصالح شخصي خود نکند.
5- فلاسفه ي شيعه ، شيخ عبدالله نعمه ، ترجمه ي سيد جعفر غضبان ، ص 411 .
6- « فارابي بنيانگذار فلسفه سياسي در اسلام » ، مجيد عنايت ، روزنامه ي همشهري ، ( 7 مرداد 1372 ) ، ص 56 .
7- فارابي ، مؤسس فلسفه اسلامي ، داوري اردکاني ، ص 170 - 172 .
8- انديشه ي اجتماعي متفکران مسلمان از فارابي تا ابن خلدون ، آزاد ارمکي ، ص 227 - 228.
9- انديشه ي اجتماعي متفکران مسلمان از فارابي تا ابن خلدون ، آزاد ارمکي ، 141 - 142 .
10- انديشه هاي اهل مدينه فاضله ، ابو نصر محمد فارابي ، ترجمه ي جعفر سجادي ، 260 - 261.
11- تاريخ فلسفه در اسلام ، محمد شريف ج 2 ، ص 174 .
12- انديشه هاي اهل مدينه ي فاضله ، فارابي ، ص 276 .
13- تاريخ انديشه هاي اجتماعي در اسلام ، هدايت الله ستوده ، ص 63 .
14- انديشه اجتماعي متفکران مسلمان از فارابي تا ابن خلدون ، آزاد ارمکي ، ص 230 .
15- در اين مورد ، در درس نخست بحث شده است .
16- علم مدني مترادف با علم سياست و گاه مترادف با اخلاق و سياست آمده است .
17- شناخت اجتماعات از ديدگاه فارابي و ابن خلدون ، غلامعلي خوشرو ، ص 28 .
18- همان ، ص 40 .
19-تاريخ فلسفه در اسلام ، محمد شريف ، ج 2 ، ص 166.
20- شناخت اجتماعات از ديدگاه فارابي و ابن خلدون ، آزاد ارمکي ، ص 46.
21- فارابي و سير شهروندي در ايران ، محمد منصور فلامکي ، ص 160 - 173.
22 - همان.
23- همان .
24- همان .
