درآمدى بر روش تحقيق در علوم سياسى

اگـرچـه تـفـكـر در مـورد پديده هاى سياسى قدمتى طولانى دارد ولى (علم سـيـاست ) به عنوان يك رشته علمى تنها از اوايل قرن بيستم وارد دانشگاه هاى جـهان شده است . از ابتداى تولد اين رشته علمى جديد, مهم ترين بحث در بين مـتـفـكـران و دانشمندان علم سياست , مسئله روش تحقيق و چگونگى بررسى پديده هاى سياسى بود.
در مقاله حاضر ـ صرف نظر از اختلاف نظرهاى موجود در مورد چگونگى روش تـحـقـيـق در عـلم سياست ـ بر آن هستيم تا باتوجه به اصول مشترك حاكم بر ديـدگـاه هـاى مـخـتلف , شيوه اى عملى براى تحقيق در علوم سياسى معرفى گردد.
هدف مقاله اين است كه به سه پرسش اساسى در مورد تحقيق پاسخ دهد, كه به شرح هر يك مى پردازيم :

الف ) تحقيق و ويژگى هاى آن چيست ؟

واژه تـحـقيق , كلمه اى عربى است كه به معانى گوناگون از جمله (درست و راست كردن ) آمده است (1). در بحث روش تحقيق ,اين كلمه معادل واژه هايى ) و بـه مـعـنـاى پژوهش , تتبع و پرسش ) و ( چـون ( كردن و تحقيق كردن مى باشد.(2) تحقيق در علوم مختلف به معناى پاسخ دادن بـه پـرسـشهاى مطرح شده در آن علم و يا دست كم جست و جو براى يافتن آن پـاسـخ ‌ها مى باشد.(3) تحقيق در اين معنا, در واقع , آشكار كردن مطلبى تازه و كشف كردن يك دانش جديد است , ازهمين طـريـق اسـت كـه عـلـوم گسترس مى يابند و هر روز دانش هاى تازه اى كشف مـى شـوند. از اين ديدگاه , تحقيق با طرح پرسش خاصى آغاز مى شود و با پاسخ دادن بـه آن پـايان مى يابد. منظور از واژه تحقيق دراين مقاله معناى اصطلاحى آن يعنى تحقيق علمى مى باشد .در تحقيق علمى , همان طور كه گفته شد, آغاز كار با طرح يك پرسش است , محقق بر اساس تخصص و اطلاعاتى كه دارد يك يا چند پاسخ موقتى براى پرسش خود در نظر مى گيرد (فرضيه ها)سپس به كمك جـمـع آورى داده هـا و اطـلاعـات مـوردنـيـاز سـعى مى كند تا صحت و سقم فرضيه خويش را بيازمايد. در صورتى كه درستى فرضيه , مورد تاييد قرار گيرد, دانـش جـديـدى تـولـيد شده است و تحقيق به هدف خود نائل آمده است ,البته تحقيق علمى , هيچ گاه قصد مجاب كردن كسى را ندارديعنى هدف اصلى آن , اثـبـات فرضيه نيست و بر صحت آن نيز اصرار نمى ورزد بلكه در صدد آزمودن فرضيه ارائه شده است .
بـنابر اين , در اين معنا, تحقيق يك فرايند آزمون و امتحان فرضيه است نه اثبات آن . مـحـقـقان وپژوهشگران تازه كار, غالبااز نظرعاطفى خود را نسبت به اثبات فـرضيه متعهد مى دانند اما همواره بايد توجه داشت كه فرضيه , گزاره اى است كه ممكن است درست يا نادرست باشد,البته اگر فرضيه با دقت و آگاهى كامل و با در نظر گرفتن تمام شرايط تدوين شود احتمال صحت آن بيشتر خواهد بود, ولـى در يـك تـحـقيق علمى , محقق هيچ تعلق خاطرى به فرضيه خود ندارد و اطـلاعات جمع آورى شده وشواهد عينى است كه درستى و يا نادرستى فرضيه را معلوم مى كند.
با توجه به مطالب بيان شده مى توان تحقيق را به صورت هاى زير تعريف كرد: 1) تـحـقـيـق يـك فرآيند يا يك فعاليت نظام مند است كه به كشف و پروراندن مجموعه اى از دانش هاى سازمان يافته منجرمى شود.(4) 2) تحقيق عبارت است از مطالعه نظام دار يك يا چند قضيه فرضى درباره رواب ط احتمالى ميان پديده هاى گوناگون .(5)
3) تحقيق عبارت است از جست و جوى منظم و اصولى براى كشف حقيقت .(6) بـنابراين , مشخص مى شود كه بر خلاف تصور رايجى كه در نزد بسيارى از افراد وجـود دارد, تـحـقـيـق , نـوشـتن يك مقاله يايك كتاب نيست . ماهيت تحقيق , نـويسندگى تفاوت اساسى دارد و اين دو موضوع از يك مقوله نيستند, اما چون در پـايان هر تحقيق ممكن است محقق مايل باشد نتيجه تحقيق يا كليه عمليات تحقيقى خود را به رشته تحريردر آورد, آگاهى از فنون و روش هاى نويسندگى بـراى او ضرورت پيدا مى كند. بنابر اين , لازم است هر محقق نويسنده خوبى هم باشد. به اين ترتيب هر اثر تحقيقى ممكن است به صورت مقاله يا كتاب ارائه شود اما هر مقاله يا كتابى نمى تواند يك اثر تحقيقى محسوب شود.

فرق مطالعه و تحقيق

در حـال حـاضـر بـرخى ناآگاهانه واژه تحقيق را در مواردى به كار مى برند كه مـوجـب سـوء تـفـاهم مى شود, بدين معنى كه درمواردى رونويسى از برخى از صـفـحـات يـك يـا چـند كتاب و چيدن آن ها در كنار يكديگر را نيز تحقيق نام نـهاده اند, در حالى كه تحقيق يك فرآيند پيچيده اى است كه شامل مجموعه اى مـنـظم از اعمال ويژه همراه با كاربرد فنون خاص به منظور پاسخ گويى به يك سـوال مـعـيـن مى باشد. در اين فرآيند, همچنان كه بيان شد, يك سؤال اساسى وجود دارد و نيز فرضيه يا فرضيه هايى كه به آزمون گذاشته مى شود . بـنـابراين , تحقيق عبارت است از جست و جو در امرى به منظور دست يافتن به واقـعـيـت و حـقـيقت آن امر كه داراى اصول وروش هاى مخصوص به خود نيز مـى بـاشـد.(الـبـته در قلمرو علوم مختلف اصول و روش هاى تحقيق از يكديگر متفاوتند.) امامطالعه , به معنى خواندن كتاب يا هر نوشته ديگرى مى باشد كه به مـنظور دقت در آن و يا افزايش اطلاعات صورت مى گيرد.اگر چه مطالعه نيز روش هـاى خـاص خـود را دارد و از اصـول و قـواعد معينى پيروى مى كند ولى هـرگز نبايد اين دو را به جاى يكديگر به كار برد, زيرا اصول و روش هاى مطالعه در مقايسه با اصول و قواعد حاكم بر تحقيق , چندان پيچيده و گسترده نيستند. استادان در برخى از درس هاى دانشگاهى نيز, به منظور آشنا كردن دانشجويان بـه كـتـاب هـا و مـنابع مختلف هر در س , از آن هامى خواهند كه درباره مساءله خـاصى از موضوع درسى خور گزارشى تهيه كنند, چنين كارى را نيز نبايد يك تـحقيق ناميد. هدف از تهيه اين گونه گزارش هاى درسى , كمك به يادگيرى دانشجويان از طريق جست و جو و مطالعه منابع مختلف است .

يا مقاله يا گزارش

ايـن نـوع كار عملى كه در اصطلاح دانشگاهى ( درسـى نـامـيده مى شود فاقد ويژگى هاى يك تحقيق است و نبايد با آن اشتباه شـود. بـه طـور كـلـى در مـواردى كه هنوز دانشجويان , درس روش تحقيق را نـگـذرانـده انـد, امـكـان تـهيه يك مقاله تحقيقى وجود ندارد, اگر چه مراجعه دانـشجويان به كتاب هاى مختلف و تهيه گزارش نسبت به برخى از موضوعات درسى هم امكان پذير است و هم مى تواند در فراگيرى بهتر دروس مفيد باشد.

ويژگى هاى تحقيق

با توجه به مباحث بالا مى توان ويژگى هاى تحقيق را به صورت زير خلاصه كرد:
1) هر تحقيقى درصدد حل يك مساءله و پاسخ گويى به يك يا چند سؤال است .
2) تحقيق به مراتب بالاتر از بازيابى اطلاعات يا جمع آورى ساده آن است .
3) تحقيق يك فرآيند چند مرحله اى است كه مراحل مختلفى چون طرح سؤال , تدوين فرضيه و آزمون فرضيه را شامل مى شود .
4) تـحـقـيق نيازمند تخصص است و هر كسى نمى تواند درهر زمينه اى تحقيق كند.
5) هدف تحقيق كشف حقايق جديد و توليد دانش نو است (يعنى در صدد يافتن پاسخ براى مسايل حل نشده است ).
6) انجام تحقيق مستلزم دقت , تلاش , صبر و حوصله زياد است .
7) تحقيق در علوم مختلف به منظور دستيابى به قوانين كلى (نظريه يا تئورى ) صورت مى گيرد كه به كمك آن ها مى توان رويدادهاى آينده را پيش بينى كرد.
8) تـحقيق به طور كلى براستفاده از آثارو نوشته هاى ساير محققان متكى است , بنابراين , محقق بايد ادبيات و منابع مربوط به موضوع تحقيق خود را بشناسد.
9) تحقيق جدل نيست و قصد مجاب كردن كسى را ندارد, بلكه تلاشى است كه بـراى كـشـف حـقيقت صورت مى پذيرد و اگرديگران نيز همان مراحل را طى كنند به نتايج مشابه خواهند رسيد.
10) تـحـقيق , خودش پاسخ نيست بلكه تلاش و جست و جويى است براى يافتن پاسخ , ممكن است اين تلاش به نتيجه برسد وفرضيه آن اثبات شود يا اين كه در پايان كار, فرضيه آن ابطال گردد.

ب ) انواع تحقيق كدام است ؟

تحقيق را به صورت هاى مختلفى تقسيم كرده و انواع گوناگونى را براى آن در نظر گرفته اند. مهم ترين تقسيم بندى تحقيق , تقسيم آن به دو نوع بنيادى و كار بـردى است . تحقيق بنيادى به منظور ارائه نظريه هاى جديد علمى و گسترش عـلوم در زمينه هاى مختلف صورت مى پذيرد. اين نوع تحقيق با هدف پروراندن نـظـريـه هـاى عـلمى از طريق كشف اصول يا قواعد كلى صورت مى گيرد و به كـاربـرد ايـن يـافـتـه ها در صحنه عمل و واقعيت كمتر توجه مى شود. اين نوع تـحـقـيقات معمولا در موقعيت هاى آزمايشگاهى و اغلب بر روى حيوانات انجام مـى شـود. روان شـنـاسـان از جـمـلـه دانشمندانى هستند كه به انجام اين نوع تحقيقات بيشتر علاقمند هستند(8).
تـحـقيقات كاربردى به منظور حل سريع مسائل و مشكلات و اتخاذ تدابير لازم انـجام مى شود. اين نوع تحقيق با استفاده ازيافته هاى تحقيقات بنيادى در صدد حل مشكلات گوناگون بر مى آيد. به عبارت ديگر, در تحقيق كاربردى , محقق يافته هاى تحقيق بنيادى را در صحنه عمل مى آزمايد, بنابراين , تحقيق كاربردى بر خلاف تحقيق بنيادى كه جنبه نظرى دارد, بيشتر به سمت پديده هاى واقعى و مـسـايـل عـملى معطوف است و در شرايط غير آزمايشگاهى و در رويارويى با واقعيات سياسى آاجتماعى و... انجام مى شود. (9)
بـرخـى ديگر از صاحب نظران , در يك تقسيم بندى كلى , تحقيق را به دوگونه تـحـقـيق تكوينى و تحقيق توسعه اى (تكاملى ) تقسيم كرده اند. از اين ديدگاه ,
تحقيق تكوينى به تحقيقى اطلاق مى شود كه در صدد يافتن علت تكوين و ايجاد يك پديده يا موضوع تحقيق است , ولى تحقيق توسعه اى يا تكاملى , تحقيقى است كه به دنبال فهم فرآيند و مسيرى است كه يك موضوع يا پديده ازآغاز تولد خود تا كنون طى كرده است . اين نوع تحقيق بر آن است تا معلوم كند كه , پديده مورد نـظـر چـه مـسـيـرى را پـشـت سرگذاشته و چرا چنين مسيرى را طى كرده است .(10)
بـرخـى ديـگر عقيده دارند كه همه مطالعات تحقيقى به صورت يكى از اشكال سه گانه تحقيق تاريخى , تحقيق توصيفى و تحقيق تجربى يا مجموعه اى از آن ها خـواهـد بـود. از ايـن ديـدگـاه , تحقيق تاريخى , آنچه را كه وجود داشته است تـوصـيـف مـى كند, به عبارت ديگر اين نوع تحقيق شامل بررسى , ثبت , تجزيه و تـحـليل و تفسير رويدادهاى گذشته است تا به كمك آن , محقق ضمن شناخت گذشته , به شناخت وضع موجود و تا حدودى نيز به پيش بينى وضع آينده نايل شود.(11)
تـحـقيق توصيفى نيز از اين ديدگاه آنچه را كه هست توصيف مى كند. اين نوع تحقيق نيز شامل توصيف , ثبت و تجزيه و تحليل شرايط موجود است . در اين نوع تحقيق سعى مى شود تا روابط ميان عوامل (متغيرهاى ) دست كارى نشده كشف شـود. درتـحـقيق تجربى نيز محقق در صدد مشخص كردن روابط موجود بين عوامل و متغيرهاى مختلف است , با اين تفاوت كه درتحقيق تجربى امكان دست كـارى و كنترل عوامل و متغيرهاى دخيل در موضوع تحقيق يا پديده مورد نظر وجود دارد.(12)
دانـشـمـندان و صاحب نظران درس روش تحقيق , انواع زيادى از تحقيق را نام بـرده انـد كـه بررسى همه آن ها ممكن نيست , دريك جمع بندى مى توان به سه نـوع اصلى تحقيق اشاره كرد. به عبارت ديگر, تحقيق در علوم اجتماعى به طور عام و علوم سياسى به طور خاص به يكى از اشكال زير مى تواند وجود داشته باشد.
1) تحقيق اكتشافى
2) تحقيق توصيفى
3) تحقيق تبيينى

ـ تحقيق اكتشافى :

هـدف اصـلـى در تـحـقـيـق اكـتـشافى , شناخت وضعيتى است كه درباره آن آگـاهـى هـاى لازم وجـود ندارد, به عبارت ديگر, در اين نوع تحقيق , محقق به دنبال دستيابى به اطلاعاتى است كه با كمك آن ها مى تواند موضوع تحقيق را به خـوبـى بـشـنـاسـد. بنابر اين , بااين تعريف هر تحقيقى نيازمند انجام يك سرى مـطـالـعـات اكـتـشـافـى اسـت يـعـنـى تحقيق اكتشافى زمينه اى است براى انجام تحقيقات مهم تر و گسترده تر.
بـرخـى از صاحب نظران , تحقيق اكتشافى را تحقيق برآوردى نيز ناميده اند, به نـظـر آن هـا در اين نوع تحقيق , هيچ فرضيه اى پيشنهاد نمى شود و مورد آزمون قـرار نمى گيرد بلكه هدف آن تنها به دست دادن برآوردى از يك مساءله خاص است . تحقيق اكتشافى را نمى توان تحقيق به معناى حقيقى آن دانست , بلكه در عـوض نوعى مطالعه است كه باعث وسعت بخشيدن به ديدگاه ها و انديشه هاى محقق مى شود.
بـنـا بـراين , وظيفه تحقيق اكتشافى نه رسيدگى كردن به فرضيه هاى تحقيق است و نه جمع آورى اطلاعات در مورد مساءله تحقيق , بلكه ايجاد زمينه مناسب بـراى درك بـهـتـر پـديـده هاى مختلف يا مساءله خاصى است كه محقق , فاقد اطـلاعـات كـافى درآن مورد است . تحقيق اكتشافى ممكن است به صورت هاى مـختلفى انجام شود مانند: خواندن متون و نوشته هاى مختلف ,مصاحبه با افراد, مشورت با اساتيد و صاحب نظران و...

ـ تحقيق توصيفى

تحقيق توصيفى شامل مجموعه روش هايى است كه هدف از آن ها توصيف كردن پـديـده يـا پـديـده هاى مورد بررسى است . دراين نوع تحقيق , توصيف و معرفى پـديده مورد نظر از طريق بر شمردن ويژگى ها, ابعاد و حدود آن پديده صورت مـى پـذيرد. دراين نوع از تحقيق , محقق ممكن است در صدد شناسايى عوامل و مـتغيرهاى دخيل در يك پديده يا موضوع خاص برآيد ولى به بررسى روابط بين ايـن عـوامـل و تشخيص نوع آن ها نمى پردازد. به عبارت ديگر, هدف در تحقيق تـوصيفى , شناسايى وضع موجود است , نه قضاوت درباره آن يا بررسى نوع رواب ط موجود بين عوامل و متغيرهاى مختلف .
بـنـابـر اين , در يك تحقيق توصيفى , محقق الزاما در پى كشف و توضيح روابط, همبستگى ها و نيز آزمودن فرضيه ها و پيش بينى حوادث و رويدادها نيست , بلكه توجه او بيشتر در جهت توصيف و گزارش نويسى از موقعيت ها و وقايع بر اساس اطـلاعاتى است كه بيشتر جنبه وصفى دارد, البته بايد دانست كه صاحب نظران در مـورد مفهوم دقيق تحقيق توصيفى اتفاق نظر ندارند وگاهى به تعريف اين نـوع از تـحـقـيـق تـا آن اندازه وسعت مى دهند كه شامل همه انواع تحقيق جز تحقيقات تاريخى و تجربى ,مى شود.(13) در اين مقاله منظور از تحقيق توصيفى عـبـارت اسـت از: تـوصـيـف عـيـنـى , واقـعى و منظم خصوصيات يك پديده , يك موقعيت و يا يك موضوع .

ـ تحقيق تبيينى

ايـن نوع تحقيق كه به آن تحقيق علمى نيز گفته مى شود, در صدد پيدا كردن روابـط عـلـت و معلولى بين متغيرهاى مختلف است .البته ناگفته نماند كه در عـلوم سياسى يا به طور كلى در علوم اجتماعى , بررسى روابط على به گونه اى قـطعى مطرح نيست ـ يعنى در علوم اجتماعى به طور مسامحه از روابط علت و مـعـلـولـى سـخـن بـه مـيـان مـى آيـد ـ زيـرا در مورد پديده هاى اجتماعى و سـيـاسـى نـمـى تـوان بـه رابطه على دست يافت بلكه اين نوع روابط همواره با درصـدى از احـتـمـال بيان مى شود. اين امر از آنجا ناشى مى شودكه پديده هاى سـياسى و اجتماعى معمولا تحت تاءثير عوامل و متغيرهاى زيادى قرار دارند كه شـنـاسـايـى همه آن ها از عهده يك محقق علوم اجتماعى خارج است ,به عبارت ديـگـر, گـفته مى شود كه (اصل چند متغيرى ) بر پديده هاى اجتماعى حاكم اسـت .(14)تـعـريفى كه از تحقيق ارائه شد در واقع تنها برازنده تحقيق تبيينى است , زيرا تنها دراين نوع از تحقيق است كه مراحل كلى سه گانه سؤال , فرضيه و آزمون وجود دارد. بنابراين , هدف اصلى يك پژوهشگر علوم سياسى بايد كسب توانايى براى انجام يك تحقيق از نوع تبيينى آن باشد .

ج ) روش علمى تحقيق چيست ؟

بـا وجـود آن كه همه شاخه هاى علوم مختلف , به طور كلى يا جزيى ,متفاوت از يـكـديگرند اما در مسير رشد, ترقى و گسترش خود از يك شيوه مشترك به نام (روش عـلمى ) استفاده مى كنند.به عبارت ديگر, پيروى از روش علمى شرط (عـلـم بودن ) هرشاخه از پيكره عظيم دانش بشرى است .(15) بنابر اين , آنچه كه همه علوم را به يكديگر پيوند مى دهد (متدولوژى علمى )يا(روش علمى ) است .
(برتراندراسل ) فليسوف مشهور انگليسى , روش علمى تحقيق را مشتمل بر سه
مرحله اساسى و مرتبط با هم به شرح زيرمى داند:
1) بـررسـى حـقـايـق معنادار: توجه كردن به مسايل و پديده هايى كه در جهان واقعى وجود دارند,
2) پـرداخـتن و تدوين فرضيه اى كه در صورت صحت , براى توجيه اين پديده ها كافى خواهد بود,
3) استنباط نتايجى از اين فرضيه كه به طريق مشاهده , قابل آزمون باشد.(16) (مـوريـس دو ورژه ) جـامعه شناس فرانسوى نيز عقيده دارد كه روش علمى تحقيق داراى دو عنصر اساسى است :
1) تحقيق و مشاهده واقعيت ها
2) تـحليل منظم واقعيت ها.(17) به عبارت ديگر, دو ورژه عقيده دارد كه انجام تـحـقيق به روش علمى شامل دو مرحله است :مشاهده و تحليل . اين برداشت تا حدودى به درك راسل از روش علمى نزديك است .
كـتـاب هـاى مختلف روش تحقيق , به صورت هاى گوناگونى از مراحل روش عـلـمـى در تـحـقيق سخن به ميان آورده اند و نمى توان به نظر واحدى در اين زمـيـنـه دست يافت . اين مقاله در صدد آن است كه در يك جمع بندى كلى سه مرحله اساسى هر تحقيق به شيوه علمى را شرح دهد:
1) برخورد با مساءله ,
2) تدوين فرضيه ,
3) آزمون فرضيه ,
در مرحله برخورد بامساءله ياسؤال , موضوع تحقيق مشخص مى شود كه اين خود شـامـل مـراحل مختلفى است كه در نهايت به بيان دقيق سؤال و مساءله تحقيق مـنـجر مى شود .در مرحله دوم به منظور دستيابى به يك پاسخ موقتى (فرضيه )عـمليات مختلفى انجام مى شود كه حاصل آن تدوين يك فرضيه كامل و دقيق اسـت . در مـرحـلـه سـوم نيز عمليات مربوط به آزمون فرضيه آغازمى شود. اين مرحله خود شامل مراحل فرعى ديگرى است كه در جاى خود بحث خواهد شد. در پـايان ذكر اين مطلب ضرورى است كه معرفت يابى و شناخت نسبت به امور مختلف , منحصر به روش علمى نيست . روش علمى تنها در محدوده امور تجربى عمل مى كند و از درك مسائل وپديده هاى غير مادى ناتوان است . بنابراين , وقتى گـفـتـه مـى شـود كه فلان قضيه را نمى توان به روش علمى ثابت كرد, هرگز مـنـظـور نفى يا تحقير آن قضيه نيست بلكه بر عكس , تاكيد واعتراف بر عجز و نـاتـوانى و محدوديت روش علمى است . اين مطلب در مورد معرفت هايى كه از طـريـق وحى , تعقل صرف ياالهام و اشراق براى انسان حاصل مى شود نيز صادق اسـت . بـنـابـرايـن , دسـتـرسـى بـه شـنـاخـت و مـعـرفـت و بـه طـور كـلـى حـقـيـقت جويى راه هاى مختلفى دارد كه روش علمى تنها يكى از آن راه هااست الـبـتـه بـايـد تـوجه داشت كه در بررسى مسايل سياسى از روش علمى تحقيق استفاده خواهيم كرد.
گـفتنى است به طور كلى علم را مى توان به دو دسته تقسيم كرد 1) علم لدنى (شهودى يا حضورى ) و 2) علم اكتسابى (حصولى ).علم لدنى علمى است كه نياز بـه آموزش و فراگيرى ندارد. اين نوع علم را به ذات پروردگار متعال منسوب مى كنيم و هم اوست كه اين نوع علم را به هر كس و به هر اندازه كه بخواهد عطا مـى كند. از اين نوع علم به انبياء الهى و ائمه عليهم السلام داده شده است . البته عـلـم لدنى مى تواند شامل امور تجربى هم بشود و پديده هاى مادى را هم در بر بگيرد.
عـلـم اكـتـسابى يا حصولى , با واسطه و از طريق اسباب و مجارى خاص خود از خـداونـد متعال به انسان مى رسد. اين نوع علم به تمام انسان ها عطا شده است و هركس كه در راه به دست آوردن آن كوشش كند به درك آن نايل خواهد شد.

پی نوشت:

1ـ فـرهـنـك بزرگ جامع نوين ,احمد سياح , جلد اول , چاپ نهم , تهران , 1418 هجرى قمرى , ص 279. ذيل كلمه حق .
2ـ فرهنگ فشرده انگليسى به فارسى , عباس آريانپور كاشانى , و منوچهر آريانپور
و كاشانى چاپ چهارم , اميركبير, تهران , 2537, ذيل واژه هاى
3ـ ـ يـك كتاب در يك مقاله : رساله نويسى ) محمد رضا فخر روحانى فصلنامه حـوزه و دانـشـگاه سال دوم , شماره پنجم (زمستان 1374)ص 89 دراين مقاله كتاب جرج واتسون با عنوان رساله نويسى مورد نقد و بررسى قرار گرفته است و خلاصه اى از بخش ها و فصل هاى مختلف آن آورده شده است .
4ـ روش هـاى تـحقيق در علوم تربيتى و رفتارى , جان بست , ترجمه حسن پاشا شريفى و نرگس طالقانى , چاپ ششم , انتشارات رشد, تهران ,1374, ص 35.
5ـ شـناخت روش علمى در علوم رفتارى (پايه هاى پژوهش ), حيدر على هومن , چاپ دوم ـ نشر پارسا, تهران , 1374, ص 14.
6ـ راهنماى پژوهش و اصول علمى مقاله نويسى , بهرام طوسى , انتشارات ترانه , مشهد, 1373, ص 19.
7ـ چـگـونـگـى انـجـام مطالعات اجتماعى ,مهدى طالب , انتشارات امير كبير, تهران ,1369, ص 35.
8ـ روش هاى تحقيق و چگونگى ارزشيابى آن در علوم انسانى , با تاءكيد بر علوم تـربـيـتـى , عـزت اللّه نـادرى و مريم سيف نراقى . چاپ هشتم ,دفتر تحقيقات و انتشارات , تهران , 1374, ص 36.
9ـ همان , ص 37. و روش هاى تحقيق در علوم تربيتى و رفتارى , ص 39. 10ـ روش تحقيق در علوم سياسى , قاسم افتخارى (جزوه درسى منتشر نشده ), دانشگاه تهران , 1374.
11ـ روش هاى تحقيق در علوم تربيتى و رفتارى , ص 44.
12ـ همان منبع .
13ـ روش هاى تحقيق و چگونگى ارزشيابى آن در علوم انسانى ,ص 72.
14ـ شناخت روش علمى در علوم رفتارى ,ص 82.
15ـ همان منبع , ص 4.
16ـ (تحقيق چيست ؟: تنوير جايگاه طرح پژوهش و مراحل علمى تهيه و تدوين آن در فرآيند تحقيقات علوم انسانى ) محمد ستوده كار,مجله دانشكده حقوق و علوم سياسى دانشگاه تهران , شماره 31, ص 229.
17ـ روش هاى علوم اجتماعى , موريس دو ورژه , ترجمه خسرو اسدى , امير كبير, تهران , 1362, ص 71.