برخى مباحث كلامى در پيرامون آيه مباهله
نويسنده:رضا اسلامی
شيخ مفيد بعد از نقل واقعه مباهله مىگويد در آيه مباهله اميرالمؤمنين نفس رسولخدا شمرده شده است و اين كاشف از آن است كه على به آخرين حد فضيلت رسيده است و با پيامبر در عصمت از گناهان و در همه كمالات ديگر مساوى است و خداوند او و فرزندان خردسالش و همسرش را براى پيغمبر بهمنزله حجت و برهانى براى دين قرار داده است. (1)
و همو در جاى ديگر مىگويد در تفضيل اميرالمؤمنين گروههاى مختلف شيعه همرأى نيستند. شيعيان دوازده امامى نيز در اين باره اختلاف دارند. بيشتر متكلمان آنها گويند قطعا و يقينا پيامبران از على برترند. محدثين و اهل نقد و ژرفانديشان در روايات و گروهى از متكلمان و اصحاب مناظره گويند البته على از همه انسانها بهجز حضرت محمدصلى الله عليه وآله وسلم برتر است و گروه كوچكى توقف كردهاند و گويند نمىدانيم على از پيامبران بالاتر يا پايينتر و يا مساوى با آنهاست ولى اين را مىدانيم كه حضرت محمدصلى الله عليه وآله وسلم از علىعليه السلام برتر است. گروهى ديگر از ايشان نيز گويند اميرالمؤمنين از همه انسانها برتر است بهجز پيامبران اولوالعزم.
سپس شيخ مفيد در اثبات برترى امام علىعليه السلام بر همگان بهجز رسولخدا، چند استدلال ذكر مىكند و پيش از هر دليل ديگرى به سراغ آيه مباهله مىرود و مىگويد: اين آيه مىفهماند كه علىعليه السلام بهمنزله جان رسولخداست و مىدانيم كه رسولخدا در ميان همه انسانها افضل است [پس على افضل از همه انسانها بهجز رسولخدا است.] در اين آيه «ابنائنا» بر حسن و حسينعليهما السلام صدق مىكند و منظور از «نساءنا» فاطمه زهرا س و مقصود از «انفسنا» علىعليه السلام است و منظور از نفس چيزى همانند خون و هوا كه قوام پيكره مادى انسان بدان مىباشد نيست. و از «انفسنا» رسولخدا نمىتواند مراد باشد چرا كه درست نيست انسان به سوى خود نفس خود را فراخواند. بلكه مراد كسى است كه در عزت، كرامت، محبت، رياست، ايثار، بزرگى و جلالت در نزد خداوند سبحان جايگاهى چون رسولخدا داشته باشد. و اگر هيچ دليل ديگرى وجود نمىداشت كه حاكى از برترى پيامبر بر علىعليه السلام باشد. همين آيه دلالت بر تساوى آنها هم در فضيلت و هم در مرتبه مىكرد اما دلايل ديگرى موجود است كه پيامبر را از اين تساوى خارج مىكند آنگاه برترى على بر ساير افراد بشر به مقتضاى اين مسأله باقى مىماند. (2)
شيخ طوسى در ذيل آيه مباهله گفته است كه اين آيه به نظر اصحاب ما از دو جهت بر افضليت علىعليه السلام دلالت دارد: اول آن كه مباهله براى آشكار شدن حق در برابر باطل است و اين جز با افرادى تحقق نمىپذيرد كه نزد خدا افضل و صحت عقيده آنها آشكار شده باشد و خود مأمونالباطن باشند.
و جهت دوم آن كه در اين آيه جان على مثل جان رسولخدا شمرده شده است. ايشان از ابوبكر رازى معروف به جصاص نقل مىكند كه آيه مذكور دلالت دارد كه حسن و حسين دو پسر رسولخدا هستند و پسر دختر در واقع پسر انسان است و نيز از ابن ابىعلان نقل مىكند كه اين آيه دلالت دارد كه حسن و حسين در آن زمان مكلف بودند زيرا مباهله جز با بالغين جايز نيست . سپس شيخ به طرح سؤالى و پاسخ از آن مىپردازد، بدين تفصيل كه اگر بگويند حسن و حسين در آن زمان بالغ و مستحق ثواب نبودند پس چرا براى مباهله آورده شدند و اگر مستحق ثواب هم باشند، در ميان صحابه افضل از همه نبودند، ما در پاسخ گوييم اصحاب ما معتقدند كه حسن و حسين در آن زمان مكلف و بالغ بودند زيرا بلوغ و عقل متوقف بر شرط خاصى نيست و لذا عيسى در گهواره سخن مىگفت و اين دلالت دارد كه مكلف و عاقل بود و اين مطلب از برخى ائمه اعتزال نيز نقل شده است؛ علاوه بر آن كه اصحاب ما گويند حسن و حسين افضل صحابه بعد از پدرشان بودند زيرا كثرت ثواب متوقف بر كثرت اعمال نيست بلكه كيفيت معرفت و اطاعت خدا و اقرار آنها به رسالت به گونهاى بوده كه هيچ كس در ثواب به مرتبه آنان نمىرسد . (3)
ايشان در جاى ديگر اضافه مىكند كه احضار دو طفل يعنى حسن و حسينعليهما السلام در واقعه مباهله بدان جهت نبود نسبت نزديكى با رسولخدا داشتند وگرنه آن حضرت بايد عباس و فرزند خردسال او را نيز مىآورد. اما كمى سن آنها منافات با كمال عقل آنها ندارد چون بلوغ جسمى كه شخص محتلم شود تنها حد تعلق احكام شرعى است و بعيد نيست كه آن دو در آن سن كاملالعقل بوده باشند. به نظر مشهور سن حسن در آن وقت بيشتر از 7 سال و سن حسين حدود هفت سال بوده است و كمال عقل آنها در اين سن خود از امور خارقالعادهاى است كه مختص به ائمهعليهم السلام مىباشد. (4)
شيخ طوسى تصريح مىكند كه مراد از «انفسنا» در آيه مباهله رسولخدا نيست زيرا شخص خود را دعوت نمىكند. با اين حال ايشان در تفسير آيه مذكور گويا اشكال خود را از ياد برده و فرموده است كه مراد از «انفسنا» نفس رسولخدا و نفس علىعليه السلام است كه البته اين سخن مخالف نظر مشهور علماى شيعه است و بيشتر با نظر مفسرين اهل سنت (5) توافق دارد و ظاهرا مبناى اين سخن شيخ روايتى از امام باقر است كه در آينده در تفسير آيه مباهله بدان اشاره خواهد شد.
شيخ طبرسى علاوه بر نقل مطالب فوق از شيخ طوسى اضافه مىكند كه مراد از «انفسنا» نمىتواند پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم باشد بلكه خصوص علىعليه السلام مراد است زيرا پيامبر داعى است و داعى غير از مدعو است. (6)
علامه حلى در بيان افضليت على نسبت به صحابه به وجوهى چند استدلال كرده است و از جمله آنها آيه مباهله است. ايشان گويد مفسرون اتفاق دارند كه مراد از «ابنائنا و نسائنا و انفسنا» در آيه شريفه حسن و حسين و زهراء و علىعليهم السلام هستند و مراد از «انفس» خصوص علىعليه السلام است و چون نفس على و نفس رسولخدا يكى نمىتواند باشد پس چيزى نمىماند جز آن كه بگوييم مراد مساوات آن دو است و رسولخدا افضل از همه مردم است پس همينطور علىعليه السلام. (7) و علامه شبيه همين كلام را در دو جاى ديگر نيز گفته است. (8)
فخر رازى در تفسير خود آورده است كه در رى مردى را ديدم به نام محمودبن حسن حمصى كه معلم اثنىعشريها بود و گمان مىكرد كه على رضىالله عنه از همه انبياء به جز محمدصلى الله عليه وآله وسلم برتر است. او مىگفت دليل بر اين مطلب آيه مباهله است آنجا كه آمده «و انفسنا و انفسكم» چرا كه مراد از «انفسنا» نفس محمدصلى الله عليه وآله وسلم نيست زيرا انسان دعوتكننده خود نيست بلكه مراد غير اوست و همه اتفاق دارند كه آن غير علىبن ابىطالب رضىالله عنه است. پس آيه مذكور دلالت دارد كه نفس على همان نفس محمد است و نمىتواند مراد اين باشد كه اين نفس عين آن نفس است بلكه مراد آن است كه اين نفس مثل آن نفس است و چنين چيزى اقتضاى برابرى در جميع جهات را دارد. از اين عموم در دو مورد دست برمىداريم يكى نبوت و ديگر علم و فضل پيامبر. چون ادله بسيارى گوياست كه محمدصلى الله عليه وآله وسلم پيامبر بود ولى على پيامبر نبود و نيز اجماع منعقد است كه پيامبر در فضل بر على پيشى گرفته بود. آنگاه در غير اين دو مورد آن عموم قرآنى حاكم است. اكنون گوييم اجماع داريم كه پيامبر افضل از همه انبيا بود پس به حكم ظهور آيه شريفه على نيز افضل از همه انبيا خواهد بود. همين شخص مىگفت مؤيد استدلال به اين آيه حديث مقبول نزد موافق و مخالف است كه [رسولخدا فرمود:] «من اراد ان يرى آدم فى علمه و نوحا فى طاعته و ابراهيم فى خلته و موسى فى هيبته و عيسى فى صفوته فلينظر الى علىبن ابىطالب» (9) اين حديث دلالت دارد كه آنچه در انبيا پراكنده بود همه در على جمع است. پس على افضل از همه انبيا به جز محمدصلى الله عليه وآله وسلم است.
سپس فخر رازى گويد شيعه از گذشته تا به حال به اين آيه بر افضليت على نسبت به صحابه استدلال مىكرده است. زيرا آيه دلالت دارد كه نفس على همچون نفس محمدصلى الله عليه وآله وسلم است جز در مواردى كه دليل برخلاف آن دلالت كند و مىدانيم كه پيامبر افضل از همه صحابه بود پس بايد على را نيز افضل از آنها دانست.
آنگاه فخر رازى در مقام پاسخ از گفتار شيعه بدين مقدار اكتفا مىكند كه چنان كه مسلمين بر افضل بودن محمدصلى الله عليه وآله وسلم نسبت به على اجماع دارند همچنين اجماع قبل از ظهور اين آدم [يعنى محمودبن حسن حمصى] منعقد شده است كه هيچگاه غير پيامبر بر پيامبر افضل نيست و همه اتفاق دارند كه على رضىالله عنه پيامبر نبود پس قطع پيدا مىكنيم كه چنان كه عموم آيه [يعنى افضليت على بر همه] در مورد شخص پيامبر تخصيص خورده است، در حق ساير انبيا نيز تخصيص خورده است. (10)
در پاسخ فخر رازى بايد گفت اين چه اجماعى است كه صحابه بزرگ رسولخدا و اكثريت شيعه از آن بيرون است بلكه بهترين ياران رسولخدا و برگزيدگان اين امت قبل از ظهور اين آدم ـ يعنى فخر رازى ـ اجماع داشتند كه اگر رسولخدا را استثنا كنيد على افضل از همه انبيا است. (11) بلكه خود فخر رازى ناخودآگاه به اجماع شيعه برخلاف اجماعى كه او ادعا مىكند اعتراف كرده است و در واقع ادعاى خود را نقض كرده است. (12)
فخر رازى به دلالت آيه مباهله بر صحت نبوت رسولخدا و يقين مسيحيان به حقانيت او نيز پرداخته است كه در اين مختصر از آن صرفنظر مىكنيم. او علاوه بر اينها به نكات ديگرى در ذيل آيه مباهله توجه كرده است. از جمله آن كه مىپرسد: در خبر آمده است كه رسولخدا حسن و حسين را در مباهله با خود همراه كرد و با توجه به آن كه نزول عذاب بر فرزندان خردسال جايز نيست، اين كار چه فايدهاى داشت؟ و خود در پاسخ مىگويد عقوبت استيصال اگر بر قومى نازل شود همه آنها حتى فرزندان خردسال را نيز مىگيرد و اين عقابى است براى بزرگسالان نه براى بچهها بلكه براى بچهها به منزله فرارسيدن عمر آنهاست و اگر پيامبر فرزندان خود را در مباهله داخل كرد به جهت آن بود كه فرزند عزيزتر از جان است و شاهدش آن است كه انسان خود را فداى فرزندش مىكند و آوردن آن حضرت فرزندان خود را بهترين دليل بر صادق بودن او مىباشد و رسولخدا مىخواست مخالفين خود را بدين وسيله و به بهترين شيوه [از ادعاهاى باطل] باز دارد.
قاضى نورالله شوشترى در ذيل آيه مباهله فرموده است كه خداوند علىعليه السلام را نفس محمدصلى الله عليه وآله وسلم قرار داده است و مراد از آن مساوات است و كسى كه اكمل و اولى بالتصرف است [يعنى شخص رسولخدا كه در غديرخم از مردم اعتراف گرفت كه «الست اولى بالمؤمنين من انفسهم» ]مساوى او نيز اكمل و اولى بالتصرف است. (13) و اين بهترين دليل بر علو مرتبه علىعليه السلام است و چه فضيلت از اين بالاتر كه خدا پيامبر خويش را مأمور ساخته كه در دعا به وجود علىعليه السلام استعانت جويد و بدو متوسل شود از اين رو در آيه مباهله تعبير به «نبتهل» شده است. اگر بگويند مراد از «انفس» در اينجا مردان هستند كه آن به معناى رسولخدا و علىعليه السلام است و نمىتوان گفت تعبير «انفسنا» نشان مساوات علىعليه السلام با پيامبر خدا است زيرا از ضررويات دين است كه هيچ فردى نمىتواند همتا و مساوى پيامبر خدا باشد و هركس چنين ادعايى كند از دين خارج است. محمدصلى الله عليه وآله وسلم پيامبر مرسل و خاتم انبيا و بالاترين پيامبر اولىالعزم بود و اين صفات همه در علىعليه السلام مفقود است. آرى آيه مباهله فضيلت بزرگى براى علىعليه السلام محسوب مىشود ولى دلالت بر امامت او ندارد.
در پاسخ گوييم رسولخدا برخلاف انتظار، همه خويشان و اصحاب خويش را براى مباهله جمع نكرد و تنها آن چهار تن را با خود آورد و اين خود نشان مىدهد كه ساير مردم در مرتبه آنها نيستند و در قرب الىالله به پايه آنان نمىرسند. و ثانيا مساوات علىعليه السلام با پيامبر خداصلى الله عليه وآله وسلم به معناى مساوات در درجه است نه در نبوت. شكى نيست كه شمرده شدن علىعليه السلام به منزله نفس رسولخدا به معناى اتحاد آن دو به حقيقت نيست، بلكه مراد مساوات در امورى است كه مساوات در آنها ممكن است يعنى فضائل و كمالات زيرا اين معنا نزديكترين معانى به معناى حقيقى است و مىدانيم كه رسولخدا افضل از همه مردم است پس مساوى او نيز افضل خواهد بود.
و نيز مىتوان گفت مراد از مساوات علىعليه السلام با پيامبر مساوات در صفات نفسانى است و نبوت از صفات ذاتى و نفسانى نيست بلكه به معناى آن است كه شخص خاصى مخاطب به خطاب نبوت گردد. ولى اگر نبوت را از صفات ذاتى و نفسانى به شمار آوريد كه مخاطب به تبليغ گرديدن ناشى از آن است هيچ اشكالى ندارد كه اين صفت و اين درجه براى اميرالمؤمنين نيز حاصل باشد نهايت آن كه خصوصيت خاتميت پيامبر اسلام مانع از آن است كه علىعليه السلام نيز بدان شكل مخصوص مخاطب به خطاب تبليغ گردد و اسم پيامبر شرعا بر او اطلاق گردد. و اتفاقا اين سخنى است كه دورتر از سخن اهل سنت نيست كه نقل كردهاند پيامبر خدا در شأن ابوبكر فرمود «انا و ابوبكر كفرسى رهان» (14) و در شأن عمر فرمود «لو كان بعدى نبى لكان عمربن الخطاب».
نكته ديگر آن كه گرچه آيه مذكور به صراحت دلالت بر امامت علىعليه السلام ندارد ولى دلالت بر عصمت و افضليت او دارد و عصمت و افضليت از شرايط و لوازم امامت است. صاحب مواقف گفته است كه شيعه در بيان افضليت علىعليه السلام دو مسلك دارند نخست آن كه به ادلهاى كه اجمالا بر افضيلت علىعليه السلام دلالت دارد مثل آيه مباهله و خبر طير (15) ، تمسك شود و دوم آن كه به ادلهاى كه تفصيلا بر افضليت علىعليه السلام دلالت دارد تمسك شود مانند آن كه گفته شود كه تمام فضايلى كه در صحابه به طور متفرق ديده مىشود از علم و ... همه در علىعليه السلام جمع شده بود. سپس صاحب مواقف در برابر استدلالات شيعه مناقشاتى كرده است از جمله آن كه علىعليه السلام نسبت به خلفاء ثلاثه افضل نيست بلكه اولويت و افضليت خلفاء چهارگانه به ترتيب خلافت آنهاست و دست كم علىعليه السلام با آنان مساوى در فضل است و بر فرض آن كه علىعليه السلام افضل باشد ما قطع نداريم كه امامت مفضول با وجود فاضل صحيح نباشد.
ما در پاسخ صاحب مواقف مىگوييم كه اگر آيه مباهله دلالت بر افضيلت علىعليه السلام كند، شكى نيست كه دلالت بر امامت او دارد چرا كه قرآن مىگويد «افمن يهدى الى الحق احق أن يتبع امن لايهدى الا ان يهدى» (يونس/ 35) و گويا قرآن در اين زمينه داورى را بر عهده عقل سليم و فطرت پاك انسانها گذاشته است كه آيا پيروى از كسانى كه در علوم و فضائل خود بىنياز از تعليم ديگران هستند، شايستهتر است يا پيروى از آنان كه راه به جايى نمىبرد مگر آن كه دست آنها در دست هدايتگرى باشد. پس چگونه كسانى كه مىگفتند «اقيلونى فلست بخيركم و على فيكم» يا مىگفتند «كلكم افقه من عمر حتى المخدرات تحت الحجال» و «لولا على لهلك عمر» شايسته امامت مىباشند و مىتوانند هادى خلق به سوى حق باشند. چه رسد كه در مقام مقايسه با علىعليه السلام قرار گيرند. (16)
بغوى در معالم التنزيل چون به آيه مباهله رسيده است اعتراف مىكند كه رسولخدا در پى نزول اين آيه بيرون آمد در حالى كه همراه او حسنين و فاطمه و على بود ولى در تفسير «انفسنا» گفتارى قابل تأمل دارد. او مىگويد از «انفسنا» رسولخدا خودش و على را قصد كرده است و در توجيه اين امر كه چگونه مىتوان شخص ديگرى را نفس خويشتن شمارد، گويد كه عرب پسر عموى هر كسى را نفس آن كس مىنامد و شاهدش آيه شريفه است «ولاتلمزوا انفسكم» كه مراد برادران دينى باشد و برخى گفتهاند كه اين واژه به طور عموم همه مسلمانان را مىگيرد . (17)
و در پاسخ بغوى بايد گفت چگونه رسولخدا مىتواند هم داعى و هم مدعو به همين دعوت خود باشد پس مقصود از «انفسنا» رسولخدا و علىعليه السلام، هر دو نيست. و نيز بايد از او پرسيد كه اولا چه شاهدى است كه در لغت عرب از پسر عمو به «انفسنا» تعبير مىكنند و ثانيا بر فرض كه چنين باشد مجرد استعمال ثابت مىشود و استعمال اعم از حقيقت و مجاز است و ما نمىگوييم كه على حقيقة نفس رسولخداست بلكه اين تنزيل است و ثالثا همين كه خداوند رسول خويش را مأمور داشته كه على را همراه خود بياورد به عنوان اين كه پسر عموى رسولخداست كافى بر اثبات فضيلت على است و اگر مراد از «انفسنا» عموم مسلمانان باشند باز بايد پرسيد پس چرا رسولخدا تنها على را برگزيد و به مصاحبت خويش اختصاص داد. سرانجام بغوى بايد بپذيرد كه عمل رسولخدا بهترين قرينه بر تعيين مصداق «انفسنا» است حتى اگر مفهوم آن را شامل حال همه مسلمانان قرار دهيم و آن واقعيت خارجى كه همه و از جمله خود بغوى حكايت كردهاند بهترين شاهد است كه لااقل در اصطلاح قرآن على نفس رسولخدا به حساب آمده است . علامه مجلسى در ذيل حديث مناشده كه در آنجا علىعليه السلام براى اثبات شايستگى خود و فضل همسر و فرزندانش به تعبيرات وارد در آيه مباهله استشهاد مىكند، چنين فرموده است : اگر مىبينيم كه رسولخداصلى الله عليه وآله از ميان خويشاوندان خود تنها على و فاطمه و حسنين را همراه خود كرد، نه عباس و عقيل و جعفر و ديگران را يا به جهت آن بود كه اينان بعد از خود پيغمبر نزديكترين افراد به خدا بودند و از اين جهت در دعا و نفرين بر دشمن خود تنها بدانان مدد جست و يا از اين جهت كه اينان نزد او عزيزترين مردم بودند و رسولخدا براى اظهار اعتقاد خويش به حقانيتش، آنها را در معرض مباهله قرار داد. و از اين كار باكى نداشت و روشن است كه محبت رسولخدا به خاطر امور دنيوى و از جنبه بشرى نبوده است سيره رسولخدا نشان مىدهد كه او چگونه بعضى نزديكان و خويشان خود را دشمن مىداشت و با آنان مىجنگيد و در مقابل برخى افراد را كه حسب و نسبى با او نداشتند و دور بودند بهخود نزديك مىداشت چون از اولياء خدا بودند، همان گونه كه سيد ساجدين [در دعاى دوم از صحيفه سجاديه] مىگويد «و والى فيك الابعدين و عادى فيك الاقربين» و از همين روست كه مخالفين ما براى اثبات فضيلت ابوبكر به حديث ساختگى خودشان استدلال كردهاند كه رسولخداصلى الله عليه وآله فرمود «لو كنت متخذا خليلا لاتخذت ابابكر خليلا» يعنى اگر من مىخواستم دوستى صميمى براى خود برگزينم البته ابوبكر را دوست صميمى خود برمىگزيدم. پس اگر دوستى و محبت رسولخدا به جهت اغراض دنيوى باشد پس چگونه اهل سنت مىخواهند با اين حديث فضيلت ابوبكر را ثابت كنند. ناچار بايد بگوييم دوستى رسولخدا نسبت به على و فاطمه و حسنين به جهت آن بوده كه اينان محبوبترين انسانها نزد خدا و نزديكترين افراد به خدا بودند پس افضل از ديگران بودند و جلو افتادن ديگران بر آنان قبيح بود. ونيز چون ثابت شده كه تنها علىعليه السلام است كه در اين آيه به عنوان نفس رسولخدا اراده شده است و از سويى اتحاد حقيقى اين دو وجود نمىتواند مراد باشد پس نزديكترين معناى مجازى را بايد گرفت يعنى اين كه اين دو شخصيت در تمام صفات و كمالات مشتركند به جز مسأله نبوت كه دليل خاص بر عدم اشتراك آن داريم، و از جمله آن صفات و كمالات وجوب اطاعت و رياست بر همه است و تازه اگر از اين سخن نيز تنزل كنيم معناى مجازى شايع در موارد به كارگيرى چنين تعبيرى آن است كه مردى نزد ديگرى بسيار عزيز باشد و چون جان او به شمار آيد، همين مقدار نيز براى اثبات افضليت و امامت علىعليه السلام كافى است. (18)
در تكميل بيان مرحوم علامه مجلسى مناسب است به نكتهاى كه بعضى معاصرين گفتهاند، اشاره شود. ما اين نكته را به بيان خود چنين بازگو مىكنيم:
اقدام رسولخدا به مباهله به همراهى على و فاطمه و حسن و حسين به لحاظ نتيجه چهار حالت مىتوانست داشته باشد يا عذاب بر هر دو گروه نازل مىشد و هر دو طرف هلاك مىشدند، يا دعاى هيچكدام مؤثر واقع نمىشد و هر دو طرف از نظرها مىافتادند، يا دعاى اهل نجران به استجابت مىرسيد و دعاى پيغمبر و اهل بيت او مورد قبول قرار نمىگرفت و يا عكس صورت سوم تحقق پيدا مىكرد. سه صورت اول نتيجهاش شكست پيغمبر و اهل بيت او بود و تنها صورت چهارم از صدق ادعاى او پرده برمىداشت با اين حال مىبينيم در صحنهاى كه بيشترين احتمالات از ناموفق بودن او حكايت داشت و تنها يك احتمال براى موفقيت او وجود داشت، پيغمبر و اهل بيت او با اطمينان و آرامش و بدون هيچ اضطراب و واهمه وارد شدند و اين نشان از كمال يقين آنها به مرام خود بود. (19)
و همو در جاى ديگر مىگويد در تفضيل اميرالمؤمنين گروههاى مختلف شيعه همرأى نيستند. شيعيان دوازده امامى نيز در اين باره اختلاف دارند. بيشتر متكلمان آنها گويند قطعا و يقينا پيامبران از على برترند. محدثين و اهل نقد و ژرفانديشان در روايات و گروهى از متكلمان و اصحاب مناظره گويند البته على از همه انسانها بهجز حضرت محمدصلى الله عليه وآله وسلم برتر است و گروه كوچكى توقف كردهاند و گويند نمىدانيم على از پيامبران بالاتر يا پايينتر و يا مساوى با آنهاست ولى اين را مىدانيم كه حضرت محمدصلى الله عليه وآله وسلم از علىعليه السلام برتر است. گروهى ديگر از ايشان نيز گويند اميرالمؤمنين از همه انسانها برتر است بهجز پيامبران اولوالعزم.
سپس شيخ مفيد در اثبات برترى امام علىعليه السلام بر همگان بهجز رسولخدا، چند استدلال ذكر مىكند و پيش از هر دليل ديگرى به سراغ آيه مباهله مىرود و مىگويد: اين آيه مىفهماند كه علىعليه السلام بهمنزله جان رسولخداست و مىدانيم كه رسولخدا در ميان همه انسانها افضل است [پس على افضل از همه انسانها بهجز رسولخدا است.] در اين آيه «ابنائنا» بر حسن و حسينعليهما السلام صدق مىكند و منظور از «نساءنا» فاطمه زهرا س و مقصود از «انفسنا» علىعليه السلام است و منظور از نفس چيزى همانند خون و هوا كه قوام پيكره مادى انسان بدان مىباشد نيست. و از «انفسنا» رسولخدا نمىتواند مراد باشد چرا كه درست نيست انسان به سوى خود نفس خود را فراخواند. بلكه مراد كسى است كه در عزت، كرامت، محبت، رياست، ايثار، بزرگى و جلالت در نزد خداوند سبحان جايگاهى چون رسولخدا داشته باشد. و اگر هيچ دليل ديگرى وجود نمىداشت كه حاكى از برترى پيامبر بر علىعليه السلام باشد. همين آيه دلالت بر تساوى آنها هم در فضيلت و هم در مرتبه مىكرد اما دلايل ديگرى موجود است كه پيامبر را از اين تساوى خارج مىكند آنگاه برترى على بر ساير افراد بشر به مقتضاى اين مسأله باقى مىماند. (2)
شيخ طوسى در ذيل آيه مباهله گفته است كه اين آيه به نظر اصحاب ما از دو جهت بر افضليت علىعليه السلام دلالت دارد: اول آن كه مباهله براى آشكار شدن حق در برابر باطل است و اين جز با افرادى تحقق نمىپذيرد كه نزد خدا افضل و صحت عقيده آنها آشكار شده باشد و خود مأمونالباطن باشند.
و جهت دوم آن كه در اين آيه جان على مثل جان رسولخدا شمرده شده است. ايشان از ابوبكر رازى معروف به جصاص نقل مىكند كه آيه مذكور دلالت دارد كه حسن و حسين دو پسر رسولخدا هستند و پسر دختر در واقع پسر انسان است و نيز از ابن ابىعلان نقل مىكند كه اين آيه دلالت دارد كه حسن و حسين در آن زمان مكلف بودند زيرا مباهله جز با بالغين جايز نيست . سپس شيخ به طرح سؤالى و پاسخ از آن مىپردازد، بدين تفصيل كه اگر بگويند حسن و حسين در آن زمان بالغ و مستحق ثواب نبودند پس چرا براى مباهله آورده شدند و اگر مستحق ثواب هم باشند، در ميان صحابه افضل از همه نبودند، ما در پاسخ گوييم اصحاب ما معتقدند كه حسن و حسين در آن زمان مكلف و بالغ بودند زيرا بلوغ و عقل متوقف بر شرط خاصى نيست و لذا عيسى در گهواره سخن مىگفت و اين دلالت دارد كه مكلف و عاقل بود و اين مطلب از برخى ائمه اعتزال نيز نقل شده است؛ علاوه بر آن كه اصحاب ما گويند حسن و حسين افضل صحابه بعد از پدرشان بودند زيرا كثرت ثواب متوقف بر كثرت اعمال نيست بلكه كيفيت معرفت و اطاعت خدا و اقرار آنها به رسالت به گونهاى بوده كه هيچ كس در ثواب به مرتبه آنان نمىرسد . (3)
ايشان در جاى ديگر اضافه مىكند كه احضار دو طفل يعنى حسن و حسينعليهما السلام در واقعه مباهله بدان جهت نبود نسبت نزديكى با رسولخدا داشتند وگرنه آن حضرت بايد عباس و فرزند خردسال او را نيز مىآورد. اما كمى سن آنها منافات با كمال عقل آنها ندارد چون بلوغ جسمى كه شخص محتلم شود تنها حد تعلق احكام شرعى است و بعيد نيست كه آن دو در آن سن كاملالعقل بوده باشند. به نظر مشهور سن حسن در آن وقت بيشتر از 7 سال و سن حسين حدود هفت سال بوده است و كمال عقل آنها در اين سن خود از امور خارقالعادهاى است كه مختص به ائمهعليهم السلام مىباشد. (4)
شيخ طوسى تصريح مىكند كه مراد از «انفسنا» در آيه مباهله رسولخدا نيست زيرا شخص خود را دعوت نمىكند. با اين حال ايشان در تفسير آيه مذكور گويا اشكال خود را از ياد برده و فرموده است كه مراد از «انفسنا» نفس رسولخدا و نفس علىعليه السلام است كه البته اين سخن مخالف نظر مشهور علماى شيعه است و بيشتر با نظر مفسرين اهل سنت (5) توافق دارد و ظاهرا مبناى اين سخن شيخ روايتى از امام باقر است كه در آينده در تفسير آيه مباهله بدان اشاره خواهد شد.
شيخ طبرسى علاوه بر نقل مطالب فوق از شيخ طوسى اضافه مىكند كه مراد از «انفسنا» نمىتواند پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم باشد بلكه خصوص علىعليه السلام مراد است زيرا پيامبر داعى است و داعى غير از مدعو است. (6)
علامه حلى در بيان افضليت على نسبت به صحابه به وجوهى چند استدلال كرده است و از جمله آنها آيه مباهله است. ايشان گويد مفسرون اتفاق دارند كه مراد از «ابنائنا و نسائنا و انفسنا» در آيه شريفه حسن و حسين و زهراء و علىعليهم السلام هستند و مراد از «انفس» خصوص علىعليه السلام است و چون نفس على و نفس رسولخدا يكى نمىتواند باشد پس چيزى نمىماند جز آن كه بگوييم مراد مساوات آن دو است و رسولخدا افضل از همه مردم است پس همينطور علىعليه السلام. (7) و علامه شبيه همين كلام را در دو جاى ديگر نيز گفته است. (8)
فخر رازى در تفسير خود آورده است كه در رى مردى را ديدم به نام محمودبن حسن حمصى كه معلم اثنىعشريها بود و گمان مىكرد كه على رضىالله عنه از همه انبياء به جز محمدصلى الله عليه وآله وسلم برتر است. او مىگفت دليل بر اين مطلب آيه مباهله است آنجا كه آمده «و انفسنا و انفسكم» چرا كه مراد از «انفسنا» نفس محمدصلى الله عليه وآله وسلم نيست زيرا انسان دعوتكننده خود نيست بلكه مراد غير اوست و همه اتفاق دارند كه آن غير علىبن ابىطالب رضىالله عنه است. پس آيه مذكور دلالت دارد كه نفس على همان نفس محمد است و نمىتواند مراد اين باشد كه اين نفس عين آن نفس است بلكه مراد آن است كه اين نفس مثل آن نفس است و چنين چيزى اقتضاى برابرى در جميع جهات را دارد. از اين عموم در دو مورد دست برمىداريم يكى نبوت و ديگر علم و فضل پيامبر. چون ادله بسيارى گوياست كه محمدصلى الله عليه وآله وسلم پيامبر بود ولى على پيامبر نبود و نيز اجماع منعقد است كه پيامبر در فضل بر على پيشى گرفته بود. آنگاه در غير اين دو مورد آن عموم قرآنى حاكم است. اكنون گوييم اجماع داريم كه پيامبر افضل از همه انبيا بود پس به حكم ظهور آيه شريفه على نيز افضل از همه انبيا خواهد بود. همين شخص مىگفت مؤيد استدلال به اين آيه حديث مقبول نزد موافق و مخالف است كه [رسولخدا فرمود:] «من اراد ان يرى آدم فى علمه و نوحا فى طاعته و ابراهيم فى خلته و موسى فى هيبته و عيسى فى صفوته فلينظر الى علىبن ابىطالب» (9) اين حديث دلالت دارد كه آنچه در انبيا پراكنده بود همه در على جمع است. پس على افضل از همه انبيا به جز محمدصلى الله عليه وآله وسلم است.
سپس فخر رازى گويد شيعه از گذشته تا به حال به اين آيه بر افضليت على نسبت به صحابه استدلال مىكرده است. زيرا آيه دلالت دارد كه نفس على همچون نفس محمدصلى الله عليه وآله وسلم است جز در مواردى كه دليل برخلاف آن دلالت كند و مىدانيم كه پيامبر افضل از همه صحابه بود پس بايد على را نيز افضل از آنها دانست.
آنگاه فخر رازى در مقام پاسخ از گفتار شيعه بدين مقدار اكتفا مىكند كه چنان كه مسلمين بر افضل بودن محمدصلى الله عليه وآله وسلم نسبت به على اجماع دارند همچنين اجماع قبل از ظهور اين آدم [يعنى محمودبن حسن حمصى] منعقد شده است كه هيچگاه غير پيامبر بر پيامبر افضل نيست و همه اتفاق دارند كه على رضىالله عنه پيامبر نبود پس قطع پيدا مىكنيم كه چنان كه عموم آيه [يعنى افضليت على بر همه] در مورد شخص پيامبر تخصيص خورده است، در حق ساير انبيا نيز تخصيص خورده است. (10)
در پاسخ فخر رازى بايد گفت اين چه اجماعى است كه صحابه بزرگ رسولخدا و اكثريت شيعه از آن بيرون است بلكه بهترين ياران رسولخدا و برگزيدگان اين امت قبل از ظهور اين آدم ـ يعنى فخر رازى ـ اجماع داشتند كه اگر رسولخدا را استثنا كنيد على افضل از همه انبيا است. (11) بلكه خود فخر رازى ناخودآگاه به اجماع شيعه برخلاف اجماعى كه او ادعا مىكند اعتراف كرده است و در واقع ادعاى خود را نقض كرده است. (12)
فخر رازى به دلالت آيه مباهله بر صحت نبوت رسولخدا و يقين مسيحيان به حقانيت او نيز پرداخته است كه در اين مختصر از آن صرفنظر مىكنيم. او علاوه بر اينها به نكات ديگرى در ذيل آيه مباهله توجه كرده است. از جمله آن كه مىپرسد: در خبر آمده است كه رسولخدا حسن و حسين را در مباهله با خود همراه كرد و با توجه به آن كه نزول عذاب بر فرزندان خردسال جايز نيست، اين كار چه فايدهاى داشت؟ و خود در پاسخ مىگويد عقوبت استيصال اگر بر قومى نازل شود همه آنها حتى فرزندان خردسال را نيز مىگيرد و اين عقابى است براى بزرگسالان نه براى بچهها بلكه براى بچهها به منزله فرارسيدن عمر آنهاست و اگر پيامبر فرزندان خود را در مباهله داخل كرد به جهت آن بود كه فرزند عزيزتر از جان است و شاهدش آن است كه انسان خود را فداى فرزندش مىكند و آوردن آن حضرت فرزندان خود را بهترين دليل بر صادق بودن او مىباشد و رسولخدا مىخواست مخالفين خود را بدين وسيله و به بهترين شيوه [از ادعاهاى باطل] باز دارد.
قاضى نورالله شوشترى در ذيل آيه مباهله فرموده است كه خداوند علىعليه السلام را نفس محمدصلى الله عليه وآله وسلم قرار داده است و مراد از آن مساوات است و كسى كه اكمل و اولى بالتصرف است [يعنى شخص رسولخدا كه در غديرخم از مردم اعتراف گرفت كه «الست اولى بالمؤمنين من انفسهم» ]مساوى او نيز اكمل و اولى بالتصرف است. (13) و اين بهترين دليل بر علو مرتبه علىعليه السلام است و چه فضيلت از اين بالاتر كه خدا پيامبر خويش را مأمور ساخته كه در دعا به وجود علىعليه السلام استعانت جويد و بدو متوسل شود از اين رو در آيه مباهله تعبير به «نبتهل» شده است. اگر بگويند مراد از «انفس» در اينجا مردان هستند كه آن به معناى رسولخدا و علىعليه السلام است و نمىتوان گفت تعبير «انفسنا» نشان مساوات علىعليه السلام با پيامبر خدا است زيرا از ضررويات دين است كه هيچ فردى نمىتواند همتا و مساوى پيامبر خدا باشد و هركس چنين ادعايى كند از دين خارج است. محمدصلى الله عليه وآله وسلم پيامبر مرسل و خاتم انبيا و بالاترين پيامبر اولىالعزم بود و اين صفات همه در علىعليه السلام مفقود است. آرى آيه مباهله فضيلت بزرگى براى علىعليه السلام محسوب مىشود ولى دلالت بر امامت او ندارد.
در پاسخ گوييم رسولخدا برخلاف انتظار، همه خويشان و اصحاب خويش را براى مباهله جمع نكرد و تنها آن چهار تن را با خود آورد و اين خود نشان مىدهد كه ساير مردم در مرتبه آنها نيستند و در قرب الىالله به پايه آنان نمىرسند. و ثانيا مساوات علىعليه السلام با پيامبر خداصلى الله عليه وآله وسلم به معناى مساوات در درجه است نه در نبوت. شكى نيست كه شمرده شدن علىعليه السلام به منزله نفس رسولخدا به معناى اتحاد آن دو به حقيقت نيست، بلكه مراد مساوات در امورى است كه مساوات در آنها ممكن است يعنى فضائل و كمالات زيرا اين معنا نزديكترين معانى به معناى حقيقى است و مىدانيم كه رسولخدا افضل از همه مردم است پس مساوى او نيز افضل خواهد بود.
و نيز مىتوان گفت مراد از مساوات علىعليه السلام با پيامبر مساوات در صفات نفسانى است و نبوت از صفات ذاتى و نفسانى نيست بلكه به معناى آن است كه شخص خاصى مخاطب به خطاب نبوت گردد. ولى اگر نبوت را از صفات ذاتى و نفسانى به شمار آوريد كه مخاطب به تبليغ گرديدن ناشى از آن است هيچ اشكالى ندارد كه اين صفت و اين درجه براى اميرالمؤمنين نيز حاصل باشد نهايت آن كه خصوصيت خاتميت پيامبر اسلام مانع از آن است كه علىعليه السلام نيز بدان شكل مخصوص مخاطب به خطاب تبليغ گردد و اسم پيامبر شرعا بر او اطلاق گردد. و اتفاقا اين سخنى است كه دورتر از سخن اهل سنت نيست كه نقل كردهاند پيامبر خدا در شأن ابوبكر فرمود «انا و ابوبكر كفرسى رهان» (14) و در شأن عمر فرمود «لو كان بعدى نبى لكان عمربن الخطاب».
نكته ديگر آن كه گرچه آيه مذكور به صراحت دلالت بر امامت علىعليه السلام ندارد ولى دلالت بر عصمت و افضليت او دارد و عصمت و افضليت از شرايط و لوازم امامت است. صاحب مواقف گفته است كه شيعه در بيان افضليت علىعليه السلام دو مسلك دارند نخست آن كه به ادلهاى كه اجمالا بر افضيلت علىعليه السلام دلالت دارد مثل آيه مباهله و خبر طير (15) ، تمسك شود و دوم آن كه به ادلهاى كه تفصيلا بر افضليت علىعليه السلام دلالت دارد تمسك شود مانند آن كه گفته شود كه تمام فضايلى كه در صحابه به طور متفرق ديده مىشود از علم و ... همه در علىعليه السلام جمع شده بود. سپس صاحب مواقف در برابر استدلالات شيعه مناقشاتى كرده است از جمله آن كه علىعليه السلام نسبت به خلفاء ثلاثه افضل نيست بلكه اولويت و افضليت خلفاء چهارگانه به ترتيب خلافت آنهاست و دست كم علىعليه السلام با آنان مساوى در فضل است و بر فرض آن كه علىعليه السلام افضل باشد ما قطع نداريم كه امامت مفضول با وجود فاضل صحيح نباشد.
ما در پاسخ صاحب مواقف مىگوييم كه اگر آيه مباهله دلالت بر افضيلت علىعليه السلام كند، شكى نيست كه دلالت بر امامت او دارد چرا كه قرآن مىگويد «افمن يهدى الى الحق احق أن يتبع امن لايهدى الا ان يهدى» (يونس/ 35) و گويا قرآن در اين زمينه داورى را بر عهده عقل سليم و فطرت پاك انسانها گذاشته است كه آيا پيروى از كسانى كه در علوم و فضائل خود بىنياز از تعليم ديگران هستند، شايستهتر است يا پيروى از آنان كه راه به جايى نمىبرد مگر آن كه دست آنها در دست هدايتگرى باشد. پس چگونه كسانى كه مىگفتند «اقيلونى فلست بخيركم و على فيكم» يا مىگفتند «كلكم افقه من عمر حتى المخدرات تحت الحجال» و «لولا على لهلك عمر» شايسته امامت مىباشند و مىتوانند هادى خلق به سوى حق باشند. چه رسد كه در مقام مقايسه با علىعليه السلام قرار گيرند. (16)
بغوى در معالم التنزيل چون به آيه مباهله رسيده است اعتراف مىكند كه رسولخدا در پى نزول اين آيه بيرون آمد در حالى كه همراه او حسنين و فاطمه و على بود ولى در تفسير «انفسنا» گفتارى قابل تأمل دارد. او مىگويد از «انفسنا» رسولخدا خودش و على را قصد كرده است و در توجيه اين امر كه چگونه مىتوان شخص ديگرى را نفس خويشتن شمارد، گويد كه عرب پسر عموى هر كسى را نفس آن كس مىنامد و شاهدش آيه شريفه است «ولاتلمزوا انفسكم» كه مراد برادران دينى باشد و برخى گفتهاند كه اين واژه به طور عموم همه مسلمانان را مىگيرد . (17)
و در پاسخ بغوى بايد گفت چگونه رسولخدا مىتواند هم داعى و هم مدعو به همين دعوت خود باشد پس مقصود از «انفسنا» رسولخدا و علىعليه السلام، هر دو نيست. و نيز بايد از او پرسيد كه اولا چه شاهدى است كه در لغت عرب از پسر عمو به «انفسنا» تعبير مىكنند و ثانيا بر فرض كه چنين باشد مجرد استعمال ثابت مىشود و استعمال اعم از حقيقت و مجاز است و ما نمىگوييم كه على حقيقة نفس رسولخداست بلكه اين تنزيل است و ثالثا همين كه خداوند رسول خويش را مأمور داشته كه على را همراه خود بياورد به عنوان اين كه پسر عموى رسولخداست كافى بر اثبات فضيلت على است و اگر مراد از «انفسنا» عموم مسلمانان باشند باز بايد پرسيد پس چرا رسولخدا تنها على را برگزيد و به مصاحبت خويش اختصاص داد. سرانجام بغوى بايد بپذيرد كه عمل رسولخدا بهترين قرينه بر تعيين مصداق «انفسنا» است حتى اگر مفهوم آن را شامل حال همه مسلمانان قرار دهيم و آن واقعيت خارجى كه همه و از جمله خود بغوى حكايت كردهاند بهترين شاهد است كه لااقل در اصطلاح قرآن على نفس رسولخدا به حساب آمده است . علامه مجلسى در ذيل حديث مناشده كه در آنجا علىعليه السلام براى اثبات شايستگى خود و فضل همسر و فرزندانش به تعبيرات وارد در آيه مباهله استشهاد مىكند، چنين فرموده است : اگر مىبينيم كه رسولخداصلى الله عليه وآله از ميان خويشاوندان خود تنها على و فاطمه و حسنين را همراه خود كرد، نه عباس و عقيل و جعفر و ديگران را يا به جهت آن بود كه اينان بعد از خود پيغمبر نزديكترين افراد به خدا بودند و از اين جهت در دعا و نفرين بر دشمن خود تنها بدانان مدد جست و يا از اين جهت كه اينان نزد او عزيزترين مردم بودند و رسولخدا براى اظهار اعتقاد خويش به حقانيتش، آنها را در معرض مباهله قرار داد. و از اين كار باكى نداشت و روشن است كه محبت رسولخدا به خاطر امور دنيوى و از جنبه بشرى نبوده است سيره رسولخدا نشان مىدهد كه او چگونه بعضى نزديكان و خويشان خود را دشمن مىداشت و با آنان مىجنگيد و در مقابل برخى افراد را كه حسب و نسبى با او نداشتند و دور بودند بهخود نزديك مىداشت چون از اولياء خدا بودند، همان گونه كه سيد ساجدين [در دعاى دوم از صحيفه سجاديه] مىگويد «و والى فيك الابعدين و عادى فيك الاقربين» و از همين روست كه مخالفين ما براى اثبات فضيلت ابوبكر به حديث ساختگى خودشان استدلال كردهاند كه رسولخداصلى الله عليه وآله فرمود «لو كنت متخذا خليلا لاتخذت ابابكر خليلا» يعنى اگر من مىخواستم دوستى صميمى براى خود برگزينم البته ابوبكر را دوست صميمى خود برمىگزيدم. پس اگر دوستى و محبت رسولخدا به جهت اغراض دنيوى باشد پس چگونه اهل سنت مىخواهند با اين حديث فضيلت ابوبكر را ثابت كنند. ناچار بايد بگوييم دوستى رسولخدا نسبت به على و فاطمه و حسنين به جهت آن بوده كه اينان محبوبترين انسانها نزد خدا و نزديكترين افراد به خدا بودند پس افضل از ديگران بودند و جلو افتادن ديگران بر آنان قبيح بود. ونيز چون ثابت شده كه تنها علىعليه السلام است كه در اين آيه به عنوان نفس رسولخدا اراده شده است و از سويى اتحاد حقيقى اين دو وجود نمىتواند مراد باشد پس نزديكترين معناى مجازى را بايد گرفت يعنى اين كه اين دو شخصيت در تمام صفات و كمالات مشتركند به جز مسأله نبوت كه دليل خاص بر عدم اشتراك آن داريم، و از جمله آن صفات و كمالات وجوب اطاعت و رياست بر همه است و تازه اگر از اين سخن نيز تنزل كنيم معناى مجازى شايع در موارد به كارگيرى چنين تعبيرى آن است كه مردى نزد ديگرى بسيار عزيز باشد و چون جان او به شمار آيد، همين مقدار نيز براى اثبات افضليت و امامت علىعليه السلام كافى است. (18)
در تكميل بيان مرحوم علامه مجلسى مناسب است به نكتهاى كه بعضى معاصرين گفتهاند، اشاره شود. ما اين نكته را به بيان خود چنين بازگو مىكنيم:
اقدام رسولخدا به مباهله به همراهى على و فاطمه و حسن و حسين به لحاظ نتيجه چهار حالت مىتوانست داشته باشد يا عذاب بر هر دو گروه نازل مىشد و هر دو طرف هلاك مىشدند، يا دعاى هيچكدام مؤثر واقع نمىشد و هر دو طرف از نظرها مىافتادند، يا دعاى اهل نجران به استجابت مىرسيد و دعاى پيغمبر و اهل بيت او مورد قبول قرار نمىگرفت و يا عكس صورت سوم تحقق پيدا مىكرد. سه صورت اول نتيجهاش شكست پيغمبر و اهل بيت او بود و تنها صورت چهارم از صدق ادعاى او پرده برمىداشت با اين حال مىبينيم در صحنهاى كه بيشترين احتمالات از ناموفق بودن او حكايت داشت و تنها يك احتمال براى موفقيت او وجود داشت، پيغمبر و اهل بيت او با اطمينان و آرامش و بدون هيچ اضطراب و واهمه وارد شدند و اين نشان از كمال يقين آنها به مرام خود بود. (19)
پی نوشت :
1) الارشاد، ج 1، ص .227
2) شيخ مفيد، رساله تفضيل اميرالمؤمنين، ص 35
3) شيخ طوسى، التبيان، ذيل آيه مباهله.
4) شيخ طوسى، تلخيص الشافى، ج 2، ص .6
5) مانند بغوى در معالم التنزيل، ج 1، ص 480
6) شيخ طبرسى، مجمعالبيان، ذيل آيه مباهله.
7) علامه حلى، كشفالمراد، ص .385
8) آيتالله ميلانى، قادتنا كيف نعرفهم، ج 3، ص 63 كلام علامه را از منهاج الكرامه و نيز از كشف الحق و نهج الصدق نقل كرده است؛ علامه حلى، كشف الحق و نهجالصدق، ص .177
9) براى اطلاع از منابعى كه اين حديث را نقل كردهاند نگاه كنيد به: رى شهرى، محمد، موسوعة الامام علىبن ابىطالب، ج 8 ، ص .132
10) التفسيبر الكبير، ذيل آيه مباهله.
11) سبيتى، عبدالله، المباهله، ص 102 و علاوه بر اين علامه مجلسى در بحارالانوار، ج 35، ص 269 سخن فخر رازى را از تفسيرش و نيز كتاب اربعين او نقل كرده و به تفصيل پاسخ گفته كه ما در اين مختصر از آن صرفنظر مىكنيم.
12) شرفالدين، سيد عبدالحسين، الكلمة الغراء، ص .11
13) اين سخن به عينه از علامه حلى در نهجالحق و كشفالصدق، ص 177 صادر شده است.
14) در لغت عرب اين مثال را براى دو كس مىزنند كه موازى و همرديف يكديگر هستند مانند دو اسبى كه در عرض يكديگر گارى را مىكشند.
15) اشاره است به روايت معروفى كه ابن عباس و ابورافع و سعدبن ابى وقاص و ديگران نقل كردهاند كه چون براى رسولخدا مرغ بريان آوردند، دعا كرد كه خدايا محبوبترين خلق خود را نزد من آور تا با من اين مرغ را بخورد پس على آمد و با او هم غذا شد. ابن جوزى اين حديث را به نقل از ترمذى و حاكم نيشابورى و ديگران آورده است، تذكرة الخواص، ص 11838) احقاق الحق، ج 3، ص 66 تا .76
16) بغوى، حسينبن مسعود، معالم التنزيل، ج 1، ص480 عين عبارت او چنين است: «انفسنا» عنى نفسه و عليا رضىالله عنه و العرب تسمى ابن عم الرجل نفسه كما قالالله تعالى «ولاتلمزوا انفسكم» يريد اخوانكم و قيل هو على العموم لجماعة اهل الدين. و از كلام ابنشهرآشوب در مناقب آل ابىطالب، ج 2، ص 217 استفاده مىشود كه اصل اين مطلب از احمدبن حنبل است . ابن شهر آشوب گويد:
و اما شبهة الواحدى في الوسيط ان احمدبن حنبل قال اراد بالانفس ابن العم و العرب تخبر عن بنى العم بانه نفس ابن عمه و قالالله تعالى ولاتلمزوا انفسكم اراد اخوانكم من المؤمنين، ضعيفة، لانه لايحمل على المجاز الا لضرورة و ان سلمنا ذلك فانه كان للنبى بنوالاعمام فما اختار منهم الا عليا لخصوصية فيه دون غيره و قد كان اصحاب العباء نفس واحدة و قد بين بكلمات اخر.
17) علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 35، ص .267
18) رحمانى همدانى، احمد، الامام على، ص 267 به نقل از مرحوم محمد تقى فلسفى
