محدث برزگ شیعه مرحوم شيخ عباس قمي

حاج شيخ عباس قمي از علما، مورخان و محدثان عصر حاضر محسوب مي‌شود. او در قم متولد شد و تحصيلات ابتدايي را در آن شهر فرا گرفت. سپس در1316ق. به نجف رفت و از محضر درس حاج ميرزا حسين نوري محدث بهره فراوان برد. در 1320 ق. پس از وفات استاد خود به قم بازگشت. آنگاه از قم به مشهد رفت و از آنجا مجدداً رهسپار نجف شد او سرانجام در 23 ذي‌الحجه سال 1359ق. درگذشت و در جوار حاج ميرزا حسين نوري استاد خود دفن شد.
درباره مرحوم شيخ عباس قمي تاكنون كتاب و رسالات متعددي منتشر شده است. آن چه امروز نياز زمان و جامعه‌ي ماست، شناخت شخصيت‌هاي برجسته تاريخ معاصر، با توجه به بعد زمان و مكان و عملكرد آنان در ظرف زمان خود است. براي شناخت بهتر شيخ بايد دوران زندگي، تحولات اجتماعي، دگرگوني‌هاي سياسي، حركت‌هاي فرهنگي دوران را شناخت . در بررسي زمانه‌ زندگي شيخ بين نهضت تنباكو به رهبري مرحوم ميرزاي شيرازي تا نهضت علماي خراسان به رهبري آيت الله سيد حسين قمي عليه استبداد پهلوي و دين ستيزي رضاخان به موراد ذيل برخورد مي‌كنيم.
تهاجم فرهنگي غرب عليه اسلام؛ فعال شدن تشكيلات ماسوني؛ پديدآمدن مذاهب ساختگي استعماري در ايران، عربستان، عراق، پاكستان؛ پيدايش احزاب و جمعيت‌هاي مختلف با ايدئولوژي‌‌هاي الحادي، غربي؛ نغمه‌هاي باستان‌گرايي از سوي شرق شناسان و ايران شناسان با طرح ايران منهاي اسلام، نشر مطبوعات رنگارنگ با اهداف انحرافي شان؛ تأسيس مدارس جديد و تعطيل اجباري مدارس قديم وحوزه‌هاي علميه، نشر و ترجمه كتاب‌هاي غربي خاصه در تاريخ؛ چاپ نوشته‌هاي ضد اسلام و تشيع و دهها مورد ديگر . همه اين موارد دين ستيزي، اسلام زدائي و محو معنويت تشيع اشتراك نظر داشتند. آن چه در اين سرزمين مي‌بايست كوبيده مي‌شد «معارف الهي» بود. حتي با تأسيس فرق دراويش مختلف، به از ميان بردن «تعهد» و «تعصب» ديني همت گماشتند.
در اين هنگامه در حوزه‌ي علميه‌ي قم، يك روحاني محقق، محدث، مورخ، اديب و ژرف‌انديش برخاست تا از حريم و حرم اسلام و تشيع دفاع كند. او زندگي‌اش را وقف اسلام كرد؛ تا آن جا كه روزانه افزون از 17 ساعت مطالعه مي‌كرد و مي‌نوشت وي حماسه‌اي در عرصه‌ي احياي انديشة شيعي آفريد. وي با رجوع به منابع و مأخذ معتبر اسلامي كه در صلاحيت و توانمندي علمي و عملي او بود، به تدوين تاريخ اسلام با نام «منتهي‌الآمال» همت گماشت كه يك دوره تاريخ تحليلي و مستند است. ديگر كتاب ارزنده وي «پيرامون نهضت امام حسين (ع) و وقايع كربلا» نام دارد.
شيخ عباس قمي در دوراني كه معنويت و حقيقت دين مورد هجوم بود به تدوين، تنظيم و ارايه كتاب دعايي با نام «مفاتيح‌الجنان» شامل يكدوره اعمال واجب و مستحب در طول سال، همت گماشت. پس از رسالات سيد بن طاوس و .. علامه مجلسي، كاري بدين عظمت و كامل در عالم شيعه نبود. اين كتاب در تمام خانه‌ها و اماكن مقدسه به عنوان رساله‌اي در باب «سير و سلوك» علمي و عملي براي مشتاقان عرفان عملي در آمد كه هر روز بر اهميت و ضرورت آن افزوده مي‌شود.
شيخ عباس قمي 8 جلد كتاب با عنوان «مستدرك‌ بحارالانوار» براي متخصصان حديث تدوين كرد كه در حوزه‌هاي علميه دستمايه‌اي براي عالمان ديني است.
از ديگر آثار شيخ عباس قمي مي‌توان به تخليص «معراج‌السعاده» اثر ملا احمد نراقي، تدوين يكصد كلام از سخنان امام علي (ع)، نگارش «منازل الآخرت» به عنوان توشه‌ي راهيان ابديت و شناخت منازل موت، قبر، سئوال و جواب و عالم برزخ، اشاره كرد.
آنچه در اعمال شيخ مهم است اين است كه وي بدون آن كه وارد جدال مكتبي، درگيري و يا رويارويي با مهاجمان و معاندان ديني شود، با تبيين و تدوين معارف اسلامي، سدي، محكم در برابر سيل بنيان كن بي‌ديني در ذيل عناوين مختلف شد. شايد بتوان سه مشخصه براي شيخ عباس قمي بر شمرد:
1ـ عارف و اهل معرفت؛
2ـ زاهد و بدور از مقام، شهرت و ثروت؛
3ـ عالم و عامل، محقق و پژوهشگر و در نهايت مترجم و مؤلف

حکایات

اخلاص در سربازی امام زمان

مرحوم حضرت آیت الله مروارید قدّس سرّه نقل می کردند که جوان بودم در خدمت حاج شیخ عباس قمی قدّس سرّه در باغی در حوالی مشهد مهمان بودیم. حاج شیخ عباس بعد از سلام و احوالپرسی شروع به نوشتن کرد. گفتند: آقا امروز روز تفریح است فرمود: فکر می کنید من از سهم امام بخورم و عمرم تلف شود! صاحب باغ گفت: آقا غذاها و میوه ها سهم امام نیست، مال شخصی است شما استراحت کنید. فرمود: یعنی می گویید یک روز که از سهم امام زمان علیه السّلام نمی خورم نامردی کنم و برای مولایم کار نکنم؟

عاشق اهل بیت علیهم‏السلام

شیخ عباس قمی شیفته خاندان پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم بود. او بر مصایب اهل بیت رسول‏اللّه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم می‏گریست و چنان بود که اعتقاد قلبی‏اش را بر روی صفحات کتاب منعکس ساخته است. هنگامی که در نجف اشرف زندگی می‏کرد، همه‏ساله دهه اول محرم را در مسجد هندی منبر می‏رفت و عموم مردم را از سخنان جالب و ثمربخش خویش بهره‏مند می‏ساخت. روز عاشورا از آغاز تا پایان تنها ذکر مصیبت می‏کرد و در مظلومیت و مصیبت سالار شهیدان حسین بن علی علیه‏السلام سخن می‏گفت. اهل علم و طبقات دیگر در پای منبر ایشان چنان می‏گریستند که قابل وصف نمی‏باشد.

در اوج فروتنی

از ویژگی‏های شیخ عباس قمی تواضع بسیار و همه‏جانبه‏ای بود که وی از خود نشان می‏داد. در خانه، مدرسه و خیابان هرکسی را که می‏دید، چه کوچک و چه بزرگ، احترام می‏کرد. در نزد علما و به‏ویژه در حضور کسانی که با حدیث و اخبار اهل بیت علیه‏السلام سر و کار داشتند، اوج فروتنی را به نمایش می‏گذارد. هیچ‏گاه در مجالسی که وارد می‏شد در صدر نمی‏نشست و هرگز خود را بر دیگران مقدم نمی‏داشت. وی از خودستایی و خودپسندی به شدت احتراز می‏کرد و به هیچ وجه غرور نداشت. این محدث گران‏قدر شیعه، با همه اطلاعاتی که در تاریخ و اخبار و احادیث داشت، بسیار اتفاق می‏افتاد که کتاب را همراه خود به منبر می‏برد و از روی آن برای شنوندگان نقل حدیث می‏کرد، یا روضه می‏خواند.

اخلاص شیخ

در یكی از ماه‌های رمضان با چند تن از رفقاء از ایشان (محدث قمی) خواهش كردیم كه در مسجد گوهرشاد اقامه‌ی جماعت را بر معتقدان و علاقه‌مندان، منت نهد، با اصرار و ابرام این خواهش پذیرفته شد و چند روز نماز ظهر و عصر در یكی از شبستان‌های آنجا اقامه شد و بر جمعیت این جماعت روز به روز می‌افزود هنوز به ده نرسیده بود، كه اشخاص زیادی، اطلاع یافتند و جمعیت فوق العاده شد؛ یك روز پس از اتمام نماز ظهر به من كه نزدیك ایشان بودم، گفتند: من امروز نمی‌توانم نماز عصر بخوانم رفتند و دیگر آن سال را برای نماز جماعت نیامدند در موقع ملاقات و استفسار از علت ترك نماز جماعت گفتند: حقیقت این است كه در ركوعِ ركعت چهارم، متوجه شدم كه صدای اقتداكنندگان كه پُشت سر من می‌گویند «یا الله یا الله ان الله مع الصابرین» از محلی بسیار دور به گوش می‌رسید، این توجه كه مرا به زیادتی جمعیت متوجه كرد، در من شادی و فرحی تولید كرد و خلاصه خوشم آمد كه جمعیت این اندازه زیاد است، بنابراین من برای امامت، اهلیت ندارم.

روایت اخلاص

محدث قمّی حدیث اخلاص بود و آیه زهد. مسیری که می‏رفت اگر کوچک‏ترین شبهه‏ای در دلش رخنه می‏کرد که قدمش برای خدا نیست یا وسوسه‏ای قلبش را می‏لرزاند بدون هیچ تأمل، از آن‏جا باز می‏گشت. نقل است که در یکی از سال‏ها مرد نیکوکاری از محدث قمی خواهش می‏کند که قبول کند بانی مجلس محدث شود و تعهد می‏کند که مبلغ پنجاه دینار عراقی به ایشان تقدیم کند. در آن موقع هزینه محدث در هر ماه سه دینار بوده است. محدث قمی می‏گوید: من برای امام حسین علیه‏السلام منبر می‏روم نه برای دیگری و بدین‏گونه آن وجه را نپذیرفت. اخلاص و بزرگی محدث قمی را باید در بزرگ دیدن خدای سبحان در نگاه او جستجو کرد. او هرگاه احساس می‏کرد عالم وارسته و فاضلی در محفل وجود دارد، رضای خدا را مقدم می‏داشت و خود متواضعانه کنار می‏رفت و کرسی درس و موعظه را به او می‏سپرد.

قناعت و پارسایی

زندگی محدث قمی بسیار ساده بود به طوری که از حد زندگی یک طلبه عادی هم پایین‏تر بود. لباسش عبارت بود از یک قبای کرباس بسیار نظیف و معطر و تمیز. او چند سال زمستان و تابستان را با آن قبای کرباس می‏گذرانید و هیچ‏گاه در فکر لباس و تجمل نبود. از سهم امام استفاده نمی‏کرد و می‏گفت: من اهلیت ندارم از آن استفاده کنم. آری او زهد و پارسایی را آگاهانه اختیار نموده، از زندگی مرفّه گریزان بود. هیچ‏گاه زرق و برق دنیا چشم‏هایش را خیره نکرد و تا آخر عمر دست از قناعت و بخشش به دیگران باز نداشت.

قلم ماندگار

محدث قمی از تبار عالمان ژرف‏اندیش و پرکار و با اخلاص بود که با مسلسل قلم بیشترین و بهترین واژه‏های ایمانی و رحمانی را به سوی سپاه جهل و شرک و هوس شلیک کرد. او از افسران پیروز جهاد فرهنگی است. حجم زیاد آثار، دقت فراوان نوشته‏ها، تنوع و گوناگونی قلمرو قلم، ابتکار و ذوق در نام‏گذاری‏های زیبا و تفاوت فراوان کم و کیف آثار این دانشور بزرگ، نشان از آن دارد که او قلم را به عنوان ابزاری در خدمت ساختن شخصیت کاذب از خویش نمی‏خواست. او مرکب مقدس قلم را در پای درخت «من» نمی‏ریخت؛ بلکه قلم را ابزار نورآفرینی و روشنگری می‏دانست و این اسلحه را برای دفاع از اسلام و عترت پیامبر و جنگ با کفر و نفاق و گناه و پستی به کار می‏برد. او در زمینه‏های مختلف تاریخ، رجال، تراجم، علوم قرآن، اخلاق، عقاید به قلم‏زنی پرداخت؛ ولی بیش از همه در علم حدیث و تاریخ و رجال درخشید؛ تا آن‏جا که عالمان بزرگ از وی به نام «محدث قمی» و خاتم المحدثین یاد کرده‏اند.

غنی‏ترین اثر

شاید بتوان گفت غنی‏ترین اثر محدث قمی، کتاب ارزشمند سفینة البحار است، تلاش پیگیر و شبانه‏روزی او در طی سال‏ها غواصی در دریای نور و کلام اهل بیت علیهم‏السلام ، دائرة المعارفی تاریخی، حدیثی، رجالی و قرآنی پدید آورد که به سفینة البحار مشهور است و ارزشمندترین اثر این مرد بزرگ به شمار می‏رود.
آنان که در دریای نور به دنبال صید گوهرهای نایاب، سختی‏ها را به جان می‏خرند و امروز با کمک ابزارهای مهم پژوهشی راه گذشتگان را طی می‏کنند بیش از پیش معنای دقت، تلاش و کوشش پژوهشی محدث قمی را درک می‏کنند و «سفینه» را نمودی از الطاف الهی می‏دانند که با عنایات خاص امام زمان(عج) آغاز شده و به اتمام رسیده است. سفینه، فرهنگِ موضوعیِ منظمی است که کلید علوم بحارالانوار علامه مجلسی به حساب می‏آید. این اثر ارزشمند، شامل حداقل سه هزار عنوان عقیدتی، اخلاقی، تاریخی، رجالی و تفسیری است که اطلاعات مربوط به آن از متقن‏ترین منابع گرفته شده است.

آثار شیخ عباس قمی

او در زمینه‌های مختلف تاریخ، رجال، تراجم، علوم قرآن، اخلاق، عقاید و... به قلمزنی پرداخت ولی پیش از همه در علم حدیث و تاریخ و رجال درخشید، تا آنجا كه عالمان بزرگ از وی به نام «محدث قمی» و «خاتم المحدثین» یاد كرده‌اند.
در اینجا گذری بر كتابخانه محدث قمی داریم و آثار قلمی این دانشور پر تلاش را به تماشا می‌نشینیم.
میراث ماندگار محدث قمی كه در زمینه‌های مختلف اخلاق، دعا، تاریخ و... با قلمی از نور نگاشته شده است به بیش از 60 جلد می‌رسد كه بسیاری از جوانان و حتی استادان و محققان با نام آنها نیز آشنا نیستند.
بخش اول از كتاب‌های ایشان عبارت است از:
1- فوائد الرّجبیّه.این كتاب نخستین نوشته ایشان است كه به خط خود و به عربی نگاشته است و به فارسی هم ترجمه شده است. شامل مطالبی است در مورد وقایع روزها و آداب مستحبی و اعمال ماه‌های عربی.
2 - الدّرة الیتیمه فی تتمّات الدرّة الثمینة:این اثر شرح فارسی نصاب الصّبیان و تتمیم شرح نصاب فاضل یزدی است.
3- هدیّة الزّائرین و بهجة النّاصرین:درباره زیارت قبور ائمّه اطهار علیهم السلام و ثواب آن است. هم‌چنین در تعیین قبور علما و مومنین مشهور و مدفون در كنار مشاهد مشرّفه امامان است كه به فارسی نگاشته شده است.
4- الّلئالی المنثورة:كتاب مختصری است در مورد دعا و سایر مستحبات.
5- الفصول العلّیة فی المناقب المرتضویة:مولف در این كتاب شریف تعدادی از مناقب و مكارم اخلاقی حضرت علی‌ علیه السلام را گردآوری كرده و بسیاری از آنها را از كتاب‌های اهل سنّت نقل كرده است.
6- سبیل الرّشاد.
7- حكمة بالغة و ماة كلمة جامعة:این كتاب شامل سخنان كوتاه حضرت علی علیه السلام در عقاید و اصول دین است كه به فارسی نوشته شده است.
8- ذخیره الابرار فی منتخب أنیس التّجار:خلاصه‌ای از أنیس التجّار ملاّ مهدی نراقی است كه به زبان فارسی و در مورد معاملات است.
9- غایة القصوی فی ترجمة عروة الوثقی:ترجمه فارسی العروة الوثقای مرحوم آیة‌الله سید محمد كاظم یزدی است كه در مورد احكام فقهی نگاشته شده است.
10- مفاتیح‌الجنان و الباقیات الصّالحات:همان كتاب مشهوری است كه در اكثر مشاهده مشرّفه و بیشتر خانه‌های شیعیان مورد استفاده بوده و به عربی نوشته شده و به فارسی هم ترجمه گردیده است.
11- التّحفة الطوسیّة و النّفخة القدسیّة:نوشته مختصری است مربوط به زیارت حضرت رضا علیه‌السلام و بعضی فوائد مربوط به آستان مقدّسش.
12- رساله دستورالعمل حضرت سیدالشهداء علیه السلام.
13- نفس المهمومكه به عربی نوشته شده و بنا به تصدیق اهل فنّ بهترین و معتبرترین مقتلی است كه به رشته تحریر در آمده است. این كتاب تاكنون چهار بار چاپ شده كه آخرین بار در قم به چاپ رسیده است و امتیازات مهمّی دارد. ضمناً دو ترجمه از آن به قلم جناب محمد باقر كمره‌ای و مرحوم حاج میرزاابوالحسن شعرانی به فارسی در بازار وجود دارد.
14- نفثة المصدور:رساله‌ای است در تتمیم و تكمیل نفس‌ المهوم كه قبلاً جداگانه چاپ شده بود و اخیراً هم به ضمیمه نفس‌المهموم منتشر شده است.
15- الانوار البهیّة فی تاریخ الحجج الالهیّة:این كتاب به عربی است و در مورد ولادت و وفات چهارده معصوم علیهم‌السلام نگاشته شده است.
16- رساله‌ای در گناهان كبیره و صغیره.
17- منازل الآخرة:كتاب نفیسی است كه مكرر چاپ شده و مراحل دشوار سفر آخرت را بر اساس روایات بررسی نموده و توشه لازم را یادآور شده است.
18- ترجمه مصباح المتهجّدمرحوم شیخ طوسی كه در حاشیه چاپ اول متن عربی به چاپ رسیده است.
19- نزهة النّواظر:ترجمه معدن الجواهر دانشور بزرگوار محمد بن علی كراچكی است كه مكرّر چاپ شده است.
20- مقامات علیّه:خلاصه معراج السّعاده مرحوم ملا احمد نراقی است.
21- ترجمه جمال الاسبوع سیّد بن طاووس.
22- الباقیات الصّالحاتكه در حاشیه مفاتیح‌الجنان چاپ شده است.
23- منتهی الآمال فی تاریخ النّبیّ و الآل:به فارسی نگاشته شده و در مورد زندگانی حضرات أئمه اطهار و رسول اكرم صلی الله علیه و آله و دختر گرامیش حضرت زهرا علیهاالسلام و تاریخ ولادت و وفات و وقایع دوران آنها می‌باشد. این كتاب ارزشمند همواره مورد استفاده وعّاظ و مبلّغین قرار گرفته و به طور مكرّر چاپ شده و به زبان اردو نیز ترجمه گردیده است.
24- ترجمه مسلك دوم ملهوف سیّد بن طاووسكه به خط خود مولف در حاشیه یكی از چاپ‌های لهوف چاپ شده است.
25- تتمیم تحیّة الزّائر محدّت نوریكه با فوت وی ناتمام مانده بود و شیخ عباس بعد از فوت استادش آن را به اتمام رساند.
26- چهل حدیثكه به فارسی نگاشته شده و بارها چاپ شده است.
27- الكُنی و الالقاب:درباره زندگانی علما و شعرا و غیرهم است كه در سه جلد مكرّر به چاپ رسیده است. این كتاب یكی از كتاب‌های معتبر علم تراجم می‌باشد كه به فارسی ترجمه شده و چاپ گردیده است.
28- هدیّة الاحباب فی المعروفین با لكنی و الالقاب:خلاصه‌ای از كتاب الكنی و الالقاب است كه علماء و دانشمندان معروف به لقب و كنیه به طور اختصار در آن جمع‌آوری شده است. این كتاب در اصل به زبان فارسی نگاشته شده و بارها در تهران و نجف چاپ شده است.
29- فواید الرّضویّه فی احوال علماء المذهب الجعفریِّه:این كتاب در مشهد مقدس و در مدت اقامت حاج شیخ عباس در آنجا به رشته تحریر درآمده و از آثار با بركت دوران اقامت محدث قمی در جوار بارگاه هشتمین امام شیعیان جهان است كه در جای خود بهترین كتاب در شرح حال علما و بزرگان دین است كه به زبان فارسی نگاشته شده است.
30- بیت‌الاحزان فی مصائب سیّدة النّسوان:این كتاب درباره رنج‌ها و فریادهای دختر والامقام حضرت رسول اكرم صلی الله علیه و آله و زندگی و حوادث دوران حیات آن بانوی بزرگ نوشته شده است.
31- تتمّة المنتهی فی وقایع ایّام الخلفاء:به فارسی نگاشته شده است و مكرّر چاپ گردیده است.
32- تحفة الاحباب فی تراجم الاصحاب:درباره اصحاب حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم‌السلام است كه به زبان فارسی نوشته شده و در تهران چاپ شده است. ضمناً چاپ این كتاب بعد از فوت مولف بوده است.
33- سفینة البحار و مدینة الحكم و الآثار:این كتاب كه فهرست موضوعی بحارالانوار علاّمه مجلسی است در مدت بیست سال به پایان رسیده است. شیخ عباس خود می‌نویسد این كتاب بهترین اثر بجا مانده از وی است. ایشان آن را در دو جلد تنظیم نموده و در جهت آسان نمودن مراجعه به بحارالانوار نوشته است.
بخش دوم از تألیفات محدّث قمی
كتاب‌هایی كه در زمان حیات خود به اتمام رسیده ولی در آن زمان به چاپ نرسیده عبارتند از:
1- فیض العلام فی وقایع الشّهور و الایّام كه به زبان فارسی نگاشته شده و درباره وقایع ماه‌ها و روزهاست.
2- هدیة الانام الی وقایع الایام كه خلاصه كتاب فیض العلام یاد شده است.
3- كلمات لطیفه: در مورد اخلاقیات بوده كه به ضمیمه كتاب نزهة النواظر ایشان چاپ شده است.
4- كشكول.
5- الدّر النّظیم فی لغات القرآن العظیم.
6- كحل البصر فی سیرة سیّد البشر: یكی از بهترین كتاب‌های سیره نبوی می‌باشد كه مكرّر چاپ شده و ترجمه فارسی آن به چاپ رسیده است.
7- كتاب نقد الوسائل شیخ حرّ عاملی.
8- تقسیم بدایة الهدایة شیخ حرّ عاملی.
9- شرح الوجیزه شیخ بهائی علیه الرّحمه،
10- فیض القدیر فیما یتعلّق بحدیث الغدیر كه تلخیص جلد غدیر كتاب عبقات الانوار مرحوم میرحامد حسین هندی است و درباره معرفی حضرت علی علیه السلام توسط پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در غدیر خم به سال 11 هجری قمری نوشته شده است.
11- علم الیقین كه خلاصه حقّ الیقین مرحوم علاّمه مجلسی است.
12- مقالید الفلاح فی عمل الیوم و اللّیلة .
13- مقلاد النّجاح خلاصه كتاب یاد شده است.
14- خلاصه جلد یازده بحارالانوار علامه مجلسی .
15- شرح كلمات قصار حضرت علی علیه السلام كه در آخر نهج‌البلاغه آمده است.
16- كتاب مختصر شمائل ترمذی.
17- قوّة الباصرة فی تاریخ الحجج الطّاهرة.
بخش سوم از تألیفات محدّث قمی
قسم سوم از كتاب‌های محدّث قمی كتاب‌هائی است كه ناتمام مانده و ایشان توفیق تكمیل را نیافته است. این آثار عبارتند از:
1- ضیافة الاخوان.
2- صحائف النّور فی عمل الایّام و السّنة و الشّهور.
3- ذخیره العقبی فی مثالب اعداء الزّهرا علیهاالسلام.
4- مسلی المصاب بفقد الاب والاعزّة و الاحباب.
5- الآیات البیّتات فی اخبار امیرالمومنین علیه السلام عن الملاحم و الغائبات.مولف گفته است كه اصل نسخه آن گم شد.
6- شرح صحیفه سجادیّه.
7- غایةالمرامكه تلخیص كتاب دارالسلام مرحوم محدّث نوری است.
8- شرح كتاب چهل حدیث.
9- ترجمه زاد المعاد علامه مجلسی.
10- ترجمه تحفة الزّائر علامه مجلسی.
11-الدرّالنظیم.محدث قمی در ادامه كار بزرگ خود در حدیث‌شناسی و واژه‌شناسی حدیث دست به كار بزرگ دیگری در راستای واژه‌شناسی قرآن زد و برای آشنایی بیشتر پژوهشگران و نویسندگان علوم قرآن كتاب كم حجم ولی گرانقدر و گرانسنگ «الدرّ النظیم فی لغات القرآن العظیم» را در واژه‌شناسی قرآن به رشته تحریر در آورد.

بسوی حق

در سال 1359 هـ. ق گلی از بوستان علم چیده شد شمعی در محفل یاران خاموش گشت مرغی از حرم پیشوای مومنان به پرواز درآمد و سربازی از خیل سربازان حضرت ولیّ‌عصر علیه السلام به ملكوت اعلا پر گشود و مردی از قبیله ابرار به دیدار معبود شتافت. دانشمند والامقام و محدث ماهر و جامع فضایل و كمالات معنوی یعنی حاج شیخ عباس قمی پس از یك عمر زندگی پر بار و با تلاش و همراه با عزت و عظمت در شب سه‌شنبه 23 ذی‌الحجّة الحرام رخت از این جهان بر بست و به سوی منزل جاودان كوچ كرد. شمع خاموش گشت و پروانه‌های بال شكسته در شب تیره و تار و در غربت و بی‌یاری سر به آن سو و این‌ سو می‌كوبیدند و راه به جایی نمی‌بردند و با حركت عاشقانه خود می‌فهماندند كه چه معشوق بزرگواری را از دست داده‌اند. آه از غم جدایی و فریاد از فراق!
رحلت شیخ عباس همگان را در حیرت فرو برد و موجب حزن و اندوه فراوان تشنگان چشمه زلال دانش گشت.
حوزه‌های علمیه سوگوار گشت و نجف اشرف در ماتم فرو رفت و سكوت بر آن حاكم شد. پرچم‌های سیاه بر سر در منازل، خیابان‌ها و مدارس آنجا به زبان حال می‌گفتند: «اذا مات العالم ثلم فی الاسلام ثلمة لایسّد هاشیء»؛ زمانی كه عالم از دنیا رفت رخنه‌ای در اسلام ایجاد می‌شود كه هیچ ‌چیزی آن را جبران نمی‌كند.»

تشییع جنازه و برگزاری نماز

مردم نجف و اطراف آن كه به محض شنیدن خبر رحلت وی در كنار منزل نورانی او گرد آمده بودند منتظر تشییع جنازه وی بودند. هنگامی كه جسم شریف را بیرون آوردند عاشقان خاندان عصمت و طهارت و دانش و علم بر سر و سینه زنان تابوت او را بر دوش گرفته و با احترام و شكوه خاصی به طرف صحن مطهر امیرمنان حضرت علی‌ علیه السلام تشییع كردند.
مرجع عالی‌قدر جهان تشیّع مرحوم آیة ‌الله العظمی حاج سیّد ابوالحسن اصفهانی بر پیكر پاك ایشان نماز گزارد و پس از آن در صحن منوّر اولین امام شیعیان حضرت علی علیه السلام و در ایوان سوم از ایوان‌های شرقی باب القبله كنار تربت شریف استادش مرحوم میرزا حسین محدّث نوری مدفون گردید. خداوند او را با اولیاء پاكش محشور گرداند.
منبع: کتاب دیدار با ابرار