دیه و قصاص زنان

بر پایه تصریح آیه قرآن مجید و روایات اهل بیت (علیهم السلام)، هر گاه کسی مسلمانی را بکشد و خانواده فرد مقتول نخواهد قاتل را عفو کند می‏تواند قصاص کند . (1) جز آن که در قانون مجازات اسلامی (ماده 29) برپایه روایات (2) می‏خوانیم: هر گاه مردمسلمانی عمدا زن مسلمانی را بکشد، در صورتی مرد قصاص می‏شود که ولی زن قبل از قصاص قاتل، نصف دیه یک مرد را به او (خانواده قاتل) بپردازد .
آنچه جای شبهه و پرسش است این که: چگونه زن در قبال کشتن مرد قصاص می‏شود، بی آن که لازم باشد از سوی خانواده مرد چیزی به خانواده زن پرداخت‏شود; اما اگر مردی زنی را بکشد در صورتی می‏توان مرد را قصاص کرد که از سوی خانواده زن مقتول، مبلغی به خانواده مردقاتل تسلیم شود؟!
توضیح آن که، بر پایه فقه اهل بیت ( علیهم‏السلام) دیه کشتن مرد مسلمان یک هزار مثقال شرعی طلا و دیه کشتن یک زن مسلمان، پانصد مثقال است . بنابراین اگر مردی زنی را بکشد در صورتی می‏توان مرد را قصاص کرد که مبلغی معادل پانصد مثقال طلااز سوی خانواده زن به خانواده مرد (قاتل) تسلیم شود .
چرا در اسلام میان زن و مرد تبعیض وجود دارد و ارزش وجود زن پیوسته کمتر از مردان شناخته شده است . همین امر سبب می‏شود که بستگان زن به جای قصاص مرد قاتل، به گرفتن دیه رضایت دهند . آیا این نوع ستم به زن و خانواده او نیست که پس از کشته شدن زن، بستگان او علاوه بر آن که کسی از ایشان کشته شده است ناچار باشند برای قصاص قاتل، پانصد مثقال طلا نیز به خانواده او (قاتل) تقدیم کنند!
قانون قصاص و مجازات پدیده عصر اسلام نیست . در جوامع جاهلی پیش از اسلام نیز در همه ملل وجود داشته است . قرآن از حکم قصاص در
دین یهود چنین یاد می‏کند: وکتبنا علیهم فیها ان النفس بالنفس ...: (3) بر آنان (در تورات) مقرر کردیم که جان در مقابل جان، چشم در مقابل چشم، بینی در مقابل بینی، ... قصاص می‏شود .
با این حال، ملل گذشته اغلب میان جرم و جزای آن، عدالت را مراعات نمی‏کردند . مردم عرب گاهی به جای یک نفر ده نفر را به قتل می‏رساندند . (4) و علت این جزای نابرابر را شرافت‏یک قبیله نسبت‏به دیگر قبایل می‏دانستند . (5) در اسلام با نزول آیات قصاص این حکم چنین ضابطه یافت:
1 . می‏توان به جای قصاص، عفو کرد و دیه گرفت‏یا آن را نیز عفو نمود .
2 . قصاص به منظور اجرای فرمان خداوند و تامین امنیت اجتماعی انجام می‏گیرد . هدف انتقام و تلافی نیست; گرچه با قصاص قاتل، خانواده مقتول تا حدی تشفی می‏یابند .
3 . به جای یک فرد نمی‏توان چند نفر را کشت، مگر آن که همه در قتل سهیم بوده باشند . نیز باید به جبران کشتن همه آنان به جای یک نفر، از سوی بستگان مقتول مبلغی به بستگان هر یک از ایشان (کشندگان) داده شود .
4 . به جای زن در صورتی می‏توان مردی راکشت که نصف دیه یک مرد مسلمان به خانواده مرد قاتل داده شود . (6) مرحوم مقدس اردبیلی می‏نویسد: این حکم از امور قطعی نزد فقیهان شیعه است . (7) باید دانست چنان که قصاص برای انتقام نیست، دیه نیز بهای جان و خون نمی‏باشد . اگر چنین بود بهای جان و خون یک انسان فرزانه و اندیشمند با جان و خون یک فرد سفیه برابر نمی‏بود . آیا قرآن که با نگرش ارزشی می‏فرماید: «هرگز دانایان و نادانان برابر نیستند» در مساله دیه و قصاص چگونه تا بدین میزان میان زن و مرد تفاوت می‏نهد و تفاوتی بین فرد فرزانه و عامی مقرر نمی‏دارد؟! این بدان سبب است که دیه و قصاص تعیین کننده ارزش‏ها و امتیازات افراد نیست و بیشتر به تامین امنیت فردی و اجتماعی نظر دارد و راهکاری برای جبران مسایل اقتصادی و معیشتی بازماندگان افراد کشته شده است . از این رو است که می‏گوییم: دیه نوعی جریمه دنیوی است که دارای معیار خاصی است و کم یا زیاد بودن آن، به شخصیت افراد مربوط نیست . دیه یک فرد عادی با دیه پیشوای عادل مسلمانان یک اندازه است و تخصص و تعهد و ایمان در آن تاثیری ندارد . اما جنبه معنوی - نزد خداوند واز نظر تاثیر مرگ افراد در جامعه - بی تردید کشتن یک فرد برجسته و شایسته به مراتب سهمگین‏تر است و عقوبت‏سنگین‏تری در قیامت‏خواهد داشت . بنابراین گاه ممکن است‏از این جنبه کشتن یک طفل یا زن، گناهی بزرگ‏تر از کشتن ده‏ها مرد داشته باشد
آنچه از روایات و گفتار فقها دانسته می‏شود این است که دیه به منظور جبران خساراتی است که در پی کشته شدن افراد به خانواده ایشان وارد می‏آید . به طور عادی چون مرد عهده دار مسؤولیت مخارج خانواده است، کشته شدن وی - به عمد یا به وسیله قصاص - تاثیر زیانبارتری بر خانواده‏اش می‏گذارد . از نظر اسلام، مرد وظیفه دارد مخارج خانواده‏اش را تامین کند . مبلغ دیه در حقیقت‏به فرد قاتل یا مقتول نمی‏رسد . سهم خانواده اوست که سرپرستی را از دست داده است . به همین سبب است که اگر مردی را به جرم کشتن یک زن قصاص می‏کنند باید برای جبران خسارتی که در اثر کشته شدن آن مرد به خانواده او می‏رسد، مبلغی از سوی بستگان زن به خانواده مرد پرداخت گردد و آنگاه مرد قصاص شود .
این در حالی است که گاه ممکن است‏خساراتی که جامعه به سبب کشته شدن یک زن متحمل می‏شود، بسی افزون‏تر باشد از خساراتی که به سبب کشته شدن ده‏ها مرد متحمل شده است . اما باید دانست که دیه عهده دار جبران آن خسارت‏های معنوی نیست . به همین سبب است که در روایات می‏خوانیم: با مرگ یک دانشمند اسلامی رخنه‏ای در اسلام پدید می‏آید که با هیچ چیز جبران نمی‏شود . اما دیه او با یک فرد بی سواد برابر است .
حال اگر در مواردی مسؤول تامین مخارج خانواده زن باشد و او به دست مردی کشته گردد در پرداخت دیه به بازماندگان وی چیزی افزون داده نمی‏شود . زیرا اولا تامین معاش مسؤولیتی نبوده است که شرع بر عهده او گذاشته باشد، بلکه وی به دلایل جانبی عهده دار آن گشته است . افزون بر این که در وضع مقررات، قانون گذار، احکام را برای نوع افراد در نظر می‏گیرد، نه یکایک افراد . از این نظر، به طور نوعی مردان مسؤول تامین معیشت‏خانواده هستند، نه زنان . اعضای خانواده مخارج خود را از او می‏طلبند، نه از زن .
با این همه هر گاه د رموردی زن عهده دار مخارج خانواده بود و کشته شد حاکم اسلامی می‏تواند از اموال عمومی، آن خسارت را جبران کند . این نظر از فقیه عالی مقام آیة الله شاهرودی نیز نقل شده است . ایشان در این باره فرموده‏اند: این امر بدان سبب است که پدیده زن کشی تقویت نشود . (8)

پي نوشت :

1 . یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم القصاص . (بقره، 178) ; من قتل مظلوما فقد جعلنا لولیه سلطانا . (اسراء33) ; ان النفس بالنفس . (مائده، 45) ; وسائل الشیعه، ج 19، ص 61 .
2 . سلسلة الینابیع الفقهیه، ج 24، ص 19، جواهر الکلام، ج 42، ص 82 .
3 . سوره مائده . آیه 54 .
4 . المیزان ج 2، ص 432 - 438، در تفسیر آیه 178 بقره .
5 . مجمع البیان، ج 1، ص 488 - 492، در تفسیرآیه 178 سوره بقره .
6 . تمام مذاهب اهل سنت‏با این حکم مخالف اند و معتقدند که پرداخت چنین مبلغی به خانواده مرد لازم نیست . (احکام قرآن، ابوبکررازی، ج 1، ص 138 و 139; المهذب، محیی الدین نووی، ج 18، ص 534 .
7 . زبده البیان فی احکام القرآن، ص 671 و 672 .
8 . ر . ک: روزنامه قدس، پنجشنبه، 10/5/81، ص 15 .

منبع:مجله پرسمان12