صهباى دانش (دانشاندوزى در سيره عملى امام صادق (عليهالسلام))
نويسنده:نجمه كرمانى
اسلام عزيز، علم و دانش را نور مىداند. نورى كه خدا آن را در قلبهاى مستعد مىپروراند و او را به راه راست و بندگى عاشقانه و عارفانه فرا مىخواند. سعادت و نيك فرجامى آدمى در سايه اين دانش به دست مىآيد. علم، آدمى را از تاريكى و ظلمت مىرهاند و او را به سوى نور و روشنايى رهنمون مىسازد. آدمى چگونه مىتواند از اين منبع درخشان، روى گردان و بىبهره بماند، در حالى كه در آموزههاى روايى، پىگيرى آن حتى در دوردستترين سرزمينها كه چين كنايهاى از آن بوده سفارش شده است. اصولاً آدمى براى رسيدن به گوهرى ارزشمند، تا اعماق زمين و درهها را مىكاود و دانش نيز چنين است؛ گوهرى ارزشمند و عاقبتآفرين كه هر رنج و زحمتى براى به دست آوردن آن رواست. بايد كوشيد و لباس زيباى دانش را بر تن كرد و خود را به زيور ارزشها آراست كه اگر چنين شود، منزلت دنيوى و سعادت اخروى نصيب آدمى مىشود. علم ارزشى، مسير زندگى را به درستى مىنماياند و بهترين يار و ياور آدمى در حل مشكلات و آراستن به فضايل اخلاقى است. انسان دانشمند، بسيار دقيق است و هر چيزى را آن گونه كه بايد، ادا مىكند. مقاله حاضر مىكوشد اين ويژگى مهم و صفت پسنديده را در سيره امام صادقان و نيك سيرتان بررسى كند.
دانشجو بايد از تنبلى و بىكارى دورى كند و با پشتكار به كسب دانش بپردازد. دانشجو بايد از هر فرصتى كه پيش مىآيد بيشترين بهره را ببرد تا موفقيت لازم را به دست آورد. دانش طلبان از شتاب نكردن در بهرهگيرى از زمان، بيشترين زيان را مىبينند؛ زيرا دانشجو بايد در طلب علم همچون تيرى از چله كمان رها شود و از امّا و اگرها و امروز و فرداها رها باشد. پيامبر گرامى اسلام كه پىجويى و پىگيرى علم را تا راههاى دوردست توصيه مىكرد، درباره حد و جهت فراگيرى دانش، سخنى نيكو به يادگار گذاشته است: «اُغْدُوا فِى طَلَبِ العِلْمِ فَانَّ فى الغُدُوِّ بَرَكَةٌ وَ نَجاحٌ»؛ «در طلب دانش زودخيز باشيد؛ زيرا در زودخيزى، بركت و كاميابى است.»
دانشمند نيز داراى تعريف مشخصى در دين اسلام است و هر دانندهاى را دانشمند اسلامى نمىگويند. همچنان كه نوشتهاند روزى مردم گرد مردى حلقه زده بودند و به سخنانش گوش مىدادند و طنين صداى او فضاى مسجد را پر كرده بود. پيامبر اكرم «صلى الله عليه و آله» وارد مسجد شد و مردم را ديد كه دور او حلقه زدهاند. پرسيد: اين شخص كيست؟ پاسخ گفتند: او علامه است. پيامبر پرسيد: «علامه يعنى چه و به چه كسى گفته مىشود؟» گفتند: علامه كسى است كه از همه مردم بيشتر به نسبهاى عرب و رخدادهاى انسانى آگاهى دارد و حوادث دوران جاهليت و مردم آن روزگار را از همه بهتر مىداند. پيامبر اكرم «صلى الله عليه و آله» فرمود: اين دانش براى كسى كه بدان آگاه است، هيچ گونه سود و زيانى ندارد و همچنين براى مردم. بدانيد كه دانش بر سه دسته است:
الف) دانستن آيات قرآن و تفسير آن؛
ب) دانش اخلاق كه بر انسان واجب است آن را فرا گيرد؛
ج) دانستن سنتهاى دين و احكام.
پس هر چه غير از اين سه است، علم نيست، بلكه فضيلت است.
شخصى از رسول خدا «صلى الله عليه و آله» پرسيد: دانش يعنى چه؟ پيامبر بىدرنگ پاسخ داد: سكوت كردن. مرد پرسيد: ديگر چه معنا دارد؟ پيامبر فرمود: گوش فرا دادن. باز پرسيد: پس از آن چه؟ فرمود: به خاطر سپردن. پرسيد: بعد از به خاطر سپردن چه؟ پاسخ فرمود: عمل كردن به آن. در آخر پرسيد: اى رسول خدا! بعد از عمل كردن به آن چه معنى دارد؟ پيامبر پاسخ داد: انتشار دادن آن.
با اين پاسخ كوتاه، به او فهماند كه تفكرى ارزشمند است كه با آن آدمى پاسخ اين پرسشها را بيابد كه به كجا مىرود و هدف او از زندگانى دنيا چيست.
عبدالله بن سنان كه وضو ساختن او را ديده بود، نزد امام صادق «عليهالسلام» آمد و از امام پرسيد: او با اين كه انسان عاقل و انديشمندى است، ولى در وضو دچار وسواس است. تفكر و وسوسه چگونه با هم سازگارند؟ امام صادق «عليهالسلام» فرمود: وسوسه از شيطان است و كسى كه وسواس دارد، از شيطان پيروى مىكند. اين اصلاً با تفكر هم خوانى ندارد. عبدالله پرسيد: چگونه اين پيروى از شيطان است؟ امام صادق پاسخ داد: اگر او انسانى انديشمند باشد، اگر از او بپرسى اين وسواس تو از كجا پديد آمده است، پاسخ خواهد داد: از شيطان است؛ زيرا انسان متفكر، مىداند كه وسوسه از ناحيه شيطان به او رسيده است، ولى هنگام عمل بر اثر بىفكرى و ضعف اراده، قادر به جلوگيرى از آن نيست. خداوند نيز مىفرمايد: «مِنْ شَرِّ الوَسْواسِ الخَنّاس، الَّذى يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النّاس»؛ «[پناه مىبرم] از گزند وسوسههاى شيطان مرموز كه در سينه انسانها وسوسه مىكند» (ناس: 4 و 5).»
اندكى گذشت و حمزه همچنان مشغول به سخن گفتن بود تا اين كه در فرازى از سخنرانى خود، امام صادق «عليهالسلام» به او اشاره كرد كه سخنش را قطع كند و به او فرمود: «همين جا توقف كن و ديگر چيزى مگو!» حمزه از اين سخن امام تعجب كرد، ولى پيش از آن كه بخواهد دليل آن را بپرسد، امام به او فرمود: «به امورى رسيديد كه حكمتش را نمىدانيد و برايتان پوشيده است. اين جا وظيفه شماست كه درنگ اختيار كنيد و آن را از پيشوايان راه و دانايان طريقت بپرسيد. آنان به وظيفه خود عمل و شما را به راه راست هدايت مىكنند، همان گونه كه خداوند بلند مرتبه مىفرمايد: «فَسْئَلُوا أهْلَ الذِّكْرِ اِنْ كُنْتُم لا تَعْلَمُونَ»؛ «اگر مسئلهاى را نمىدانيد، از دانايان بپرسيد»، (نحل: 43 و انبياء: 7).
هشام مدتى انديشيد و به او گفت كه به پرسش او پاسخ خواهد داد. به فكر فرو رفت. مطمئن بود كه هرگز چنين نيست و ابو شاكر تأويلى واژگونه از آيه به كار برده است. نمىدانست كه مراد آيه چيست و چگونه بايستى به او پاسخ گويد: او چند روزى به اين موضوع فكر كرد، ولى نتوانست پاسخى مناسب بيابد. از اين رو، براى انجام حج و شرفيابى به محضر استاد بىهمتاى خويش امام صادق «عليهالسلام» بار سفر بست و به مكه آمد و از آنجا رهسپار ديدار با امام صادق «عليهالسلام» شد. وقتى خدمت امام رسيد، ماجرا را بيان كرد.
امام پس از پذيرايى از هشام، به او فرمود: اين سخن تنها از يك انسان پست و بىدين بر مىآيد. هنگامى كه به كوفه بازگشتى، از او بپرس تو را در كوفه به چه نام مىخوانند. پاسخ خواهد داد فلان نام. دوباره از او بپرس تو را در بصره به چه نام مىخوانند، پاسخ خواهد داد فلان نام. سپس به او بگو پروردگار ما نيز چنين است، نام او در آسمان «اله» است و در زمين «اله» است. همچنين در هر مكان او اله است. هشام خرسند از اين كه پاسخ مناسبى به دست آورده است، پس از اندكى درنگ در مدينه، راه شهر خود را در پيش گرفت. هنگامى كه به كوفه رسيد، نزد ابوشاكر رفت و پاسخ را با او در ميان گذاشت و او را قانع كرد. ابوشاكر به او گفت: «من مطمئن هستم كه اين پاسخ از خودت نبود و آن را از حجاز براى من آوردهاى».
ابن مقفّع و ابن ابى العوجاء هر دو از زنديقان و منكران وجود خدا بودند و هر جا بساط بحث علمى مىگستردند، از انكار خدا دم مىزدند. از سوى ديگر، آن دو در مباحث علمى زبردست بودند. سالى به مكه رفتند و در كنار خانه خدا جمعيت زيادى را مشغول طواف ديدند. در ميان زائران خانه خدا، امام صادق «عليهالسلام» نيز ديده مىشد كه در حجر اسماعيل مشغول عبادت بود. اين مقفّع، نگاهى به حاجيان انداخت و به دوست خود ابن ابى العوجاء گفت: اين مردم را مىبينى كه دور اين خانه مشغول طواف هستند. هيچ يك از آنها را شايسته انسانيت نمىدانم، جز آن مردى كه آنجا نشسته است - و به امام صادق «عليهالسلام» اشاره كرد - و ادامه داد: غير از او بقيه اين مردم مانند چهارپايان گمراهند.
ابن ابى العوجاء از سخن دوستش تعجب كرد و پرسيد: تو چگونه از ميان اين همه انسان فقط همين يك نفر را داراى كمال مىدانى؟ پاسخ داد: زيرا با او ديدار كردهام. وجود او سرشار از دانش است و من هيچ كس را مانند او نديدهام. ابن ابى العوجاء گفت: لازم است نزد او بروم و با او بحث كنم و سخن تو را درباره او بيازمايم تا ببينم چقدر درست مىگويى؟ ابن مقفّع كه تجربهاى در اين مورد داشت، دست او را گرفت و به او گفت: اين كار را نكن؛ زيرا مىترسم در برابر او درمانده شوى و باورهاى او عقيده تو را از بين ببرد. ابن ابى العوجاء كه به گونهاى ديگر مىانديشيد، نگاهى به او كرد و گفت: «نه، مقصود واقعى تو اين نيست، تو ترس اين را دارى كه من با او به بحث بنشينم و او را در بحث با خود شكست دهم و سخن تو راست از آب در نيايد». ابن مقفّع كه نصيحت را بىفايده مىديد، به او گفت: «اگر واقعا اين گونه فكر مىكنى، برخيز و نزد او برو و با او بحث كن، ولى من به تو سفارش مىكنم كه حواس خود را خوب جمع كنى، تا مبادا سخنان او در تو تأثير بگذارد. مراقب باش تا نلغزى و سرافكنده نشوى. مهار سخن خود را محكم نگه دار و مواظب باش زمام آن را از دست ندهى».
ابن ابى العوجاء برخاست و با گامهايى مطمئن، به سوى امام حركت كرد. امام با خوشرويى او را پذيرفت و با او به مناظره نشست. ساعتى گذشت و ابن ابى العوجاء شرمنده و شكست خورده از نشست علمى برخاست و سرافكنده به سوى دوستش برگشت، ولى او بيشتر از خجلت زدگى، شگفت زده بود. به ابن مقفّع گفت: اين شخص بالاتر از بشر است و اگر در دنيا روحى باشد و بخواهد در جسدى آشكار شود يا بخواهد پنهان گردد، همين مرد خواهد بود. ابن مقفّع پرسيد: او را چگونه يافتى؟ پاسخ داد: نزد او نشستم و هنگامى كه همگان رفتند و من و او تنها مانديم، سخن آغاز كرد و گفت: اگر حقيقت آن چيزى باشد كه اين حاجيان گفتند و رفتند، آن گونه كه حق هم همين است، پس در اين صورت، آنان رستگارند و شما در هلاكت هستيد. اگر حق با شما باشد كه چنين نيست، آن گاه شما با اين مسلمانان برابريد. پس در هر دو صورت، مسلمانان زيانى نكردهاند. من به او گفتم: خدايت تو را رحمت كند مگر ما چه مىگوييم و اين مسلمانان چه مىگويند؟ سخن ما با آنها يكى است. او پاسخ داد: چگونه سخن شما كه به خدا ايمان نداريد، با مسلمانان يكى است در حالى كه شما به خدا، روز جزا و وجود فرشتگان معتقد نيستيد و همه آنها را انكار مىكنيد.
گويا نوبت من شده بود تا اعتقاداتم را بيان كنم. پس گفتم: اگر مطلب همان است كه مسلمانان مىگويند و به خدا ايمان و اعتقاد دارند، چه مانعى وجود دارد كه خداى آنها خود را بر آنان پديدار سازد و سپس آنان را به پرستش خود فرا خواند؟ چرا خود را از آنان مخفى مىدارد؟ از آنان مىخواهد كه خداى نديده را پرستش كنند و به جاى خود، فرستادگانش را به سوى مردم روانه داشته است. اگر او خود را به بندگانش نشان مىداد كه مردم بيشتر ايمان مىآوردند و به او نزديكتر مىشدند.
او نگاهى به من كرد و فرمود: واى بر تو! چگونه خدا بر تو پنهان شده با وجود اينكه قدرت خود را در وجود و خلقت تو نشان اده است. تو كه پيشتر هيچ نبودى و سپس پيدا شدى، كودك شدى، بزرگ گشتى و پس از ناتوانى، توانمند گرديدى. بيمار شدى و او تو را سلامتى داد و تندرست شدى. خشمگين شدى و دوباره آرامش يافتى و... او پشت سر هم نشانههاى خدايش را برايم بر شمرد، به گونهاى كه ديگر توان پاسخ دادن نداشتم. من سكوت اختيار كرده بودم و او مرتب دلايل محكم و پيچيده مىآورد. پس از مدتى من يقين كردم كه ديگر قدرتى بر پيروزى بر او ندارم و او به زودى بر من چيره مىشود. از اين رو، سخنش را قطع و خداحافظى كردم. بازگشتم تا مبادا چيرگى او بر من ثابت شود».
روزى از روى اتفاق، شيعيان او را به يكى از شاگردان امام صادق «عليهالسلام» به نام هشام بن حكم كه در مباحث اعتقادى، چيره دست بود، معرفى كردند. هشام در كوفه دكانى داشت. بريهه با چند تن از دوستان مسيحى خود به دكان او رفت. هشام در دكان خود به چند نفر قرآن ياد مىداد. وارد دكان او شد و هدف خود را از حضور در آن جا بيان كرد. بريهه گفت: «من با بسيارى از دانشمندان مسلمان بحث و مناظره كردهام، ولى به نتيجهاى نرسيدهام. اكنون آمدهام تا درباره مسائل اعتقادى با تو گفت و گو كنم.
هشام با رويى گشاده گفت: اگر آمدهايد و از من معجزههاى مسيح «عليهالسلام» را مىخواهيد، بايد بگويم من قدرتى بر انجام آن ندارم. شوخ طبعى هشام آغاز خوبى براى شروع گفت وگو ميان آنان شد. ابتدا بريهه پرسشهاى خود را درباره حقانيت اسلام مطرح كرد و هشام با حوصله و صبر، آنچه در توان داشت، براى او بيان كرد. سپس نوبت به هشام رسيد. هشام چند پرسش درباره مسيحيت از بريهه پرسيد، ولى بريهه درماند و نتوانست پاسخ قانع كنندهاى به آنها بدهد.
فردا دوباره به دكان هشام رفت، ولى اين بار تنها وارد شد و از هشام پرسيد: آيا تو با اين همه دانايى و برازندگى، استادى هم دارى؟ هشام پاسخ داد: البته كه دارم! بريهه پرسيد: او كيست و كجا زندگى مىكند؟ شغلش چيست؟ هشام دست او را گرفت و كنار خودش نشاند و ويژگىهاى اخلاقى و منحصر به فرد امام صادق «عليهالسلام» را براى او گفت. او از نسب امام، بخشش، دانش، شجاعت و عصمت او بسيار سخن گفت. سپس به او نزديك شد و گفت: اى بريهه! پروردگار هر حجتى را كه بر مردم گذشته آشكار كرده است، بر مردمى نيز كه پس از آنها آمدند، آشكار مىسازد و زمين خدا هيچ گاه از وجود حجت خالى نمىشود.
بريهه آن روز سراپا گوش شده بود و آنچه را مىشنيد، به خاطر مىسپرد. او تا آن روز اين همه سخن جذاب نشنيده بود. به خانه بازگشت، ولى اين بار، با رويى گشاده و چهرهاى كه آثار شادى و خرسندى در آن پديدار بود، همسرش را صدا زد و به او گفت كه هر چه سريعتر آماده سفر به سوى مدينه شود. فرداى آن روز به سوى مدينه حركت كردند. هشام نيز در اين سفر آنان را همراهى كرد. سفر با همه سختىهايش به شوق ديدن امام آسان مىنمود.
سرانجام به مدينه رسيدند و بى درنگ به خانه امام صادق «عليهالسلام» رفتند. پيش از ديدار با امام، فرزند ايشان، امام كاظم «عليهالسلام» را ديدند. هشام داستان آشنايى خود با بريهه را براى امام كاظم «عليهالسلام» تعريف كرد. امام به او فرمود: تا چه اندازه با كتاب دينت، انجيل آشنايى دارى؟ پاسخ داد: از آن آگاهم. امام فرمود: چقدر اطمينان دارى كه معانى آن را درست فهميدهاى؟ گفت: بسيار مطمئنم كه معناى آن را درست درك كردهام. امام برخى كلمات انجيل را از حفظ براى بريهه خواند. شدت اشتياق بريهه به صحبت با امام، زمان و مكان و خستگى سفر را از يادش برده بود. او آن قدر شيفته كلام امام شد كه از باورهاى باطل خود دست برداشت و به اسلام گرويد. هنوز به ديدار امام صادق «عليهالسلام» شرفياب نشده بود كه به وسيله فرزند او مسلمان شد. آن گاه گفت: من پنجاه سال است كه در جست و جوى فردى آگاه و و دانشمندى راستين و استادى فرهيخته مانند شما هستم».
دانش در گستره دين
دانشجو بايد از تنبلى و بىكارى دورى كند و با پشتكار به كسب دانش بپردازد. دانشجو بايد از هر فرصتى كه پيش مىآيد بيشترين بهره را ببرد تا موفقيت لازم را به دست آورد. دانش طلبان از شتاب نكردن در بهرهگيرى از زمان، بيشترين زيان را مىبينند؛ زيرا دانشجو بايد در طلب علم همچون تيرى از چله كمان رها شود و از امّا و اگرها و امروز و فرداها رها باشد. پيامبر گرامى اسلام كه پىجويى و پىگيرى علم را تا راههاى دوردست توصيه مىكرد، درباره حد و جهت فراگيرى دانش، سخنى نيكو به يادگار گذاشته است: «اُغْدُوا فِى طَلَبِ العِلْمِ فَانَّ فى الغُدُوِّ بَرَكَةٌ وَ نَجاحٌ»؛ «در طلب دانش زودخيز باشيد؛ زيرا در زودخيزى، بركت و كاميابى است.»
دانشمند نيز داراى تعريف مشخصى در دين اسلام است و هر دانندهاى را دانشمند اسلامى نمىگويند. همچنان كه نوشتهاند روزى مردم گرد مردى حلقه زده بودند و به سخنانش گوش مىدادند و طنين صداى او فضاى مسجد را پر كرده بود. پيامبر اكرم «صلى الله عليه و آله» وارد مسجد شد و مردم را ديد كه دور او حلقه زدهاند. پرسيد: اين شخص كيست؟ پاسخ گفتند: او علامه است. پيامبر پرسيد: «علامه يعنى چه و به چه كسى گفته مىشود؟» گفتند: علامه كسى است كه از همه مردم بيشتر به نسبهاى عرب و رخدادهاى انسانى آگاهى دارد و حوادث دوران جاهليت و مردم آن روزگار را از همه بهتر مىداند. پيامبر اكرم «صلى الله عليه و آله» فرمود: اين دانش براى كسى كه بدان آگاه است، هيچ گونه سود و زيانى ندارد و همچنين براى مردم. بدانيد كه دانش بر سه دسته است:
الف) دانستن آيات قرآن و تفسير آن؛
ب) دانش اخلاق كه بر انسان واجب است آن را فرا گيرد؛
ج) دانستن سنتهاى دين و احكام.
پس هر چه غير از اين سه است، علم نيست، بلكه فضيلت است.
شخصى از رسول خدا «صلى الله عليه و آله» پرسيد: دانش يعنى چه؟ پيامبر بىدرنگ پاسخ داد: سكوت كردن. مرد پرسيد: ديگر چه معنا دارد؟ پيامبر فرمود: گوش فرا دادن. باز پرسيد: پس از آن چه؟ فرمود: به خاطر سپردن. پرسيد: بعد از به خاطر سپردن چه؟ پاسخ فرمود: عمل كردن به آن. در آخر پرسيد: اى رسول خدا! بعد از عمل كردن به آن چه معنى دارد؟ پيامبر پاسخ داد: انتشار دادن آن.
دانش و بينش از نگاه امام صادق «عليهالسلام»
با اين پاسخ كوتاه، به او فهماند كه تفكرى ارزشمند است كه با آن آدمى پاسخ اين پرسشها را بيابد كه به كجا مىرود و هدف او از زندگانى دنيا چيست.
كم ارزشى عبادت بدون علم و انديشه
وسواس، زاييده بىدانشى
عبدالله بن سنان كه وضو ساختن او را ديده بود، نزد امام صادق «عليهالسلام» آمد و از امام پرسيد: او با اين كه انسان عاقل و انديشمندى است، ولى در وضو دچار وسواس است. تفكر و وسوسه چگونه با هم سازگارند؟ امام صادق «عليهالسلام» فرمود: وسوسه از شيطان است و كسى كه وسواس دارد، از شيطان پيروى مىكند. اين اصلاً با تفكر هم خوانى ندارد. عبدالله پرسيد: چگونه اين پيروى از شيطان است؟ امام صادق پاسخ داد: اگر او انسانى انديشمند باشد، اگر از او بپرسى اين وسواس تو از كجا پديد آمده است، پاسخ خواهد داد: از شيطان است؛ زيرا انسان متفكر، مىداند كه وسوسه از ناحيه شيطان به او رسيده است، ولى هنگام عمل بر اثر بىفكرى و ضعف اراده، قادر به جلوگيرى از آن نيست. خداوند نيز مىفرمايد: «مِنْ شَرِّ الوَسْواسِ الخَنّاس، الَّذى يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النّاس»؛ «[پناه مىبرم] از گزند وسوسههاى شيطان مرموز كه در سينه انسانها وسوسه مىكند» (ناس: 4 و 5).»
ضرورت مراجعه به دانايان
اندكى گذشت و حمزه همچنان مشغول به سخن گفتن بود تا اين كه در فرازى از سخنرانى خود، امام صادق «عليهالسلام» به او اشاره كرد كه سخنش را قطع كند و به او فرمود: «همين جا توقف كن و ديگر چيزى مگو!» حمزه از اين سخن امام تعجب كرد، ولى پيش از آن كه بخواهد دليل آن را بپرسد، امام به او فرمود: «به امورى رسيديد كه حكمتش را نمىدانيد و برايتان پوشيده است. اين جا وظيفه شماست كه درنگ اختيار كنيد و آن را از پيشوايان راه و دانايان طريقت بپرسيد. آنان به وظيفه خود عمل و شما را به راه راست هدايت مىكنند، همان گونه كه خداوند بلند مرتبه مىفرمايد: «فَسْئَلُوا أهْلَ الذِّكْرِ اِنْ كُنْتُم لا تَعْلَمُونَ»؛ «اگر مسئلهاى را نمىدانيد، از دانايان بپرسيد»، (نحل: 43 و انبياء: 7).
ضرورت وجود كارشناس دين
هشام مدتى انديشيد و به او گفت كه به پرسش او پاسخ خواهد داد. به فكر فرو رفت. مطمئن بود كه هرگز چنين نيست و ابو شاكر تأويلى واژگونه از آيه به كار برده است. نمىدانست كه مراد آيه چيست و چگونه بايستى به او پاسخ گويد: او چند روزى به اين موضوع فكر كرد، ولى نتوانست پاسخى مناسب بيابد. از اين رو، براى انجام حج و شرفيابى به محضر استاد بىهمتاى خويش امام صادق «عليهالسلام» بار سفر بست و به مكه آمد و از آنجا رهسپار ديدار با امام صادق «عليهالسلام» شد. وقتى خدمت امام رسيد، ماجرا را بيان كرد.
امام پس از پذيرايى از هشام، به او فرمود: اين سخن تنها از يك انسان پست و بىدين بر مىآيد. هنگامى كه به كوفه بازگشتى، از او بپرس تو را در كوفه به چه نام مىخوانند. پاسخ خواهد داد فلان نام. دوباره از او بپرس تو را در بصره به چه نام مىخوانند، پاسخ خواهد داد فلان نام. سپس به او بگو پروردگار ما نيز چنين است، نام او در آسمان «اله» است و در زمين «اله» است. همچنين در هر مكان او اله است. هشام خرسند از اين كه پاسخ مناسبى به دست آورده است، پس از اندكى درنگ در مدينه، راه شهر خود را در پيش گرفت. هنگامى كه به كوفه رسيد، نزد ابوشاكر رفت و پاسخ را با او در ميان گذاشت و او را قانع كرد. ابوشاكر به او گفت: «من مطمئن هستم كه اين پاسخ از خودت نبود و آن را از حجاز براى من آوردهاى».
امام، كانون علم الهى
ابن مقفّع و ابن ابى العوجاء هر دو از زنديقان و منكران وجود خدا بودند و هر جا بساط بحث علمى مىگستردند، از انكار خدا دم مىزدند. از سوى ديگر، آن دو در مباحث علمى زبردست بودند. سالى به مكه رفتند و در كنار خانه خدا جمعيت زيادى را مشغول طواف ديدند. در ميان زائران خانه خدا، امام صادق «عليهالسلام» نيز ديده مىشد كه در حجر اسماعيل مشغول عبادت بود. اين مقفّع، نگاهى به حاجيان انداخت و به دوست خود ابن ابى العوجاء گفت: اين مردم را مىبينى كه دور اين خانه مشغول طواف هستند. هيچ يك از آنها را شايسته انسانيت نمىدانم، جز آن مردى كه آنجا نشسته است - و به امام صادق «عليهالسلام» اشاره كرد - و ادامه داد: غير از او بقيه اين مردم مانند چهارپايان گمراهند.
ابن ابى العوجاء از سخن دوستش تعجب كرد و پرسيد: تو چگونه از ميان اين همه انسان فقط همين يك نفر را داراى كمال مىدانى؟ پاسخ داد: زيرا با او ديدار كردهام. وجود او سرشار از دانش است و من هيچ كس را مانند او نديدهام. ابن ابى العوجاء گفت: لازم است نزد او بروم و با او بحث كنم و سخن تو را درباره او بيازمايم تا ببينم چقدر درست مىگويى؟ ابن مقفّع كه تجربهاى در اين مورد داشت، دست او را گرفت و به او گفت: اين كار را نكن؛ زيرا مىترسم در برابر او درمانده شوى و باورهاى او عقيده تو را از بين ببرد. ابن ابى العوجاء كه به گونهاى ديگر مىانديشيد، نگاهى به او كرد و گفت: «نه، مقصود واقعى تو اين نيست، تو ترس اين را دارى كه من با او به بحث بنشينم و او را در بحث با خود شكست دهم و سخن تو راست از آب در نيايد». ابن مقفّع كه نصيحت را بىفايده مىديد، به او گفت: «اگر واقعا اين گونه فكر مىكنى، برخيز و نزد او برو و با او بحث كن، ولى من به تو سفارش مىكنم كه حواس خود را خوب جمع كنى، تا مبادا سخنان او در تو تأثير بگذارد. مراقب باش تا نلغزى و سرافكنده نشوى. مهار سخن خود را محكم نگه دار و مواظب باش زمام آن را از دست ندهى».
ابن ابى العوجاء برخاست و با گامهايى مطمئن، به سوى امام حركت كرد. امام با خوشرويى او را پذيرفت و با او به مناظره نشست. ساعتى گذشت و ابن ابى العوجاء شرمنده و شكست خورده از نشست علمى برخاست و سرافكنده به سوى دوستش برگشت، ولى او بيشتر از خجلت زدگى، شگفت زده بود. به ابن مقفّع گفت: اين شخص بالاتر از بشر است و اگر در دنيا روحى باشد و بخواهد در جسدى آشكار شود يا بخواهد پنهان گردد، همين مرد خواهد بود. ابن مقفّع پرسيد: او را چگونه يافتى؟ پاسخ داد: نزد او نشستم و هنگامى كه همگان رفتند و من و او تنها مانديم، سخن آغاز كرد و گفت: اگر حقيقت آن چيزى باشد كه اين حاجيان گفتند و رفتند، آن گونه كه حق هم همين است، پس در اين صورت، آنان رستگارند و شما در هلاكت هستيد. اگر حق با شما باشد كه چنين نيست، آن گاه شما با اين مسلمانان برابريد. پس در هر دو صورت، مسلمانان زيانى نكردهاند. من به او گفتم: خدايت تو را رحمت كند مگر ما چه مىگوييم و اين مسلمانان چه مىگويند؟ سخن ما با آنها يكى است. او پاسخ داد: چگونه سخن شما كه به خدا ايمان نداريد، با مسلمانان يكى است در حالى كه شما به خدا، روز جزا و وجود فرشتگان معتقد نيستيد و همه آنها را انكار مىكنيد.
گويا نوبت من شده بود تا اعتقاداتم را بيان كنم. پس گفتم: اگر مطلب همان است كه مسلمانان مىگويند و به خدا ايمان و اعتقاد دارند، چه مانعى وجود دارد كه خداى آنها خود را بر آنان پديدار سازد و سپس آنان را به پرستش خود فرا خواند؟ چرا خود را از آنان مخفى مىدارد؟ از آنان مىخواهد كه خداى نديده را پرستش كنند و به جاى خود، فرستادگانش را به سوى مردم روانه داشته است. اگر او خود را به بندگانش نشان مىداد كه مردم بيشتر ايمان مىآوردند و به او نزديكتر مىشدند.
او نگاهى به من كرد و فرمود: واى بر تو! چگونه خدا بر تو پنهان شده با وجود اينكه قدرت خود را در وجود و خلقت تو نشان اده است. تو كه پيشتر هيچ نبودى و سپس پيدا شدى، كودك شدى، بزرگ گشتى و پس از ناتوانى، توانمند گرديدى. بيمار شدى و او تو را سلامتى داد و تندرست شدى. خشمگين شدى و دوباره آرامش يافتى و... او پشت سر هم نشانههاى خدايش را برايم بر شمرد، به گونهاى كه ديگر توان پاسخ دادن نداشتم. من سكوت اختيار كرده بودم و او مرتب دلايل محكم و پيچيده مىآورد. پس از مدتى من يقين كردم كه ديگر قدرتى بر پيروزى بر او ندارم و او به زودى بر من چيره مىشود. از اين رو، سخنش را قطع و خداحافظى كردم. بازگشتم تا مبادا چيرگى او بر من ثابت شود».
جويندگى و يابندگى حقيقت
روزى از روى اتفاق، شيعيان او را به يكى از شاگردان امام صادق «عليهالسلام» به نام هشام بن حكم كه در مباحث اعتقادى، چيره دست بود، معرفى كردند. هشام در كوفه دكانى داشت. بريهه با چند تن از دوستان مسيحى خود به دكان او رفت. هشام در دكان خود به چند نفر قرآن ياد مىداد. وارد دكان او شد و هدف خود را از حضور در آن جا بيان كرد. بريهه گفت: «من با بسيارى از دانشمندان مسلمان بحث و مناظره كردهام، ولى به نتيجهاى نرسيدهام. اكنون آمدهام تا درباره مسائل اعتقادى با تو گفت و گو كنم.
هشام با رويى گشاده گفت: اگر آمدهايد و از من معجزههاى مسيح «عليهالسلام» را مىخواهيد، بايد بگويم من قدرتى بر انجام آن ندارم. شوخ طبعى هشام آغاز خوبى براى شروع گفت وگو ميان آنان شد. ابتدا بريهه پرسشهاى خود را درباره حقانيت اسلام مطرح كرد و هشام با حوصله و صبر، آنچه در توان داشت، براى او بيان كرد. سپس نوبت به هشام رسيد. هشام چند پرسش درباره مسيحيت از بريهه پرسيد، ولى بريهه درماند و نتوانست پاسخ قانع كنندهاى به آنها بدهد.
فردا دوباره به دكان هشام رفت، ولى اين بار تنها وارد شد و از هشام پرسيد: آيا تو با اين همه دانايى و برازندگى، استادى هم دارى؟ هشام پاسخ داد: البته كه دارم! بريهه پرسيد: او كيست و كجا زندگى مىكند؟ شغلش چيست؟ هشام دست او را گرفت و كنار خودش نشاند و ويژگىهاى اخلاقى و منحصر به فرد امام صادق «عليهالسلام» را براى او گفت. او از نسب امام، بخشش، دانش، شجاعت و عصمت او بسيار سخن گفت. سپس به او نزديك شد و گفت: اى بريهه! پروردگار هر حجتى را كه بر مردم گذشته آشكار كرده است، بر مردمى نيز كه پس از آنها آمدند، آشكار مىسازد و زمين خدا هيچ گاه از وجود حجت خالى نمىشود.
بريهه آن روز سراپا گوش شده بود و آنچه را مىشنيد، به خاطر مىسپرد. او تا آن روز اين همه سخن جذاب نشنيده بود. به خانه بازگشت، ولى اين بار، با رويى گشاده و چهرهاى كه آثار شادى و خرسندى در آن پديدار بود، همسرش را صدا زد و به او گفت كه هر چه سريعتر آماده سفر به سوى مدينه شود. فرداى آن روز به سوى مدينه حركت كردند. هشام نيز در اين سفر آنان را همراهى كرد. سفر با همه سختىهايش به شوق ديدن امام آسان مىنمود.
سرانجام به مدينه رسيدند و بى درنگ به خانه امام صادق «عليهالسلام» رفتند. پيش از ديدار با امام، فرزند ايشان، امام كاظم «عليهالسلام» را ديدند. هشام داستان آشنايى خود با بريهه را براى امام كاظم «عليهالسلام» تعريف كرد. امام به او فرمود: تا چه اندازه با كتاب دينت، انجيل آشنايى دارى؟ پاسخ داد: از آن آگاهم. امام فرمود: چقدر اطمينان دارى كه معانى آن را درست فهميدهاى؟ گفت: بسيار مطمئنم كه معناى آن را درست درك كردهام. امام برخى كلمات انجيل را از حفظ براى بريهه خواند. شدت اشتياق بريهه به صحبت با امام، زمان و مكان و خستگى سفر را از يادش برده بود. او آن قدر شيفته كلام امام شد كه از باورهاى باطل خود دست برداشت و به اسلام گرويد. هنوز به ديدار امام صادق «عليهالسلام» شرفياب نشده بود كه به وسيله فرزند او مسلمان شد. آن گاه گفت: من پنجاه سال است كه در جست و جوى فردى آگاه و و دانشمندى راستين و استادى فرهيخته مانند شما هستم».
پی نوشت:
1. همان، ص ش 360.
2. همان، ص 76.
3. همان، ص 32، ح 1.
4. همان، ص 48، ح 4.
5. الكافى، ج 2، ص 54، ح 2.
6. همان، ج 1، ص 24، ح 19.
7. همان، ص 12، ح 10.
8. همان، ج 1، ص 50، ح 10.
9. همان، ص 128، ح 10.
10. تحف العقول، ص 35.
11. همان، ص 72، ح 2.
12. همان، ج 1، ص 227، ح 1.
