مهندسی فرهنگی از دیدگاه استاد مطهری و کاربست آن در دانشگاه ها
نويسنده: علیرضا مرامی
استاد مطهری برای مهندسی فرهنگی مورد نظر خویش سه مرحله را در نظر می گیرد و هرکدام از این مراحل را هم با مفهوم خاصی بیان می کند. این مفاهیم عبارتند از تخلیه فرهنگی، تحلیه فرهنگی و تثبیت فرهنگی.
- مهندسی فرهنگی در هندسه اندیشه استاد مطهری دارای چه مختصاتی بوده و اضلاع مختلف آن چه ویژگی هایی دارد؟
- چگونه می توان از الگوی مهندسی فرهنگی استاد مطهری در ساماندهی و مدیریت فعالیت های فرهنگی در دانشگاه های کشور استفاده کرد؟
حجت السلام علی اکبر رشاد معتقد است: با عنايت به مطالب مطروحه، تعبير مهندسي فرهنگي كه تركيبي وصفي و موصوف و موصوف اليه است را مي توان اينگونه بيان نمود: مهندسي فرهنگي به معني «تدبير كردن و سامان بخشيدن، جهت دادن و اندازه كردن امور و شئون از نوع فرهنگي، با معيارهاي فرهنگي و از زاويه فرهنگ مي‌باشد. در اين تركيب، متعلق مهندسي ذكر نگرديده و مشخصاً گفته نشده است چه چيزي را بايد مهندسي كنيم، در حالي كه در مهندسي فرهنگ متعلق خود فرهنگ بود. در عبارت مهندسي فرهنگي، همه شئون مي‌توانند متعلق تدبير قلمداد گردند. بدين‌ترتيب در مهندسي فرهنگي، متعلق بسيار وسيع گرفته شده است و مي‌تواند علاوه بر فرهنگ، بسياري مقوله‌هاي ديگر را نيز شامل شود.»25 (علي اكبر رشاد، گفتگو باخبر گزاري فارس)
دکتر سید یحیی یثربی در میزگردی در تبیین مفهوم مهندسی فرهنگی تلقی خود از مهندسی فرهنگی را چنین بیان کرده اند: " فرهنگ از نظر بنده آن چهره يا حالت حاكم بر يك جامعه است كه مي توانيم آن را به نوع رفتار و حجم رفتار حتي به انديشه حاكم بر جامعه هم تعميم دهيم. بنابراين مهندسي فرهنگ تلاشي است كه شكل خاصي را به فرهنگ جامعه مي دهد. و بنابراين به دو مسأله تربيت و آموزش بر مي گردد و بايد به ساماندهي تربيت و آموزش در جامعه منعطف باشد. (روزنامه ایران، میزگرد با حضور دکتر یثربی و حسن بنیانیان روزنامه ايران، شماره3839، 26/10/ 1386 ص 10)
منظور از مهندسي فرهنگي، طراحي عناصر کلان فرهنگي در قالب نهادهاي اجتماعي، سياسي، اقتصادي و فرهنگي است.
با توجه به اینکه در متون نظری مربوط به فرهنگ اجماع نظری در باره مفهوم مهندسی فرهنگی وجود ندارد، شاید بتوان به صورت زیر به یک جمع بندی در باره این مفهوم دست پیدا کرد:
مهندسی فرهنگی عبارت است از یک رویکرد مفهومی به مدیریت و برنامه ریزی توسعه فرهنگی که در در زمره مفاهیم در حال تغییر فرهنگ و طراحی راهبردهای عملی در ارتباط با منابع و مبانی و همچنین مشکلات برخاسته از فرهنگ و توسعه در زمینه ها و بسترهای گوناگون قرار می گیرد. به عبارت دیگر مهندسی فرهنگی در باره سیستم ها، فرایندها، جایگزین ها و فرمول بندی راه حل های خلاقانه برای چالش های توسعه نهادهای فرهنگی و تبلیغ و تشویق مشارکت مردم در زندگی فرهنگی است.
توضيح اينكه آقاي مطهري با رد وجود عيني جامعه به عنوان تركيب طبيعي و مصنوعي و ديدگاهي كه اصلا جامعه را تركيب ندانسته و وجود جامعه را به افراد بر مي گرداند جامعه را داراي وجود عيني و قانونمندي معرفي مي كند كه از افراد انساني كه بدون اينكه لوح سفيدي باشند كه جامعه يا تاريخ آنها را شكل مي دهد انسان را داراي فطرتي مي داند كه سرمايه خاصي در انسان است و از برخورد اين سرمايه ها و تاثيراتي كه انسان از محيط اطراف خود مي گيرد جامعه و بنابراين فرهنگ شكل مي گيرد.
به اين ترتيب مي توان گفت فرهنگ عبارت از مجموعه اي از احساسات، انديشه ها، عواطف و ارزش ها و گرايشاتي است كه از يك طرف ريشه در فطرت انسان ها دارد يعني از روان آنها سرچشمه گرفته و از طرف ديگر عوامل اجتماعي نيز روي آن تاثيرات خاصي بر جاي مي گذارد.
ناگفته نماند كه آقاي مطهري در نوشته های خود به ابتناي فرهنگ بر فطرت انساني تصريح مي كند. او مي نويسد: «……جامعه ها و تمدنها و فرهنگ هاي امروزين را فرضا مختلف النوع و مختلف الماهيه ندانيم، مختلف الكيفيه، مختلف الشكل و مختلف اللون بودن آنها را نمي توان انكار كرد. آينده جوامع بشر چگونه است؟ آيا اين فرهنگ ها و تمدن ها و اين جامعه ها و مليت ها براي هميشه به وضع موجود ادامه مي دهند يا حركت انسانيت به سوي تمدن و فرهنگ يگانه و جامعه يگانه است و همه اين ها در آينده رنگ خاص خود را خواهند باخت و به يك رنگ - كه رنگ اصلي است و رنگ انسانيت است ـ در خواهند آمد؟ اين مساله نيز وابسته است به ماهيت جامعه و نوع وابستگي روح جمعي و روح فردي به يكديگر .... بايد گفت جامعه ها و فرهنگ ها و تمدن ها به سوي يگانه شدن متحد الشكل شدن و در نهايت امر در يكديگر ادغام شدن سير مي كنند و آينده جوامع انساني، جامعه جهاني تكامل يافته است كه در آن همه ارزش هاي انساني ... به فعليت مي رسد و انسان به كمال حقيقي و سعادت واقعي خود و بالاخره به انسانيت اصيل خود خواهد رسيد. (مطهري مرتضي، انسان و ايمان، ص 56)
استاد در بخش ديگري از همان كتاب به طرح ابتناي فرهنگ به فطرت پرداخته است و مي نويسد:
«آيا فرهنگ اصيل انساني ماهيت يگانه دارد؟ يا فرهنگ يگانه در كار نيست. فرهنگ ماهيت قومي، ملي يا طبقاتي دارد. آنچه وجود دارد يا در آينده وجود خواهد داشت فرهنگ هاست نه فرهنگ؟
اين مساله نيز وابسته به اين است كه آيا نوعيت انسان از فطرتي يگانه يا اصيل برخوردار است و همان فطرت اصيل و يگانه به فرهنگ انسان يگانگي مي دهد؟ يا چنين فطرت يگانه اي در كار نيست. فرهنگ ها ساخته عوامل تاريخي قومي و جغرافيايي و يا ساخته گرايش هاي منفعت طلبانه طبقاتي است؟ اسلام به حكم اينكه در جهان بيني اش قائل به فطرت يگانه است، هم طرفدار ايدئولوژي يگانه است و هم طرفدار فرهنگ يگانه. (مطهري مرتضي، انسان و ايمان، صص61-60)
به اين ترتيب در نهايت در بحث از تعريف و ماهيت فرهنگ از نظر استاد مطهري با در نظر گرفتن مطالب بالا مي توان به اين جمع بندي و نتيجه گيري رسيد كه فرهنگ نيز همانند جامعه وجود عيني دارد و مبتني بر فطرت و شرايط و محيط انسان است.
«اينكه گفته مي شود مذهب عقيده است و مليت شخصيت و رابطه اين دو رابطه عقيده و شخصيت است.............. به معناي نفي بزرگترين رسالت مذهب است. مذهب آن هم مذهبي مانند اسلام بزرگترين رسالتش دادن يك جهان بيني بر اساس شناخت صحيح از نظام كلي موجود بر محور توحيد و ساختن شخصيت روحي و اخلاقي بر اساس همان جهان بيني و پرورش افراد جامعه بر اين اساس است كه لازمه اش پايه گذاري فرهنگي نوين است كه فرهنگ بشري است نه فرهنگ ملي. اين كه اسلام فرهنگي به جهان عرضه كرد كه امروز به نام فرهنگ اسلامي شناخته مي شود نه از آن جهت بود كه هر مذهبي كما بيش با فرهنگ موجود مردم خود در مي آميزد و از آن متاثر مي شود ... بلكه از آن جهت بود كه فرهنگ سازي در متن رسالت اين مذهب قرار گرفته است. رسالت اسلام بر تخليه انسان ها است از فرهنگ هایي كه دارند و نبايد داشته باشند و تحليه آنها به آنچه ندارند و بايد داشته باشند و تثبيت آنها در آنچه دارند و بايد هم داشته باشند.» (مطهري، جامعه و تاریخ، ص55)
همچنانکه ملاحظه می شود استاد مطهری بعد از بحث در باره اینکه فرهنگ سازی در متن رسالت دین اسلام است، سه حرکت و گام را برای ساختن یا به عبارت دیگر مهندسی فرهنگی اسلامی برمی شمارد؛ تخلیه، تحلیه و تثبت فرهنگی. مطهری برای مهندسی فرهنگی مورد نظر خویش سه مرحله را در نظر می گیرد و هرکدام از این مراحل را هم با مفهوم خاصی بیان می کند. این مفاهیم عبارتند از تخلیه فرهنگی، تحلیه فرهنگی و تثبیت فرهنگی. البته باید در نظر داشت که این سه مرحله در عالم واقع از یکدیگر جدا نیستند ولی در عالم نظر و به لحاظ نظری و تحلیلی می توان آنها جدا از هم در نظر آورده و به تبیین و موشکافی هر کدام از آنها پرداخت. باید دید که هرکدام از این مراحل واجد چه معنایی بوده و دارای چه الزام هایی می باشند.
با نگاهی به نوشته ها و کلیه فعالیت های فکری و فرهنگی استاد مطهری در می یابیم که ایشان تلاش کرده اند در پروژه فعالیت فکری و فرهنگی خود همین برنامه پژوهشی را پیاده کنند.
1- طرح مساله
- مهندسی فرهنگی در هندسه اندیشه استاد مطهری دارای چه مختصاتی بوده و اضلاع مختلف آن چه ویژگی هایی دارد؟
- چگونه می توان از الگوی مهندسی فرهنگی استاد مطهری در ساماندهی و مدیریت فعالیت های فرهنگی در دانشگاه های کشور استفاده کرد؟
2- فرضیه
3- تعریف مهندسی فرهنگی
حجت السلام علی اکبر رشاد معتقد است: با عنايت به مطالب مطروحه، تعبير مهندسي فرهنگي كه تركيبي وصفي و موصوف و موصوف اليه است را مي توان اينگونه بيان نمود: مهندسي فرهنگي به معني «تدبير كردن و سامان بخشيدن، جهت دادن و اندازه كردن امور و شئون از نوع فرهنگي، با معيارهاي فرهنگي و از زاويه فرهنگ مي‌باشد. در اين تركيب، متعلق مهندسي ذكر نگرديده و مشخصاً گفته نشده است چه چيزي را بايد مهندسي كنيم، در حالي كه در مهندسي فرهنگ متعلق خود فرهنگ بود. در عبارت مهندسي فرهنگي، همه شئون مي‌توانند متعلق تدبير قلمداد گردند. بدين‌ترتيب در مهندسي فرهنگي، متعلق بسيار وسيع گرفته شده است و مي‌تواند علاوه بر فرهنگ، بسياري مقوله‌هاي ديگر را نيز شامل شود.»25 (علي اكبر رشاد، گفتگو باخبر گزاري فارس)
دکتر سید یحیی یثربی در میزگردی در تبیین مفهوم مهندسی فرهنگی تلقی خود از مهندسی فرهنگی را چنین بیان کرده اند: " فرهنگ از نظر بنده آن چهره يا حالت حاكم بر يك جامعه است كه مي توانيم آن را به نوع رفتار و حجم رفتار حتي به انديشه حاكم بر جامعه هم تعميم دهيم. بنابراين مهندسي فرهنگ تلاشي است كه شكل خاصي را به فرهنگ جامعه مي دهد. و بنابراين به دو مسأله تربيت و آموزش بر مي گردد و بايد به ساماندهي تربيت و آموزش در جامعه منعطف باشد. (روزنامه ایران، میزگرد با حضور دکتر یثربی و حسن بنیانیان روزنامه ايران، شماره3839، 26/10/ 1386 ص 10)
منظور از مهندسي فرهنگي، طراحي عناصر کلان فرهنگي در قالب نهادهاي اجتماعي، سياسي، اقتصادي و فرهنگي است.
با توجه به اینکه در متون نظری مربوط به فرهنگ اجماع نظری در باره مفهوم مهندسی فرهنگی وجود ندارد، شاید بتوان به صورت زیر به یک جمع بندی در باره این مفهوم دست پیدا کرد:
مهندسی فرهنگی عبارت است از یک رویکرد مفهومی به مدیریت و برنامه ریزی توسعه فرهنگی که در در زمره مفاهیم در حال تغییر فرهنگ و طراحی راهبردهای عملی در ارتباط با منابع و مبانی و همچنین مشکلات برخاسته از فرهنگ و توسعه در زمینه ها و بسترهای گوناگون قرار می گیرد. به عبارت دیگر مهندسی فرهنگی در باره سیستم ها، فرایندها، جایگزین ها و فرمول بندی راه حل های خلاقانه برای چالش های توسعه نهادهای فرهنگی و تبلیغ و تشویق مشارکت مردم در زندگی فرهنگی است.
4- فرهنگ از دیدگاه استاد مطهری
توضيح اينكه آقاي مطهري با رد وجود عيني جامعه به عنوان تركيب طبيعي و مصنوعي و ديدگاهي كه اصلا جامعه را تركيب ندانسته و وجود جامعه را به افراد بر مي گرداند جامعه را داراي وجود عيني و قانونمندي معرفي مي كند كه از افراد انساني كه بدون اينكه لوح سفيدي باشند كه جامعه يا تاريخ آنها را شكل مي دهد انسان را داراي فطرتي مي داند كه سرمايه خاصي در انسان است و از برخورد اين سرمايه ها و تاثيراتي كه انسان از محيط اطراف خود مي گيرد جامعه و بنابراين فرهنگ شكل مي گيرد.
به اين ترتيب مي توان گفت فرهنگ عبارت از مجموعه اي از احساسات، انديشه ها، عواطف و ارزش ها و گرايشاتي است كه از يك طرف ريشه در فطرت انسان ها دارد يعني از روان آنها سرچشمه گرفته و از طرف ديگر عوامل اجتماعي نيز روي آن تاثيرات خاصي بر جاي مي گذارد.
ناگفته نماند كه آقاي مطهري در نوشته های خود به ابتناي فرهنگ بر فطرت انساني تصريح مي كند. او مي نويسد: «……جامعه ها و تمدنها و فرهنگ هاي امروزين را فرضا مختلف النوع و مختلف الماهيه ندانيم، مختلف الكيفيه، مختلف الشكل و مختلف اللون بودن آنها را نمي توان انكار كرد. آينده جوامع بشر چگونه است؟ آيا اين فرهنگ ها و تمدن ها و اين جامعه ها و مليت ها براي هميشه به وضع موجود ادامه مي دهند يا حركت انسانيت به سوي تمدن و فرهنگ يگانه و جامعه يگانه است و همه اين ها در آينده رنگ خاص خود را خواهند باخت و به يك رنگ - كه رنگ اصلي است و رنگ انسانيت است ـ در خواهند آمد؟ اين مساله نيز وابسته است به ماهيت جامعه و نوع وابستگي روح جمعي و روح فردي به يكديگر .... بايد گفت جامعه ها و فرهنگ ها و تمدن ها به سوي يگانه شدن متحد الشكل شدن و در نهايت امر در يكديگر ادغام شدن سير مي كنند و آينده جوامع انساني، جامعه جهاني تكامل يافته است كه در آن همه ارزش هاي انساني ... به فعليت مي رسد و انسان به كمال حقيقي و سعادت واقعي خود و بالاخره به انسانيت اصيل خود خواهد رسيد. (مطهري مرتضي، انسان و ايمان، ص 56)
استاد در بخش ديگري از همان كتاب به طرح ابتناي فرهنگ به فطرت پرداخته است و مي نويسد:
«آيا فرهنگ اصيل انساني ماهيت يگانه دارد؟ يا فرهنگ يگانه در كار نيست. فرهنگ ماهيت قومي، ملي يا طبقاتي دارد. آنچه وجود دارد يا در آينده وجود خواهد داشت فرهنگ هاست نه فرهنگ؟
اين مساله نيز وابسته به اين است كه آيا نوعيت انسان از فطرتي يگانه يا اصيل برخوردار است و همان فطرت اصيل و يگانه به فرهنگ انسان يگانگي مي دهد؟ يا چنين فطرت يگانه اي در كار نيست. فرهنگ ها ساخته عوامل تاريخي قومي و جغرافيايي و يا ساخته گرايش هاي منفعت طلبانه طبقاتي است؟ اسلام به حكم اينكه در جهان بيني اش قائل به فطرت يگانه است، هم طرفدار ايدئولوژي يگانه است و هم طرفدار فرهنگ يگانه. (مطهري مرتضي، انسان و ايمان، صص61-60)
به اين ترتيب در نهايت در بحث از تعريف و ماهيت فرهنگ از نظر استاد مطهري با در نظر گرفتن مطالب بالا مي توان به اين جمع بندي و نتيجه گيري رسيد كه فرهنگ نيز همانند جامعه وجود عيني دارد و مبتني بر فطرت و شرايط و محيط انسان است.
5- مهندسی فرهنگی از دیدگاه استاد مطهری
«اينكه گفته مي شود مذهب عقيده است و مليت شخصيت و رابطه اين دو رابطه عقيده و شخصيت است.............. به معناي نفي بزرگترين رسالت مذهب است. مذهب آن هم مذهبي مانند اسلام بزرگترين رسالتش دادن يك جهان بيني بر اساس شناخت صحيح از نظام كلي موجود بر محور توحيد و ساختن شخصيت روحي و اخلاقي بر اساس همان جهان بيني و پرورش افراد جامعه بر اين اساس است كه لازمه اش پايه گذاري فرهنگي نوين است كه فرهنگ بشري است نه فرهنگ ملي. اين كه اسلام فرهنگي به جهان عرضه كرد كه امروز به نام فرهنگ اسلامي شناخته مي شود نه از آن جهت بود كه هر مذهبي كما بيش با فرهنگ موجود مردم خود در مي آميزد و از آن متاثر مي شود ... بلكه از آن جهت بود كه فرهنگ سازي در متن رسالت اين مذهب قرار گرفته است. رسالت اسلام بر تخليه انسان ها است از فرهنگ هایي كه دارند و نبايد داشته باشند و تحليه آنها به آنچه ندارند و بايد داشته باشند و تثبيت آنها در آنچه دارند و بايد هم داشته باشند.» (مطهري، جامعه و تاریخ، ص55)
همچنانکه ملاحظه می شود استاد مطهری بعد از بحث در باره اینکه فرهنگ سازی در متن رسالت دین اسلام است، سه حرکت و گام را برای ساختن یا به عبارت دیگر مهندسی فرهنگی اسلامی برمی شمارد؛ تخلیه، تحلیه و تثبت فرهنگی. مطهری برای مهندسی فرهنگی مورد نظر خویش سه مرحله را در نظر می گیرد و هرکدام از این مراحل را هم با مفهوم خاصی بیان می کند. این مفاهیم عبارتند از تخلیه فرهنگی، تحلیه فرهنگی و تثبیت فرهنگی. البته باید در نظر داشت که این سه مرحله در عالم واقع از یکدیگر جدا نیستند ولی در عالم نظر و به لحاظ نظری و تحلیلی می توان آنها جدا از هم در نظر آورده و به تبیین و موشکافی هر کدام از آنها پرداخت. باید دید که هرکدام از این مراحل واجد چه معنایی بوده و دارای چه الزام هایی می باشند.
با نگاهی به نوشته ها و کلیه فعالیت های فکری و فرهنگی استاد مطهری در می یابیم که ایشان تلاش کرده اند در پروژه فعالیت فکری و فرهنگی خود همین برنامه پژوهشی را پیاده کنند.
