عُجب و خودپسندی

یا عَلیُّ، إنَّهُ لافَقرَ اَشَدُّ مِن الجَهلِ وَ لا مالَ أعوَدُ مِن العَقلِ وَ لاوَحدَةَ أوحَشُ مِن العُجبِ وَ لاعَمَلَ کَالتَّدبیرِ وَ لاوَرَعَ کالکَفِّ وَ لاحَسَبَ کَحُسنِ الخُلقِ اِنَّ الکِذبَ آفَةُ الحَدیثِ وَ آفَةُ العِلمِ النِّسیانُ وَ آفَةُ السَّمَاحَةِ المَنِّ یا علیُّ، إذا رأیتَ الهِلالَ فَکَبِّرهُ ثَلاثاً وَ قُل الحَمدُ لِلهِ الَّذی خَلَقَنی وَ خَلَقَکَ وَ قَدَّرَکَ مَنازِلَ وَ جَعَلَکَ آیَةً لِلعالَمینِ.
ای علی، فقر از نادانی بدتر، مال از عقل سودمندتر و تنهایی و غربت از خودپسندی وحشتناک‌تر نیست. هیچ عملی چون عاقبت اندیشی و هیچ پرهیزگاری‌ای چون خودداری (از گناه) و هیچ حسب و نسبی چون خوشخویی نیست. آفت گفتار، دروغ و آفت علم، فراموشی و آفت سخاوت، منّت است.
بحارالانوار، ج 77، ص 59

نور هدایت

یکی از بخش‌های این روایت درباره‌ی عجب و خودپسندی است. درباره‌ی بقیّه فقرات حدیث در جای خودش بحث خواهد شد، امّا درباره‌ی «عُجب» می‌فرماید: هیچ تنهایی و غربتی از خودپسندی وحشتناک‌تر نیست. اگر در این مطلب بیندیشیم متوجّه می‌شویم که سرچشمه‌ی اصلی این عمل ناپسند عدم شناخت خویشتن است، زیرا اگر انسان خود را به خوبی بشناسد کوچکی خود را در برابر عظمت پروردگار و ناچیز بودن اعمالش را در برابر مسؤولیّت‌های سنگینی که بر عهده دارد و نعمت‌های عظیمی را که خداوند به او بخشیده بداند هرگز گام در جادّه‌ی خودستایی نخواهد نهاد.
غرور و غفلت و خودبرتربینی و تفکّرات جاهلی نیز انگیزه‌های دیگری برای این کار زشت است؛ به همین دلیل، اولیای خدا همیشه به تقصیر خود در برابر وظایف الهی اعتراف داشتند و مردم را از خودستایی و بزرگ شمردن اعمال نهی می‌کردند.
در حدیثی امام باقر (علیه السلام) فرمود: «هیچ کس از شما باید به فزونی نماز و روزه و زکات و حج و عمره افتخار کند، زیرا خداوند، پرهیزگارانتان را از همه بهتر می‌شناسد».
البتّه گاه ضرورت ایجاب می‌کند که انسان خود را با امتیازاتی که دارد معرّفی کند، زیرا بدون آن هدف‌های مقدّسی پایمال می‌شود. این‌گونه سخنان با خودستایی و تزکیه‌ی نفس بسیار تفاوت دارد.
نمونه‌ی این سخن خطبه‌ی امام سجّاد (علیه السلام) در مسجد شام است که در آن خود و خاندانش را به مردم شام معرّفی کرد، تا توطئه‌ی بنی امیّه در زمینه‌ی خارجی بودن شهیدان کربلا عقیم و نقش‌های شیطانی آنها نقش بر آب شود.

پی‌نوشت‌ها:

 

منبع مقاله :
مکارم شیرازی، ناصر، (1390) انوار هدایت (مجموعه مباحث اخلاقی)؛ قم: انتشارات امام علی بن ابی طالب (ع)، چاپ اول.