نقش گذشت و تغافل در رشد و کارایی خانواده

یکی از عوامل مهم برای تحکیم روابط خانوادگی و رشد و تعالی آن، چشم‌پوشی و گذشت از اشتباهات دیگران و نادیده گرفتن یا تغافل در برابر آنها است. این صفتِ زیبا، یکی از عوامل مهم آرامش روانی و آسایش زندگی است. مولا علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
هر که از بسیاری امور، تغافل و چشم‌پوشی نکند، زندگی‌اش تیره می‌شود (1).
در زندگی خانوادگی، به وفور، مسائلی پیش می‌آید که اعضای خانواده از آن چشم‌پوشی نمی‌کنند و آن را به رخ یکدیگر می‌کشند. در این صورت، اختلاف‌ها دامن‌گیر آنها شده زندگی تلخ و غیرقابل تحمل می‌شود؛ از این رو، بکارگیری تکنیک چشم‌پوشی و گذشت، زمینه تقویت نهاد خانواده را فراهم می‌کند.
بخشش و گذشت دوگونه است: گاهی از مال خود می‌گذریم که به آن انفاق می‌گویند و زمانی، از خطاهای دیگران گذشت می‌کنیم که به آن عفو گفته می‌شود. از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت شده است:
مَنْ عَفَا مِنْ مَظْلِمَةٍ أَبْدَلَهُ اللهُ بِهَا عِزّاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَة؛ هر کسی از ظلمی که به او شده است درگذرد، خداوند به جای آن، در دنیا و آخرت او را عزیز گرداند (2).
حضرت رضا (علیه‌السلام) به مطلبی زیبا اشاره می‌کنند:
هرگاه دو گروه با یکدیگر نزاع کردند، نصرت خدا به کسی می‌رسد که با گذشت‌تر باشد (3).
روزی از امام هشتم (علیه‌السلام) درباره‌ی بهترین بنده‌ی خدا سؤال شد. ایشان در پاسخ فرمودند:
بهترین بنده‌ی خدا کسی است که هرگاه احسان کند با خوش‌رویی باشد، هنگام خطا، استغفار کند، هرگاه به او هدیه داده شود شکر گزارد، هرگاه بلایی به او رسد، صبر کند و هرگاه غضبناک شود، گذشت پیشه کند (4).
هشتمین اختر تابناک آسمان ولایت (علیه‌السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایتی نقل می‌کنند:
بر شما باد رعایت مکارم الاخلاق؛ زیرا خداوند مرا بدین منظور مبعوث کرد. مکارم اخلاق این است: از کسانی که ظلم می‌کنند، بگذری. به کسانی که تو را محروم می‌کنند، عطا نمایی. به کسانی که با تو قطع رابطه می‌کنند وصل کنی. کسی که به تو بازگشت نمی‌کند به سوی او بازگردی (5).
گاهی در زندگی خانوادگی پدیده‌ای رخ می‌دهد، کسی نسبت به دیگری جفا می‌کند و بعد پشیمان شده از او عذر می‌خواهد. انسانیّت اقتضا می‌کند که عذر وی پذیرفته شود. اسلام به عنوان کامل‌ترین دین، عذرپذیری را صفت پسندیده‌ای می‌داند.
شاید مهم‌ترین مانع برای قبول عذر دیگران، کینه‌ها باشد. اما می‌دانیم که کینه داشتن روا نیست و شایسته نیست که مؤمن در قلب خویش کینه‌ای را حفظ کند. زیرا قلب آدمی جایگاه الهی است و شایسته نیست انسان حریم الهی را آلوده سازد. صادق آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند:
الْقَلْبُ حَرَمُ اللهِ فَلَا تُسْکِنْ حَرَمَ اللهِ غَیْرَ اللهِ؛ قلب، جایگاه خداوند است، پس در حرم الهی غیر خدا را جای مده (6).
اگر انسان عذرپذیر نباشد، نشانه‌ی آن است که اهل عفو نیست. این در حالی است که گذشت و مُدارا از والاترین ارزش‌های انسانی و اخلاقی است. ایجاد جامعه‌ی آرمانی در گرو آن است که سلیقه‌های مختلف در کنار یکدیگر قرار گرفته و انسان‌ها توان تحمّل یکدیگر را داشته باشند. از مهم‌ترین ویژگی‌های اخلاقی جامعه‌ی دینی، رهایی از کینه‌ها و دشمنی‌هاست و این امر جز با گذشت، امکان‌پذیر نیست. با عفو و بخشش می‌توان کینه‌ها را به محبّت‌ها تبدیل کرد. قرآن کریم به تصویر سیمای پارسایان می‌پردازد و در این رابطه ویژگی‌هایی را برای آنان بر می‌شمارد. از مهم‌ترین خصایص اهل تقوا این است که از خطای مردم می‌گذرند و عذر آنان را می‌پذیرند. در این صورت سینه‌ها از کینه‌ها پاک شده و قلب احسان‌گر شکل می‌گیرد.
قرآن کریم فرمود:
الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ؛ همانان که در فراخی و تنگی انفاق می‌کنند و خشم خود را فرو می‌برند و از مردم در می‌گذرند و خداوند نکوکاران را دوست دارد (7).
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در ارتباط با قبول عذر دیگران چه زیبا فرمودند:
اگر برادر کسی برای عذرخواهی پیش وی آید، باید عذرش را - چه درست باشد و چه نادرست - بپذیرد وگرنه با من بر حوض وارد نشود (8).
شخصی به نام صفوان اظهار می‌دارد که خدمت حضرت رضا (علیه‌السلام) شرفیاب شده و به ایشان عذر خویش را عرض کردم. از آن بزرگوار خواستم عذر مرا پذیرا شده برای من استغفار کنند. امام در پاسخ فرمودند:
قبول کردم. نزد من بیا (9).
سپس امام (علیه‌السلام) درباره‌ی پدرش سؤال کردند و آنگاه که مطلع شدند پدرش از دنیا رفته است برای او استغفار کردند. حضرت ثامن‌الحجج (علیه‌السلام) رویه‌ی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اجداد خویش: را مُدارا و گذشت دانستند و به این آیه اشاره فرمودند:
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى‏ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِینَ؛ پس به [برکتِ] رحمت الهی، با آنان نرمخو [و پُر مِهر] شدی، و اگر تندخو و سخت‌دل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می‌شدند. پس، از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه، و در کار[ها] با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست می‌دارد. (10)

پی‌نوشت‌ها:

1. آمدی، تصنیف غررالحکم، ص 451.
2. مجلسی، بحارالانوار، ج 74، ص 121.
3. کلینی، الکافی، ج 2، ص 108؛ مفید، الأمالی، ص 209؛ حرّانی، تحف العقول، ص 446.
4. حرّانی، تحف العقول، ص 445.
5. مفید، الأمالی، ص 477؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج 11، ص 191.
6. شعیری، جامع الاخبار، ص 185؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 67، ص 25.
7. آل عمران / 134.
8. پاینده، نهج‌الفصاحه، ص 566.
9. عیاشی، تفسیر عیاشی، ج 1، ص 203؛ بحرانی، تفسیر برهان، ج 1، ص 323؛ حویزی، نورالثقلین، ج 1، ص 404.
10. آل عمران / 159.

منبع مقاله :
فعّالی، محمد تقی، (1394) سبک زندگی رضوی (3)- ازدواج و خانواده، مشهد: بنیاد فرهنگی هنری امام رضا (ع)، چاپ اول.