علل و آثار غيبت امام زمان(علیه السلام) از منظر اميرمؤمنان(علیه السلام)
نويسنده:سيدصادق سيدنژاد
اشاره :
1. غيبت امام مهدى(علیه السلام)
هرگز زمين از حجت الهى كه با دليل و برهان براى حاكميت بخشيدن به احكام و ارزشهاى دينى قيام مى نمايد خالى نخواهد بود و حجت خداوند عالم يا به صورت شناخته شده و آشكار [مثل يازده امام(علیه السلام)، در ميان مردم زندگى مى كند] يا [در اثر فراهم نبودن شرايط مناسب] به طور پنهان و ناشناخته به سر مى برد.1
در روايت ديگرى امام على(علیه السلام)، پس از اشاره به ضرورت وجود امام معصوم در روى زمين و تبيين مسؤوليتهاى او مى فرمايند:
حجت خدا، گاهى به صورت علنى به طورى كه همه او را مى شناسند در ميان مردم حضور دارد؛ امّا زمام امور را به جهت فراهم نبودن شرايط در دست ندارد. گاهى نيز حجت الهى روى مصالحى به اراده خداوند متعال از ديده مردم غايب است. در چنين مواقعى آنها در انتظار حجج الهى به سر مى برند. توجه به اين نكته ضرورى است كه در دوران غيبت گرچه جسم امام(علیه السلام) به علت وجود خطرات و يا مصالح ديگرى از ديده مردم نهان است ولى دانش او براى مردم مخفى نيست (همه از آن اطلاع دارند) و آداب و احكام و تعاليمش در قلب و جان انسانهاى مؤمن استوار و پابرجاست و مردم بر اساس تعاليم و رهنمودهاى او زندگى مى كنند.2
در مرحله بعد، اميرالمؤمنين(علیه السلام) ضمن معرفى آخرين حجت الهى اصل مسئله غيبت آن حضرت را بيان مى كنند. از »اصبغ بن نباته« نقل شده است كه مى گويد:
روزى به حضور على بن ابى طالب(علیه السلام) رسيدم آن حضرت را غرق در انديشه ديدم در حالى كه از اين وضع بسيار متعجب بودم [چون حضرت را هرگز در آن حال نديده بودم] عرض كردم: يا اميرالمؤمنين مگر اتفاقى افتاده است كه اينگونه نگران و غرق در درياى تفكّر به نظر مى رسيد؟
حضرت على(علیه السلام)، در پاسخ فرمودند: درباره فرزندى كه بعدها از نسل من به دنيا خواهد آمد فكر مى كنم. او يازدهمين فرزند من است. او مهدى ما اهل بيت است كه زمين را پس از پر گشتن از ظلم و ستم و تباهى با عدل و داد پر خواهد ساخت. امّا پيش از آن براى او يك دوره غيبتى هست كه عده زيادى از مردم در اين دوره از حق و صراط مستقيم منحرف مى شوند.3
در گام بعدى على(علیه السلام) به طولانى بودن دوره غيبت امام عصر(علیه السلام) و مشكلات و گرفتاريهاى آن مى پردازند. به عنوان نمونه در يك مورد مى فرمايند:
در دوره غيبت امام غايب مردم از حدود و چارچوب احكام شرع خارج خواهند شد و بسيارى از آنها گمان خواهند كرد كه حجت الهى از دنيا رفته و امامت پايان پذيرفته است ولى سوگند به خدا در چنين دوره اى حجت خدا در بين مردم و در كوچه و بازار آنها در حال رفت و آمد خواهد بود و وى حرفهاى مردم را خواهد شنيد... او مردم را خواهد ديد ولى آنها تا زمان معينى كه خداوند مقرر كرده است قادر به ديدن آن حضرت نخواهند بود.4
همينطور در اين باره به مناسبت ديگرى مى فرمايند:
دوره غيبت امام مهدى(علیه السلام) به قدرى طولانى خواهد بود كه انسانهاى بى خبر از مصالح و حكمتهاى الهى از ظهور آن حضرت مأيوس خواهند شد و در اثر نااميدى از ظهور منجى عالم بشريت حتى اين جمله را به زبان خواهند آورد كه: خداوند عالم نيازى به آل محمد(ص) ندارد؛ يعنى اگر از آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) كسى در روى زمين بود تا كنون بايد قيام مى كرد و به اين نابسامانيها و بى عدالتيها پايان مى داد.5
2. علل و حكمتهاى غيبت امام زمان
در مجموعه روايتهايى كه از حضرت على(علیه السلام)، نقل شده است به برخى از حكمتهاى غيبت اشاره شده است كه از جمله آنهاست:
1-2. در امان ماندن از بيعت با ستمگران
موقعى كه قائم [حضرت مهدى(علیه السلام)]، قيام كند بيعت كسى در گردن (ذمه) او نخواهد بود و به همين جهت است كه تولد او به صورت مخفى صورت خواهد گرفت و بعد نيز وجود مباركشان غايب خواهد شد.6
2-2. مشخص شدن گمراهان
آن حضرت از چشم مردم نهان خواهد شد تا مردمان گمراه از غير گمراهان مشخص شوند.7
3-2. ستم و ظلم مردم به خودشان
اى مردم! بدانيد كه زمين هرگز از حجت الهى خالى نمى ماند. امّا پروردگار عالم مردم را به خاطر ظلم و ستمى كه مرتكب مى شوند و همين طور به جهت زياده رويهايى كه در حق خود انجام مى دهند به زودى از ديدن حجت خودش [امام مهدى(علیه السلام)]، محروم خواهد ساخت.8
4-2. به جهت ستم به فرزندان على(علیه السلام)
شما به خاطر ظلم و ستمهايى كه بر فرزندان من خواهيد كرد به اين مسئله و سختيهاى آن دچار خواهيد شد.9
قابل ذكر است با وجود تصريح امام(علیه السلام) به اين موضوع، مردم در اثر غرق شدن در دنيا و زخارف آن چند سال بعد از شهادت على(علیه السلام) ، امام حسن(علیه السلام) ، و امام حسين(علیه السلام) ، را به آن وضع رقّت بار به شهادت مى رسانند و ائمه بعدى را نيز مسموم مى كنند و در نتيجه اينكار وقتى نوبت به آخرين حجت الهى مى رسد خداوند، ايشان را به خاطر لطفى كه بر بندگان خود دارد (على رغم ناسپاسى آنها) در پس پرده غيبت جهت هدايت مردم و حفظ نظام هستى ذخيره مى نمايد... .
5-2. حفظ علامتهاى هدايت
... خداوند حجتهاى خود را به صورت آشكار يا پنهان يا حتى در حالى كه خطر آنان را تهديد مى كند(در حال ترس و نگرانى) در ميان مردم حفظ خواهد كرد تا حجت و دليلهاى روشن و واضح (هدايت و رستگارى) از بين نروند.10
3. آثار و نتايج غيبت امام زمان(علیه السلام)
1-3. سرگردان شدن مردم
براى قائم ما دوره غيبتى هست كه مدت زمان زيادى طول خواهد كشيد. گويى شيعيان را هم اكنون با چشم خود مى بينم كه در آن دوره همانند گله اى بى سرپرست در دشت و صحرا پراكنده شده اند و دنبال سرپناه و محل امن و راحتى مى گردند امّا آن را پيدا نمى كنند. اى مردم! آگاه باشيد در چنان شرايطى اگر كسى در دين خود ثابت قدم باشد و در نتيجه طولانى شدن دوره غيبت قلب او قساوت پيدا نكند در روز قيامت با من خواهد بود.11
يا در سخن ديگر مى فرمايند:
در غيبت امام زمان(علیه السلام) ، مردم آن چنان دچار حيرت و سرگردانى مى شوند كه عده زيادى از آنان گمراه مى گردند. تنها كسانى كه به دامن عترت پيامبر اكرم(ص) چنگ بزنند نجات پيدا مى كنند و در مسير هدايت باقى مى مانند.12
در جاى ديگر على(علیه السلام) ، ضمن ارائه تصويرى از دوره غيبت امام مهدى(علیه السلام) ، مى فرمايند:
فتنه ها و مشكلات گوناگونى در اين دوره به وجود خواهد آمد. به عنوان مثال دشمنان شيعيان از آنها بدگويى كرده، افراد فاسق و شرور به شرارت و گمراه سازى مردم از مسير صحيح خواهند پرداخت و اوضاع به اندازه اى آشفته و پريشان خواهد شد كه بعضى مردم دچار حيرت و سرگردانى خواهند شد.13
به عبارت ديگر مردم از تشخيص راه درست عاجز خواهند بود. بديهى است كه وقتى امكان تشخيص راه صحيح مشكل بشود اغلب مردم خود به خود يا در اثر تبليغات گوناگون دشمنان و بدخواهان به مسيرهاى انحرافى سوق داده مى شوند.
2-3. مشكل شدن ديندارى
سوگند به خدايى كه حضرت محمد(صلی الله علیه و آۀه و سلم) را به حق براى پيامبرى برگزيده و او را به همه مخلوقات فضيلت و برترى داده است مسئله ظهور امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) واقع نخواهد شد مگر پس از يك دوران سخت حيرانى و سرگردانى كه در آن شرايط كسى جز افراد خالص و پاكيزه كه يقين را با تمام وجود خود لمس كرده باشند، در پايبندى به دين استوار و پابرجا نخواهند ماند. پروردگار عالم از چنين كسانى كه با وجود آن همه نابسامانيها در دين ثابت قدم اند براى ولايت ما پيمان گرفته و در دلهاى آنها ايمان را تثبيت كرده است وبا عنايات خاصى كه به آنها دارد مورد تأئيدشان قرار داده است.14
در روايت ديگر آن حضرت با تشبيه محسوسى، سختى ديندارى را در دوران غيبت به تصوير كشيده، مى فرمايند:
براى صاحب الامر(علیه السلام) دوره غيبتى هست كه در آن زمان هر كس كه به دين خود چنگ بزند و در آن استوار باشد همانند كسى است كه با دست خود بخواهد بوته هاى خار را بكند. به راستى چه كسى مى تواند با دست خود بوته هاى خار را لمس كند؟15
در يكى از روايتها، امام على بن ابى طالب(علیه السلام) ، پس از اشاره به سختيهاى دوره غيبت از نظر پايبندى به احكام دينى در ضمن تصريح مى كنند كه همه اين پيشامدها به منظور امتحان و آزمايش انسانهاست تا ميزان تقوى و ايمان آنها معلوم گردد؛ چرا كه به يك تعبير هدف از خلقت جهان، امتحان انسان است. آن حضرت مى فرمايند:
براى صاحب اين امر دوره غيبتى هست كه بايد انسانها (افراد) در چنان شرايطى تقواى الهى را در پيش گيرند و به دين و احكام و مقررات آن پايبند باشند.16
امام على(علیه السلام) ، آنگاه آيه زير را تلاوت كرده و بدينوسيله تذكر دادند كه سنت دائمى خداوند؛ يعنى امتحان بشر در همه زمانها جريان دارد و تمام پيشامدهاى دوران غيبت نيز در اين راستاست:
آيا گمان كرديد بى آن كه حوادث و وقايعى كه براى گذشتگان پيش آمد براى شما پيش آيد داخل بهشت مى شويد؟! همان گذشتگانى كه آنچنان دچار گرفتاريها و مشكلات شدند كه حتى پيامبر و افرادى كه به او ايمان آورده بودند با خود مى گفتند: پس نصرت و يارى خداوند چه زمانى فرا خواهد رسيد؟ آنگاه به آنها گفته شد يارى خداوند نزديك است.17
3-3. ترديد در وجود امام زمان(علیه السلام)
موقعى كه امام غايب از فرزندان من در پس پرده غيبت قرار گيرند... اكثر مردم دچار اين توهم خواهند شد كه حجت خدا از بين رفته و امامت به پايان رسيده است امّا سوگند به خدايى كه على را آفريده است در چنين روزى حجت خدا در ميان آنها حضور دارد.18
در روايت ديگر مى فرمايند:
صاحب الامر از فرزندان من است. مردم در دوره غيبت او خواهند گفت: وى [صاحب الامر و امام عصر(علیه السلام) ]، از دنيا رفته است والاّ اگر زنده است پس كجاست؟19
علاوه بر موارد مذكور آثار ديگرى نيز براى غيبت امام عصر(علیه السلام) ، ذكر شده كه در اينجا فقط به ذكر عناوين آنها اكتفا مى گردد.
- مردم از يكديگر در اين دوره برائت خواهند جست.20
- مردم بى پناه خواهند شد و جاى امنى پيدا نخواهند كرد...21
- مردم به نزاع با يكديگر و آب دهان انداختن به صورت همديگر خواهند پرداخت.22
و...
پى نوشتها :
1 . فيض الاسلام، ترجمه و شرح نهج البلاغه، حكمت 13، ص1158.
2 . محمدبن يعقوب كلينى، الكافى، ج 2، ص 139، ح 13.
3 . محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 51 ، ص 119، ح 19.
4 . همان، ج 28، ص 70.
5 . همان، ج 51، ص 119، ح 19.
6 . همان، ص 119 و 110 ، ح 1.
7 . همان، ص 112، ح 7.
8 . همان، ص 113 و 112، ح 8 .
9 . بشارةالاسلام، ص 63.
10. السيّد مصطفى ال سيد حيدر الكاظمى، ترجمه و شرح نهج البلاغه، حكمت 139، ص 1158.
11. شيخ صدوق كمال الدين و تمام النعمة، ص 203.
12. شيخ طوسى، كتاب الغيبة، ص 202.
13. بحارالانوار، ج 28، ص 70.
14. كمال الدين، و تمام النعمة، ص 304.
15. بحارالانوار، ج 52، ص 111 و 135.
16. همان، ص 135.
17. سوره بقره(2)، آيه 214.
18. نعمانى، كتاب الغيبة، ص 72.
19. بحارالانوار، ج 51 ، ص 114، ح 11.
20. همان، ج 51 ، ص 111، ح 5.
21. نعمانى، كتاب الغيبة، ص 291 و 292.
22. على متقى هندى كنزالعمال، ج14، ص 578.
