نویسنده: مصطفی بروجردی
تخییر، اصطلاحی در دانش اصول فقه، که در مواردی به شرح زیر به کار می‌رود: الف) تخییر در دوران بین محذورین: اصولیین معتقدند در صورتی که مکلفی به اصل تکلیف آگاه باشد اما نداند که وی موظف است آن عمل را انجام داده یا ترک نماید، در صورتی که پس از جستجو از نوع تکلیف، ناامید از یافتن حکم واقعی گردد، میان انجام یا ترک آن فعل مختار خواهد بود. این تخییر به حکم عقل است. اما حکم عقل در اینجا مستلزم ارائه‌ی حکم واقعی نخواهد بود، بلکه صرفاً یک حکم ظاهری و برای رفع تحیّر و نگرانی مکلّف است؛ ب) تخییر در انجام دو حکم متزاحم: هرگاه مکلف نتواند دو تکلیفی را که بر عهده‌ی وی قرار گرفته انجام دهد، در صورتیکه هیچ مُرَجِّحی برای یکی از آن دو حکم، در مقام امتثال یافت نشود، وی مخیر به انجام یکی از آن دو خواهد بود. این مرجحات عبارتند از: ترجیح واجبی که از نظر زمانی مقدّم بر واجب دیگر است، ترجیح واجب غیر مشروط به قدرت شرعی بر واجب مشروط به این قدرت، ترجیح واجب بدون بدل بر واجبی که دارای بدل است (خواه بدل طولی باشد یا عرضی)، ترجیح حکم اهم بر حکم مهم. باید توجه داشت که تخییر در این فرض، حکم عقلی واقعی است و هر مکلفی - اعم از مجتهد یا غیر آن - می‌تواند در چنین شرایطی بدان تمسک جوید؛ ج) تخییر در مورد تنافی و تعارض بیش از یک دلیل اعم از خبر یا اماره، در صورت عدم وجود مرجح. این تخییر بر خلاف اصل بوده و صرفاً حکمی ظاهری و شرعی است و فقط فقیه می‌تواند از آن بهره‌برداری نماید. در میان اصولیین بحثی است که در این فرض، آیا تخییر ابتدایی است یا استمراری؟ یعنی مثلاً اگر دلیلی بر وجوب عملی و دلیل دیگری بر حرمت یا کراهت یا استحباب آن عمل دلالت نمود، آیا فقیه می‌تواند یکبار به دلیل نخست و بار دیگر به دلیل دوم که معارض آن است حکم کند؟ یا اگر به هر یک از این دو دلیل تمسک نمود، حق رجوع به دلیل دیگر را ندارد؟ پاره‌ای از دانشمندان با استناد به اطلاق ادله‌ی تخییر و نیز استصحاب تخییر، نظریه‌ی نخست را پذیرفته‌اند. اما گروه دیگر با انتقاد از ادله‌ی گروه نخست و عدم پذیرش اطلاق ادله‌ی تخییر نسبت به استمرار آن و نیز خدشه وارد نمودن نسبت به استصحاب تخییر، نظریه‌ی دوم را قبول نموده‌اند. نظیر این اختلاف در مورد مسئله‌ی نخست (الف) نیز وجود دارد.
منابع :
کفایة الاصول، آخوند خراسانی؛ مصباح الاصول، ج 3، محمد سرور الواعظ الحسینی؛ اصطلاحات الاصول، علی مشکینی اردبیلی.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.
