نویسنده: پرویز ورجاوند
تذهیب را در فرهنگها، زرگرفتن، زراندود کردن، طلاکاری یاد کرده‌اند. هنر تذهیب که در آغاز در پیوند با قرآن کریم در فن تزیین کتاب به کار گرفته می‌شود، از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار بوده و تذهیب‌کاران دارای جایگاهی بلند بوده‌اند. هنر تزیین کتاب با نقش و نگار، شیوه‌ای است که در ایران راه به دوران پیش از اسلام می‌برد. به اعتبار آثار به دست آمده‌ی مانوی به روشنی می‌دانیم که مانی به منظور توجیه هرچه بیشتر دیدگاههای خود، هنر خوشنویسی و تزیین صفحه‌های کتاب را با نقش و نگار و صحنه‌های مختلف، مورد توجه قرار می‌داد. «ارژنگ» کتاب اصلی او که شامل دستورهای مذهبی بوده، صحنه‌های مختلفی در زمینه‌ی طرز تکوین عالم و آفرینش بشر و نبرد میان نور و تاریکی را می‌نمایانده است. در آثار «تورفان» نیز نوشته‌ها با نقوش مختلف ترکیب یافته‌اند. از این رو شیوه‌ی تزیین و تذهیب قرآنها با الهام از آثار مانوی و نخست زیر تأثیر سبک تصویرنگاری ساسانی در ایران، و تا حدی بیزانس و قبطی به انجام رسید و به تدریج شیوه‌های تازه‌ای به کار گرفته شد و به شکوفائی رسید. توجه به کار تذهیب و ارزش آن چنان بود که گروهی از مسلمانان عقیده داشتند که اولین فردی که به کار مذّهب‌کاری قرآن پرداخت، حضرت علی (علیه‌السلام) بود. قدیمی‌ترین آثار مربوط به تزیین و تذهیب قرآنها به قرن سوم مربوط می‌شود. حفظ تمامی قرآنها در آن زمان کوفی بود که دو صفحه‌ی اول و گاهی دو صفحه‌ی آخر را با نقشهای هندسی تزیین می‌کردند. از دوران عباسی قرآنی در موزه‌ی متروپولیتن قرار دارد که در آن با تزیینات مشبک و نگاره‌های گیاهی و برگ نخل که به رنگهای قهوه‌ای، طلائی، قرمز، سبز و آبی اجرا شده برخورد می‌کنیم. گفته می‌شود که در آغاز، کار تزیین و تذهیب را خود خوشنویسان برعهده داشتند ولی خیلی زود این دو رشته، هنرمندان خاص خود را یافتند. در دوران سلجوقیان کار تزیین و تذهیب قرآنها نسبت به گذشته اهمیت و پیشرفت بیشتری پیدا کرد و غنی‌تر گشت. و نقشهای ساده‌ی هندسی جای خود را به نگاره‌های گیاهی دادند. وجود گچ‌بریهای زیبای کتیبه‌های بناهائی چون مسجد جامع قزوین معرف پیشرفت چشمگیر این نحوه تزیین است. تزیین طوماری شکل از ویژگیهای این دوران به شمار می‌رود. دوران ایلخانان از نظر تزیین و تذهیب قرآنها و کتاب، دوران رشد به شمار می‌رود. در این زمان هر دو گونه طرحهای هندسی و نگاره‌های گیاهی در کار تزیین مورد استفاده دارند. چنانکه با طرحهای هشت پر و ستاره‌های دوازده پر به صورت تک یا ترکیبی در سر لوحها برخورد می‌کنیم. نگاره‌های گیاهی در سر سوره‌های به نسبت پهن، در ترکیب با خط کوفی بر روی زمینه‌ی لاجوردی جلوه‌ای چشمگیر دارند. در حاشیه‌ها نیز نگاره‌ی اسلیمی را به کار برده‌اند. در رنگامیزی رنگ آبی سیر بیشتر در مرکز قرار دارد و رنگهای طلائی، آبی، قرمز، سبز و پرتقالی در پیرامون گذارده شده‌اند. کاربرد رنگهای طلائی و آبی در کنار هم از ویژگیهای مورد توجه تذهیب‌کاران ایرانی در این زمان است. تبریز در این دوران مکتب ویژه‌ای را در این هنر عرضه می‌کند که در کارهای دورانهای بعد نیز تأثیر می‌گذارد. در قرن هشتم تذهیب گذشته از قرآن، در کتابهای دیگر نیز به کار گرفته شد. نخست این کار در نسخه‌های مصور مورد توجه قرار گرفت. از نمونه‌های آن نسخه‌ای است از کتاب مقامات حریری با تاریخ 734 ق در کتابخانه‌ی ملی وین. هنر تذهیب کتاب در قرنهای نهم و دهم که از آن با نام دوران تیموری یاد شده است به اوج شکوفائی می‌رسد. و مکتب هرات رونق خاصی به این هنر می‌دهد. همچنین است مکتب شیراز که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این دوران هنرمندان تذهیب‌کار به نگاره‌های گیاهی، منظره‌های طبیعی و گاه نقش پرندگان توجه خاص دارند. طلا و لاجورد از عوامل اصلی کار تذهیب‌کاران است و به یاری این دو، شاهکارها می‌آفرینند. از کارهای قابل ذکر این دوران می‌توان به کتاب عجائب المخلوقات قزوینی موزه‌ی متروپولیتن و شاهنامه‌ی موزه‌ی تهران اشاره کرد. امیر خلیل میرک نقاش و مولانا حاج محمد نقاش از تذهیب‌کاران به نام این دوران‌اند. هنر تذهیب‌کاری در عهد صفویه با توجه به آثار فراوانتری که از آن دوران در دست است همچنان در حال شکوفائی است. بسیاری از نسخه‌های به جای مانده از این دوران دارای حاشیه‌های بزرگی هستند که در آنها منظره‌های طبیعی و نقش حیوان و انسان با رنگهای طلائی، سبز و زرد نقش‌اندازی شده است. در بعضی از آثار رنگ نقره‌ای نیز برای ایجاد تباین بیشتر به کار برده شده است. در قرن یازدهم با رنگهای شفافتر و تزیینات برگ نخلی برخورد می‌کنیم. در بعضی آثار این دوران در حاشیه‌ها تصویر حیوانات با آب طلا کشیده شده‌اند. تذهیب‌کاران نامدار این دوران عبارتند از: محمود مذهب، نقاش بخارائی، مولانا حسن بغدادی، میرک، مولانا عبدالله شیرازی. هنر تذهیب در دوران صفویه و در کنار آن نقش‌اندازی بر روی جلدها هر دو در دیگر آثار هنری زمان چون بافندگی فرش تأثیر بسیار گذاردند. جوهر مخصوص تذهیب از ترکیب و مخلوط ساختن گرد طلا با آب لیمو و زعفران و صمغ عربی و آب تهیه می‌شد و رنگ آبی از سنگ لاجورد و رنگ قرمز از شنگرف محلول در آب انار.
منابع :
راهنمای صنایع اسلامی، دیماند، ترجمه‌ی دکتر عبدالله فریار، 77-85؛ هنر اسلامی، زکی حسن؛ هنر و مردم، شماره‌ی 49.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.
