نویسنده: محمد حسین روحانی
ترجمه‌ی قرآن (به فارسی)، نامی عمومی برای رشته‌ای از کتابها که هدف آن منتقل کردن معانی آیات قرآنی به فارسی‌زبانان است. ایرانیان، چنانکه پیداست، از نخستین سده‌های اسلامی در بیشتر رشته‌های فرهنگ و معارف و تمدن اسلامی، پیشگام و راهگشای و مبتکر بوده‌اند. در زمینه‌ی تفسیر قرآن مجید، برگردان قرآن به زبانی غیر عربی نیز ابتکار و پیشگامی با ایرانیان بود زیرا: «سلمان فارسی از مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) دستوری خواست تا قرآن به پارسی به قوم خویش نویسد. وی دستوری داد. چنین گفتند که وی قرآن نوشت و پارسی آن در زیر آن بنوشت» (تاج التراجم، فصل اول). ترجمه‌ی قرآن به فارسی دارای تاریخ تحولی دراز آهنگ و فراز و نشیبهای ویژه‌ی خویش است. مفسران مؤمن و پاک اعتقاد همراه این بیم و نگرانی را داشته‌اند که مبادا به هنگام انتقال دادن معانی قرآن از زبان عربی به زبانهای دیگر، بخشی از آن معانی در جریان انتقال از میان یا از دست برود، یا حالت عام و پر احتمال الفاظ و عبارات به تنگنا گراید یا در نقل مقصود خلل یا اشتباهی رخ دهد یا خواننده از فیض آن همه زیباییهای اصل عربی محروم گردد. راه چاره‌ای که مترجمان برای این کار برگزیده‌اند، برگردان واژه به واژه‌ی قرآن مجید بوده که قرنها دوام یافت. مقصود این بوده است که با این کار حالت عام الفاظ و عبارات را نگه دارند و اگر ابهامی در اصل عربی هست، آن را به همانگونه به زبان دیگر منتقل سازند. این همه پرهیز و خویشتن‌داری، به رعایت حرمت و قداست والای قرآن مجید بود. باری، چون قرن نخستین هجری به سر آمد و روزگار گسترده‌ی قرآن کریم بر پایه‌ی احادیث نبوی و روایات ائمه‌ی طاهرین (علیهم‌السلام) و اقوال صحابه و تابعین فرا رسید، مجال بیشتری برای برگردان آن به زبانهای دیگر فراهم آمد. مترجمان قرآن دریافتند که می‌توانند کاستیهای ترجمه را با افزودن تفسیر، جبران کنند. کار بدینسان بود که نخست یک یا چند آیه را می‌نوشتند و ترجمه‌ی واژه به واژه‌ی آن را اغلب در زیر آیه می‌آوردند و سپس به شرح دادن معانی آیه یا آیات می‌پرداختند و آنچه را در آن حالت فشرده‌ی کوتاه، گفتنی نبود، بسط می‌دادند. آنچه در اینجا آورده می‌شود، برخی از ترجمه‌های فارسی است که ضمن کارهای مستقل یا ضمن تفاسیر قرآنی آمده و همه یا برخی از آن به مرحله‌ی چاپ و انتشار رسیده است. هنوز کتابخانه‌های بزرگ ایران مانند کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه‌ی ملی، کتابخانه‌ی مجلس شورای ملی و به ویژه کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی دارای انبوهی تراجم فارسی قرآن مجید است که محققان مجال بازنویسی و تصحیح و مقابله کردن و چاپ و انتشار آن را نیافته‌اند. روی هم رفته می‌توان به جرأت ادعا کرد که ترجمه‌های فارسی قرآن مجید از همه‌ی زبانها قدیمتر و بیشتر و در عین حال کاملتر و استوارتر است. ترجمه‌هایی که در اینجا معرفی می‌شوند، جزو کتابهایی به شرح زیر آمده‌اند:
1) قرآن قدس، ترجمه‌ی نسبتاً کاملی از قرآن مجید که نسخه‌ی خطی آن در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی است. مترجم ناشناخته است زیرا در آغاز آن از اول سوره‌ی فاتحة الکتاب تا پایان آیه‌ی 212 سوره‌ی (بقره) و در پایان آن از اوایل سوره‌ی 93 (الضحی) به بعد افتادگی دارد و تاریخ نگارش آن نیز نادانسته است. خط عربی این ترجمه «کوفی متحول» است، زبان آن پهلوی گراینده به فارسی دری و اصول عقاید جاری در آن اعتزالی یا شیعی امامی. در ترجمه‌ی آیه‌ی 109 از سوره‌ی 11 (هود) گفته می‌شود: «ایما بَوَنده داداران هیم نیاوه‌ی ایشان را جد کهیسته»، و در تعبیر «استوای خدا بر عرش» آمده است «و از غلبه کردن ورعرش». در این ترجمه انبوهی واژگان و تعبیرهای ناب فارسی به کار رفته است (مانند «بینا پنداشتاران» در ترجمه‌ی «مستبصرین») که مانند آن را در هیچ متن فارسی کهنه یا نو نمی‌توان یافت. شواهد نشان می‌دهد این ترجمه متعلق به تاریخی از حدود سال 250 تا حداکثر 350 ق است. این کتاب با تصحیح علمی و انتقادی دکتر علی رواقی در سال 1364 ش در دو جلد بزرگ در تهران چاپ و منتشر شده است؛ 2) ترجمه‌ی تفسیر طبری، ضمن آن ترجمه‌ی کامل و واژه به واژه‌ی قرآن مجید آمده است. این ترجمه بر پایه‌ی تفسیر محمد بن جریر طبری (226-310) در زمان پادشاهی منصور بن نوح سامانی (350-365 ق) فراهم آمده است. مترجم یا مترجمان آن دانسته نیستند. در آغاز آن گفته می‌شود این تفسیر بزرگ است از محمد بن جریر طبری ترجمه کرده به زبان پارسی و دری راه راست. و این کتاب را بیاوردند از بغداد، چهل مصحف بود. این کتاب نبشته به زبان تازی و به اسنادهای دراز بود و بیاوردند سوی امیر سید مظفر ابو صالح منصور بن نوح بن نصر بن احمد بن اسماعیل رحمةالله علیهم اجمعین. پس دشخوار آمد بر وی خواندن این کتاب و عبارت کردن آن به زبان تازی و چنین خواست که مر این را ترجمه کند به زبان پارسی. پس علمای ماوراءالنهر را گرد کرد و این از ایشان فتوا کرد که روا باشد که ما این کتاب را به زبان پارسی گردانیم؟ گفتند: روا باشد خواندن و نوشتن تفسیر قرآن به پارسی مر آن کسی را که او تازی نداند، از قول خدای عزوجل که گفت: من هیچ پیغامبری را نفرستادم مگر به زبان قوم او و آن زبانی که ایشان دانستند. و دیگر آن بود که این زبان پارسی از قدیم باز دانستند از روزگار آدم تا روزگار اسماعیل (علیه‌السلام)، همه‌ی پیغامبران و ملوکان زمین به پارسی سخن گفتندی. و اول کس که سخن گفت به زبان تازی، اسماعیل پیغامبر (علیه‌السلام) بود و پیغامبر ما (صلی الله علیه و آله و سلم) از عرب بیرون آمد و این قرآن به زبان عرب بر او فرستادند. و اینجا بدین ناحیت زبان پارسی است... (ترجمه‌ی تفسیر طبری، 5/1-6)؛ 3) ترجمه‌ی قرآن موزه‌ی پارس، از مترجمی ناشناخته، احتمالاً از اوایل قرن پنجم هجری. از آغاز سوره‌ی 19 (مریم) تا پایان سوره‌ی الناس (114). ترجمه‌ی واژه به واژه‌ی قرآن مجید بدون متن عربی است. این ترجمه به کوشش دکتر علی رواقی به سال 1355 ش از سوی بنیاد فرهنگ ایران در تهران به چاپ رسیده است؛ 4) تاج التراجم فی تفسیر القرآن الاعاجم، ترجمه‌ی کاملی از قرآن مجید است به قلم عمادالدین ابوالمظفر طاهر شهفور بن محمد اسفراینی (م 471 ق) جزو بهترین ترجمه‌هاست. نسخه‌های خطی آن در بسیاری از کتابخانه‌های ایران و ترکیه موجود است؛ 5) کشف الاسرار و عدةالابرار تفسیر کاملی از قرآن مجید است نوشته‌ی امام سعید رشیدالدین ابوالفضل بن احمد بن محمد بن محمود میبدی که نگارش آن را در آغاز سال 520 ق شروع کرده و دانسته نیست در چه تاریخی به پایان برده است. میبدی در پیشگفتار خویش تصریح می‌کند که تفسیر شیخ‌الاسلام ابواسماعیل خواجه عبدالله بن محمد انصاری معروف به «پیرهرات» (396-481 ق) را بررسی کرده و چون آن را در نهایت ایجاز دیده است. به نگارش این تفسیر پرداخته است. ابوالفضل میبدی کار خود را در سه نوبت انجام داده است: «نوبت اولی» ترجمه‌ی توضیحی آیات است، بدینسان که نویسنده نخست چند آیه‌ی مربوط به هم را جمله به جمله می‌آورد و در دنبال هر جمله ترجمه‌ی واضح و روشن آن را می‌نگارد. او در اینجا گرایش آشکاری به بهره‌وری از فارسی سره دارد ولی نثر او شاهکار مطلق و جاودان و یگانه‌ی زبان فارسی است. در نوبت دوم آیات را از جنبه‌های گوناگون تفسیر می‌کند و در نوبت سوم به تأویل عرفانی آیات می‌پردازد. میبدی با آنکه شیعه نیست ولی گرایشهای شیعی دارد، وی از حضرت علی (علیه‌السلام) و سایر ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) یا درباره‌ی آنها روایات بسیاری می‌آورد. دکتر محمد مهدی رکنی تحقیقی تحت عنوان «جلوه‌های تشیع در تفسیر کشف الاسرار» دارد که در یادنامه‌ی علامه‌ی امینی به طبع رسیده است. تفسیر کشف الاسرار به سال 1331 ش به کوشش و تصحیح شادروان دکتر علی اصغر حکمت و عده‌ای از استادان دانشگاه تهران در ده جلد در تهران چاپ و منتشر شده است و از آن زمان چند بار دیگر به چاپ رسیده است؛ 6) تفسیر نسفی، تفسیری کامل است از قرآن مجید از ابوحفص نجم‌الدین عمر بن محمد نَسَفی (462-538 ق). این کتاب دارای ترجمه‌ی همه‌ی قرآن است. گونه‌ی آن ترجمه‌ی تشریحی مختصر است. تفسیر نسفی به شیوه‌ای علمی و انتقادی توسط دکتر عزیزالله جوینی تصحیح گشته و در سالهای 1353-1354 ش در دو جلد از سوی بنیاد فرهنگ ایران در تهران به چاپ رسیده و در سال 1362 ش از سوی بنیاد قرآن در تهران تجدید چاپ شده است؛ 7) ترجمه و تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کاملی از قرآن مجید است از ابوالفتوح حسین بن رازی که احتمالاً میان سالهای 480 و 520 ق می‌زیسته است. برخی نیز روزگار زندگی او را دیرتر دانسته احتمال داده‌اند که این تفسیر در حدود 556 ق نگاشته شده است. نام اصلی تفسیر او روض‌الجِنان و روح‌الجَنان است. شیوه‌ی وی در ترجمه چنان است که یک یا چند آیه را می‌آورد و در زیر آیات به ترجمه‌ی واژه به واژه‌ی آن می‌پردازد. تفسیر ابوالفتوح بارها به چاپ رسیده است. چاپ نسبتاً خوبی از آن به کوشش علامه شادروان حاج میرزا ابوالحسن شعرانی، (م 1352 ش / 1393 ق)، در سال 1398 ق در 12 جلد از سوی کتابفروشی اسلامیه در تهران انتشار یافته است. اما بهترین طبع و تصحیح انتقاد آن به کوشش دکتر محمدجعفر یاحقی و دکتر مهدی ناصح از سوی بنیاد پژوهشهای اسلامی مشهد در 20 مجلد انتشار یافته است؛ 8) ترجمه و تفسیر بصایر یمینی، تفسیری از همه‌ی قرآن مجید با ترجمه‌ی آیات به فارسی روان و استوار است از معین‌الدین محمد بن محمود نیشابوری. این تفسیر از قرن ششم به جای مانده است جلد اول این تفسیر به شیوه‌ای علمی و انتقادی به کوشش دکتر علی رواقی در سال 1359 ش از سوی بنیاد فرهنگ ایران در تهران انتشار یافته است. حدود ده نسخه‌ی خطی از آن در موزه‌های لنینگراد و کتابخانه‌های ایران و ترکیه موجود است؛ 9) ترجمه و تفسیر سور آبادی، تفسیری است دارای ترجمه‌ی توضیحی همه‌ی قرآن مجید از ابوبکر عتیق بن محمد سورآبادی نیشابوری (م ح 494 ق) چگونگی کار سورآبادی چنین است که یک آیه (گاهی تماماً یکجا، و گاهی مجزا) را جزءبه‌جزء می‌آورد و به فارسی ترجمه می‌کند و سپس عنداللزوم به تفسیر و تأویل آن می‌پردازد و همواره به اخبار و احادیث و گفته‌های مفسران بزرگ و راویان اخبار و به اشعار عربی استناد می‌جوید. نسخه‌ی عکسی آن در یک جلد به سال 1353 ش توسط بنیاد فرهنگ ایران در تهران چاپ و منتشر شده و دکتر پرویز ناتل خانلری بر آن مقدمه نوشته است؛ 10) ترجمه و تفسیر قرآن مجید (از نسخه‌ی محفوظ در دانشگاه کمبریج)، تفسیری فارسی است با ترجمه‌ی ادبی و استوار و تفصیلی از نویسنده‌ای ندانسته که به سال 628 ق نگارش یافته است. این تفسیر در دو جلد (جلد اول از سوره‌ی مریم تا صافات و جلد دوم از سوره‌ی ص تا سوره‌ی الناس) به تصحیح دکتر جلال متینی به سال 1349 ش از سوی بنیاد فرهنگ ایران در تهران انتشار یافته است؛ 11) تفسیر گازریا جِلاء الاذهان و جَلاء الاحزان، تفسیری از همه‌ی قرآن مجید است از ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی از دانشمندان شیعی قرن نهم یا دهم هجری. شیوه‌ی کار او بیشتر بر تفسیر و کمتر بر ترجمه‌ی آیات استوار است. آنچه را ترجمه کرده، دارای نثری روان و پخته است. این تفسیر را علامه‌ی شادروان میرجلال‌الدین محدث ارموی به شیوه‌ای علمی و انتقادی تصحیح کرده و در یازده جلد (جلد یازدهم آن شامل فهارس) به سال 1337-1341 ش در تهران منتشر ساخته است. این تفسیر و ترجمه در واقع تحریری از تفسیر ابوالفتوح رازی است؛ 12) گزاره‌ای از بخشی از قرآن کریم (تفسیر شنقشی) ترجمه‌ی تفصیلی ده سوره از قرآن مجید (سوره‌ی فاتحةالکتاب تا یونس) است که از زندگی نویسنده‌ی آن اطلاعی در دست نیست. از نثر کهن و استوار آن می‌توان حدس زد که از حدود زمانی (قرن دهم یا بسیار جلوتر از آن) باشد. چاپ علمی و انتقادی این تفسیر به کوشش دکتر جعفر یاحقی به سال 1355 ش از سوی بنیاد فرهنگ ایران در تهران انجام یافته است؛ 13) ترجمه و تفسیر مواهب علیه یا تفسیر حسینی، ترجمه‌ی توضیحی و تفسیری همه‌ی قرآن مجید است از کمال‌الدین حسین بن علی کاشفی معروف به «حسین واعظ» (م 910 ق). وی همروزگار و از درباریان سلطان میرزا حسین بایقرا (873-911 ق) بوده که به نام وی و وزیرش امیر علیشیر نوایی کتابهای گرانبهایی نوشته است. شیوه‌ی کار او چنان است که ترجمه‌ی توضیحی مفصل را بدون عبارت عربی می‌آورد. تاریخ نگارش این ترجمه، سال 899 ق است. نویسنده از دانشمندان شیعی امامی است. این کتاب با تصحیح و مقدمه و تعلیقات سید محمدرضا جلالی نایینی در چهار مجلد به سال 1317 ش از سوی کتابفروشی اقبال در تهران چاپ و منتشر شده است و در پاکستان نیز همراه با ترجمه‌ی فارسی شاه ولی‌الله دهلوی از قرآن مجید انتشار یافته است؛ 14) ترجمه و تفسیر منهج الصادقین، تفسیری است از همه‌ی قرآن مجید، نوشته‌ی عالم شیعی امامی ملافتح الله بن شکرالله کاشانی (م 988 ق) وی ابتدا ترجمه‌ی توضیحی مفصل آیات را می‌آورد و سپس به تفسیر آن می‌پردازد این کتاب بارها در ایران به چاپ رسیده از آن میان در سال 1333 ش در 10 جلد از سوی کتابفروشی علمی در تهران چاپ و منتشر شده است؛ 15) ترجمه و تفسیر شریف لاهیجی، تفسیری است با ترجمه‌ی تشریحی آیات قرآن مجید از بهاءالدین محمد بن شیخ علی شریف لاهیجی، از دانشوران شیعی امامی (م 1088 تا 1095 ق). وی در تاریخ 14 ربیع‌الاول 1086 ق از نگارش این تفسیر فراغت یافته است. این کتاب در دو جلد با پیشگفتار و تصحیح شادروان جلال‌الدین محدث ارموی به سال 1381 ق از سوی اداره‌ی کل اوقاف در تهران چاپ و منتشر شده است؛ 16) تاج التراجم، ترجمه‌ای است ساده از همه‌ی قرآن مجید نوشته‌ی آقا جمال خوانساری (م 1125 ق) که پس از 1867 م در بمبئی چاپ و منتشر شده است. وی این ترجمه را در اصفهان نوشته است؛ 17) قرآن مجید با ترجمه و تفسیر ترجمه‌ی واژه به واژه‌ی همه‌ی قرآن مجید همراه پاره‌ای شروح تفسیری است نوشته‌ی محمود حسن دیوبندی و شبیر احمد دیوبندی (مؤلف موضح الفرقان) اصل کتاب به زبان اردو بوده است که به گفته‌ی ناشر افغانی آن در سال 1323 ق «زیر نظر هیأتی از علمای جید این کشور» به فارسی برگردانده و در پنج مجلد چاپ شده است. این کتاب در سال 1375 تا 1379 ق در 11 جلد از سوی شرکت سهامی در افغانستان چاپ و منتشر گشته است؛ 18) ترجمه و تفسیر اثنا عشری، ترجمه‌ای است مفصل و تشریحی از همه‌ی قرآن مجید همراه تفسیر آیات، نوشته‌ی حسین بن احمد حسینی شاه عبدالعظیمی که از سال 1335 تا 1379 ق در 11 جلد از سوی شرکت سهامی طبع کتاب در تهران چاپ و منتشر شده است؛ 19) قرآن مجید با ترجمه‌ی فارسی، ترجمه‌ی ساده‌ای است از مرحوم ابوالقاسم پاینده (م 1363 ش) که در سال 1336 ش در تهران به چاپ رسیده است؛ 20) قرآن کریم، ترجمه‌ی فارسی ساده‌ای است گراینده به فارسی سره، دارای نثری روان و شیوا از شیخ محمد کاظم معزی از همه‌ی قرآن مجید که به سال 1337 ش از سوی کتابفروشی علمیه‌ی اسلامیه در تهران چاپ و منتشر شده است و نشر پیوسته‌ی آن ادامه دارد؛ 21) تفسیر جامع، کتابی تفسیری است از حاجی سید ابراهیم بروجردی در حدود ده جلد که حاوی ترجمه و تفسیر همه‌ی قرآن کریم از آغاز فاتحه تا پایان سوره‌ی 114 (الناس) است. شیوه‌ی مؤلف چنین است که نخست چند آیه‌ی پیوسته به هم را می‌آورد و ترجمه‌ی لفظی می‌کند و سپس به تفسیر آن می‌پردازد. این تفسیر به سالهای 1335-1340 ش به همت حاجی مختار معینی در تهران به چاپ رسیده است؛ 22) اطیب البیان فی تفسیر القرآن، کتابی تفسیری به زبان فارسی است نوشته‌ی حاج سید عبدالحسین طیب دارای چهارده جلد که مؤلف از نگارش جلد اول آن به سال 1341 ش / 1382 ق) فراغت یافته است. شیوه‌ی نویسنده‌ی این تفسیر چنان است که نخست یک آیه یا بخشی از یک آیه‌ی قرآن مجید را می‌آورد و آن را به فارسی ساده ترجمه می‌کند و سپس طی بخشهای جداگانه و زیر عنوانهای مستقل، به شرح و تبیین و تفسیر و تأویل مفصل آن می‌پردازد. این تفسیر از سال 1341 ش به بعد در تهران چاپ و منتشر شده است؛ 23) قرآن رنگی با ترجمه‌ی فارسی، ترجمه‌ی ساده‌ای است از همه‌ی قرآن تصنیف بصیر الملک محمد طاهر شیبانی کاشانی در یک جلد که به سال 1344 ش از سوی انتشارات محمدحسن علمی در تهران چاپ و منتشر شده است؛ 24) تفسیر عاملی، کتابی تفسیری به زبان فارسی در هفت جلد است، نوشته‌ی ابراهیم عاملی مشهدی معروف به «موثق» که نخست آیات را واژه به واژه با توضیح کوتاه در داخل پرانتز ترجمه می‌کند و سپس به تفسیر آن می‌پردازد. این کتاب در سال 1345 ش به بعد از سوی کتابفروشی باستان در مشهد چاپ و منتشر شده است؛ 25) قرآن کریم یا ترجمه و تفسیر عمادزاده، کتابی تفسیری به زبان فارسی از عمادالدین حسین اصفهانی در پنج مجلد است. شیوه‌ی مؤلف ترجمه‌ی توضیحی مفصل است این تفسیر به سال 1346 ش در تهران چاپ و منتشر شده است؛ 26) قرآن مجید با آخرین ترجمه یا منتخب التفاسیر. ترجمه‌ای تفصیلی و توضیحی از قرآن کریم است نوشته‌ی شادروان مهدی الهی قمشه‌ای وی آیات را با زبانی ساده‌ی قابل پسند عامیان و نه چندان ادبی ترجمه کرده و توضیحاتی براساس اصول اعتقادات شیعی امامی بر آن افزوده است. این ترجمه به سال 1347 ش از سوی انتشارات علی اکبر علمی در تهران چاپ و منتشر شده است این، رایجترین ترجمه‌ی قرآن کریم در میان ایرانیان است و بارها از سوی ناشران مختلف انتشار یافته است؛ 27) قرآن مجید با ترجمه‌ی فارسی و کشف الآیات، اثری است از حاج شیخ عباس مصباح‌زاده در یک جلد که به سال 1347 ش از سوی شرکت نسبی اقبال در تهران چاپ و منتشر شده است؛ 28) ترجمه‌ی فارسی قرآن یا چکیده‌ای از کشف الحقایق عن نکت الایات و الدقایق ترجمه‌ی توضیحی مفصلی است که اصل عربی آن از میر محمد کریم بن جعفر علوی حسینی موسوی است و حاج عبدالمجید - صادق نوبری آن را به فارسی برگردانده است. این ترجمه به سال 1348 ش از سوی شرکت نسبی اقبال در تهران چاپ و منتشر شده است؛ 29) قرآن عظیم با ترجمه و خلاصه‌ی تفسیر ترجمه‌ی توضیحی مفصلی است از حاج سید علی نقی فیض‌الاسلام (م 1364 ش) که در سال 1348 ش در سه جلد در تهران چاپ شده است؛ 30) قرآن مجید با ترجمه و جمع‌آوری تفسیر، ترجمه‌ی توضیحی مفصلی است نوشته‌ی شادروان زین‌العابدین رهنما در چهار جلد. متن آن ترجمه‌ی قرآن است و در پاورقی توضیحاتی سودمند و مفصل دارد. این کتاب از آبان 1346 ش تا شهریور 1354 ش در چاپخانه‌ی کیهان در تهران چاپ و منتشر شده است؛ 31) قرآن کریم با معنای فارسی، ترجمه‌ای است از حکمت آل آقا به صورت لفظی ساده که در سال 1353 ش از سوی شرکت نسبی اقبال در تهران چاپ و منتشر شده است؛ 32) ترجمه‌ی تفسیر المیزان تفسیری است به زبان فارسی اصل آن به زبان عربی از علامه سید محمدحسین طباطبایی (1281-1360 ش) که گروهی از مترجمان آن را به فارسی برگردانده‌اند (در 40 جلد) در این ترجمه (به اقتضای اصل عربی) نخست چند آیه‌ی مربوط به هم آورده می‌شود و به فارسی ترجمه می‌گردد و سپس تفسیر مفصل آن می‌آید. ترجمه‌ی دیگری از سراسر این تفسیر به قلم آقای سید محمدباقر موسوی همدانی به عمل آمده که ترجمه‌ی آیات را به فارسی شیوائی درآورده است. این ترجمه در 20 مجلد از سوی دفتر انتشارات اسلامی در قم و تهران انتشار یافته است؛ 33) ترجمه‌ی تفسیر مجمع البیان، تفسیری است به زبان فارسی اصل آن به زبان عربی از ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (م 548 ق) که گروهی از مترجمان از جمله دکتر محمد مفتح، حسین نوری، احمد بهشتی، دکتر سید ابراهیم میرباقری، رضا ستوده، محمد رازی و جز ایشان آن را به فارسی برگردانده‌اند. در این تفسیر نخست یک آیه به فارسی ساده ترجمه و سپس تفسیر می‌شود. این تفسیر در سال 1359 ش در 27 جلد از سوی انتشارات فراهانی در تهران چاپ و منتشر شده است؛ 34) تفسیر نمونه، کتابی تفسیری به زبان فارسی است که گروهی از طلاب علوم دینی حوزه‌ی علمیه‌ی قم زیر نظر آیةالله ناصر مکارم شیرازی آن را تألیف کرده‌اند. در این تفسیر نخست چند آیه‌ی پیوسته به هم آورده می‌شود و به فارسی ساده‌ی لفظی ترجمه می‌گردد و سپس آن آیات مفصلاً و بر پایه‌ی اصول علمی و منطقی روز تفسیر و تبیین می‌شوند. این کتاب شامل تفسیر و ترجمه‌ی همه‌ی قرآن مجید است. چاپ آن از 1353 ش در تهران از سوی انتشارات دارالکتب الاسلامیه آغاز شده و در 30 مجلد به پایان رسیده است؛ 35) ترجمه‌ی عبدالمحمد آیتی از قرآن مجید (تهران، انتشارات سروش، 1367 ش) که یکی از شیواترین ترجمه‌های قرآن به فارسی تا امروز است؛ 36) ترجمه‌ی محمد خواجوی که دارای مقدمه‌ی مبسوطی در علوم قرآنی است، وجه امتیاز ترجمه‌ی آقای خواجوی این است که وجوه و نظایر یعنی معانی مختلف یک لفظ قرآنی را در ترجمه ظاهر کرده است (تهران، مولی 1369 ش)؛ 37) معانی قرآن، ترجمه‌ی محمدباقر بهبودی که از حدیث‌شناسان برجسته‌ی این روزگار هستند (تهران، 1369 ش).
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.
