تاريخچه مدينة النبي
چكيده
قبيله ثقيف از قبايل مهم در تاريخ صدر اسلام به شمار مى رود. آنان ساكنان طائف بودند. موقعيت ممتاز طائف، توجه عرب را به آن شهر و ساكنانش معطوف كرده و ايشان را هم پيمان قريش، اوس، خزرج و يهود قرار داده و محلى براى سرمايه گذارى قريش بود. طائف محلى به دور از صحنه هاى داغ سياسى و نزاع ها و جنگ هاى قدرت بود. طائف پناه گاه فراريان، عزلت گاه از جامعه بريدگان، تبعيدگاه نااهلان، مخالفان، متمردان و آشوب گران بود. كشاورزى، دامپرورى، حِرَف و صنايع آن و حضور فعّال آنان در تجارت و صادرات كالا و نيز شركت در بازارها، از جمله در عكّاظ، گواه خوبى بر اوضاع اقتصادى آن است. ثقيف به دليل حضور كمترش در جنگ ها و وقايع و ايام، دوران جاهليتى كم هياهو، و به دليل در برداشتن بت «لات»، بيت اللات، مناصب و آداب حج گذارى آن، دورانى بلند آوازه داشت.
نَسَب ثقيف و تيره هايى آن، طرح و بررسى حيات دينى، فرهنگى، سياسى، اجتماعى و اقتصادى و جغرافياى طبيعى و انسانى ثقيف و طائف، از موضوعاتى است كه در قسمت اول اين نوشتار آمده است. ادامه تاريخ قبيله ثقيف و نقش ثقفيان در تحولات تاريخ صدر اسلام از پذيرش اسلام پس از امتناع، فرماندهى در فتوح و ولايت دارى بصره و كوفه و عراق و منزله، بازوى دست راست امويان در سياست و نظامى گرى بودن و... از جمله نكاتى است كه در قسمت هاى بعدى طرح و بررسى خواهد شد.
الف ) پيشـينه ثقيـف
1ـ نسب ثقيف
هوازن و قيس عيلان اجداد دور و نزديك ثقيف اند و هر يك از موارد چهارگانه بعدى مستقل از يكديگرند. «قسى بن منبه بن النبيت بن منصور بن يقدم بن اَفصى بن دُعْمىّ بن اياد بن نزار»، منسوب به «اياد» است.6 برخى ثقيف را به قوم ثمود نيز نسبت داده اند.7 در مورد انتساب ثقيف به «ابورغال»8 و «عبد ابورغال»9 گزارش هاى افسانه گونه اى نقل شده است كه دو نفر به نام ابورغال بودند، معروف ترين آن دو، شخصى است كه ابرهه و اصحاب فيل را تا نزديك مكه راهنمايى كرد و همان جا مُرد و مردم قبرش را سنگ سار مى كردند.10 شخص ديگر، سلطان و حاكم ستم گر طائف و نواحى اطراف آن بود كه خداوند بر او غضب كرد و وى را بين طائف و مكه با عذابى هلاك ساخت و عرب قبرش را سنگ سار مى كرد.11 برخى مى گويند اين ابورغال از بقاياى ثمود بود و قبيله ثقيف از فرزندان او هستند. آنان بر اين انتساب، از روايت پيامبر(صلى الله عليه وآله) گواه مى آورند كه حضرت بر قبر ابورغال گذشت و فرمود: «هو ابوثقيف، كان من ثمود، و كان هذا الحرم يدفع عنه».12هم چنين گويند قسى عبد ابورغال بود كه اربابش را كشت و گريخت و همو پدر ثقيف شد و شاهدش، اين است كه روزى حضرت على(عليه السلام)بر ثقيف مى گذشت آنان حضرت را ريشخند كردند، حضرت به آنان فرمود: « يا عبيد ابى رغال...».13 گويند: ثقيف با پسر خاله اش، جسر كه بعدها نخع ناميده شد با كشتن مأمور جمع آورى صدقات كه از طرف پادشاه يمن نصب شده بود، فرار كردند. جسر به طرف شرق تا بيشه هاى نواحى يمـن رفت و آن جـا مانـدگـار شد.14 امّا قسـى به سمت غرب تا وادى القرى و وَجّ15رفت كه بعدها به طائف معروف شد. در آن جا نزد عامر بن ظرب عدوانى،16 رئيس آن سرزمين رفت و از وى پناه (جوار) خواست و دختر وى را به همسرى گرفت. او به كشاورزى پرداخت و كارش بالا گرفت و نزد مردم به زيركى و باهوشى و به ثقيف شهرت يافت.17 ثقيف پس از فوت همسرش زينب با آمنه18 يا عمره19 دختر ديگر عامر ازدواج كرد. عمره پيش از آن با صعصعة بن معاوية بن بكر بن هوازن ازدواج كرده و از وى عامر را به دنيا آورده بود. عامر بن ظرب تنها دو دختر داشت و ثقيف و عامر بن صعصعه، وارثان وى بودند. پس از فوت عامر، طائف بين فرزندان ثقيف و فرزندان عامر بن صعصعه باقى ماند.20 در واقع، عدوان ثقيف را در طائف سكونت داد.21
2 ـ جغرافياى طبيعى و انسانى طائف
در گزارش ديگرى نيز آمده است: جبرئيل يك قطعه از سرزمين فلسطين را جدا كرد و آن را دور كعبه طواف داده، در محل فعلى طائف گذاشت، و آن را طائف ناميدند.26 در خبر ديگرى، وجه تسميه طائف به داستان سكونت هاجر(عليها السلام) و اسماعيل(عليه السلام) در مكه و اقامت حضرت ابراهيم(عليه السلام) در محل طائف بر مى گردد. طبق اين گزارش، حضرت ابراهيم(عليه السلام) به زيارت كعبه مى آمد و طواف مى كرد و به آن محل برمى گشت و آن جا با دعاى حضرت ابراهيم(عليه السلام) آباد شد،27 چرا كه خداوند آن دعا را مستجاب كرد و زمين طائف را از اردن آورد و هفت بار دور كعبه طواف داد و در محل فعلى آن قرار داد.28ظاهراً اين روايت با روايت قبلى يكى است، منتها برخى به دعاى حضرت ابراهيم(عليه السلام)اشاره كرده و برخى متعرض آن نشده اند. البته جعلى بودن اين روايات بعيد نيست و در هر حال، اين امر با اين روايات ضعيف و مرسل قابل اثبات نيست، علاوه براين، اگر دعاى حضرت ابراهيم با استجابت همراه بود جا داشت كه در قرآن در كنار دعاى ابراهيم(عليه السلام) به آن اشاره مى شد.29 خاطرنشان مى شود كه مفسران عالى مقام شيعى، نظير قمى، طوسى، طبرسى و فيض نيز ذيل آيه ياد شده به اين داستان اشاره نكرده اند.30 در منابع كهن تاريخى نيز شاهدى بر آن نيافتيم.
طائف در دل وجّ در دو منزلى مكه،31 در فاصله دوازده فرسخى32 و 75 ميلى جنوب شرقى مكه33 بر كوهستان غزوان قرار دارد.34 طائف، مانند يثرب، خيبر، فدك و تيماء از مناطق حاصل خيز و قابل كشت و زرع حجاز به شمار مى رفت. اين شهر با شرايط مساعد جوّى و طبيعى، مركز اسكان شمارى از قبايل شد.35 ساكنين قديمى طائف، عدوان و عمالقه و ... بودند.36 آن جا را پيش از اين وجّ به نام وجّ بن عبدالحى از عمالقه مى ناميدند. وى برادرى به نام أجاء داشت كه كوه طىّء به نام اوست.37 برخى ثمود را پس از عمالقه ساكن آن جا شمرده اند.38 و به نظر برخى عدوان بر عمالقه غلبه كردند و طائف را بنوعامر بن صعصعه به ارث بردند و ثقيف با پيمان نامه اى بنوعامر را بيرون كرد و با نبردى بر بنوعامر و طائف غلبه كرد39 و آن جا محل سكونت ثقيف،40 حميَر و اقوام قريش بود.41 بر اساس گزارش بلاذرى، تعدادى از يهوديان طرد شده از يمن و يثرب، در طائف ساكن شدند و به تجارت مشغول بودند.42
ثقيف و بنوعامر بن صعصعه ساكنان طائف و اطراف آن بودند. با كثرت جمعيت و ازدياد شعوب و بطون مختلف، ثقيف (فرزندان قسى بن منبه) به بنوعامر گفتند: شما اهل باديه هستيد و بيابان و چادر را به سكونت ثابت در خانه هاى گلى ترجيح مى دهيد و خيمه و وَبَر را از درخت و شجر بيشتر دوست مى داريد. شما از اين جا كوچ كنيد، هر آن چه از چارپايان و شتران است از آن ِ شما، باغ و بوستان نيز براى ما و نصف غلات نيز براى شما، در پايانِ هر سال بياييد و سهم خود را دريافت كنيد.43 بدين ترتيب، ثقيف ساكنان طائف شدند و بنو عامر نيز از آن سهمى داشتند.
همسايگان ثقيف بر آبادانى طائف رشك بردند و سوداى تصرف آن را داشتند. در اين ميان، ثقيف از بنو عامر كه در باديه بود، كمك خواست، آن ها امتناع ورزيدند. مسعود بن مُعَتّب ثقفى44 از أوس كمك خواست آنان از كمك نظامى خوددارى كردند، اما كسى را كه در كار ساختمان سازى مهارت داشت با وى همراه كردند تا اطراف طائف ديوارى بسازند. ثقيف بر دور محل سكونت خود، باروى محكمى با دو دروازه در دو طرف به نام هاى صعب و ساخر براى بنو يسار و بنو عوف ساخت.45
ب ـ تيره هاى مختلف ثقيف: فرزندان ثقيف به تيره ها، بطون و شعوب مختلف تقسيم شدند و هر يك در طائف و مناطق دور و نزديك آن سكونت يافتند. ثقيف به دو تيره بزرگ احلاف و بنو مالك تقسيم شده و تا ظهور اسلام، هم چنان باقى بوده است.46فرزندان جهم و فرزندان عوف پسران ثقيف، از احلاف بودند.47 فرزندان بنو مالك دو تيره بزرگ بودند به نام بنوسائب بن اقرع و بنو حارث بن مالك كه به آنان الأثرون گفته مى شد.48موقعيت و پايگاه اجتماعى احلاف، از بنو مالك بالاتر بود.49
برخى تيره هاى معروف ثقيف عبارت اند از: بنوحبيب، بنو سعد بن عوف بن ثقيف،50بنوسفيان، بنوعقدة بن غيره، بنومعتب،51 بنوغـِيَرَه و بنو يسار بن مالك بن حطَيط.52 البته تيره هاى كوچك ترى نيز از اين بطون منشعب مى شود كه برخى از آنان عبارت اند از: آل ساعده از تيره بنى سفيان از قبيله ثقيف، آل عاشة (آل عائشة) تيره اى از بنى سفيان، آل عبيد از آل ساعده، بطن النور، بطن بنى سالم، بطن سفيان، بطن شماله، بطن عوف، بطن قريش،53 بطن هذَيل، بطن عمر، بطن بنوعمر از تيره بنى سفيان، تيره نمور،54 بطن ثقيفِ ترعه، بطن حمده، بطن طُوَيرق، (كه باديه نشين و غير باديه نشين بودند)، بطن عتيبه و بطن غُنَّم. هر يك از اين بطون به عشيره هايى تقسيم مى شدند55 و در محل هايى سكونت داشتند. اينك پس از آشنايى با جغرافياى طبيعى و انسانى طائف، تاريخ ثقيف را در روزگاران گذشته و پيش از اسلام بررسى مى كنيم.
ب ) اوضاع فرهنگى و اعتقادى ثقيف
بر خلاف فقر علمى و فرهنگى جوامع وَبَرى و مَدرى، از قريش بواطن در مكه گرفته تا قريش ظواهر در احابيش و باديه نشينانِ دل در گرو ابيضان و اسودان و احمران58 داشته، ثقيف به فرستادن افرادى به خارج از مرزهاى شبه جزيره عرب (اعزام دانشجو) اقدام كرد، چنان كه افتخار تحصيل در رشته طب را در دانشگاه جندى شاپور دارد. حارث بن كَلَدَه ثقفى طبيب مشهور عرب، هموست كه از دل طائف به فارس آمد و علم آموخت59 و پسرش نضر بن حارث نيز دانش آموخته جندى شاپور بود. عُروةُ بن مسعود ثقفى و غيلان بن سلمه ثقفى از كسانى هستند كه براى آموزش هاى نظامى و فراگيرى چگونگى استفاده از ابزار و ادوات جنگى به جُرَش عزيمت كرده بودند.60
ثقيف در باب علم و ادب و فرهنگ عرب نيز شاعران پرآوازه اى، چه پيش از اسلام و چه پس از آن به نمايش گذارده است. شاعرانى چون امية بن ابى الصلت ثقفى و بسيارى ديگر كه سياهه اى از نام ايشان در اين مقاله خواهد آمد.
در گزارش هاى تاريخى درباره حجاج بن يوسف ثقفى و پدرش آمده است كه شغل خاندانى ايشان معلمى بوده است61 و مى دانيم كه وجود طبقات فرهنگى در جوامع انسانى، شاخصه اى از رشد فرهنگ آنان است. ردپايى از كاهنان نيز كه از طبقات فرهنگى قلمداد مى شوند، در ثقيف مشهود است.
دور بودن ثقفيان از نزاع هاى جاهلى و ايّام العرب به نسبت ساير قبايل، از شعور سياسى ـ اجتماعى ايشان حكايت دارد. هم چنين پرهيز ايشان از شورش ها، قيام ها، غارت ها و نيز دورى از فتنه هاى سياسى و رويكرد به عافيت طلبى هاى سياسى (صرف نظر از حق و باطل بودن آن) نشان از زيركى و هوشيارى ثقيف است.
در ادامه بحث به دو مورد از مسائل مهم درباره اين قبيله مى پردازيم:
1 ـ دين و آيين
مشهورترين بت هاى حجاز كه مقام اول را در ميان تمامى بت ها داشتند، بت هاى ثلاثه، يعنى لات، عزّى و منات بودند كه دختران خدا تصور شدند. ثقيف بتى به نام لات داشت. لات در طائف قرار داشت و ثقيف پرستندگان اصلى آن بودند و بنايى بر آن ساخته، پرده اى بر آن انداخته و بر گرد آن طواف مى كردند.64
پيدايى بت پرستى را در حجاز به عمرو بن لُحىّ نسبت مى دهند، پرستش لات نيز به وى منسوب است. گفته اند لات، تخته سنگ چهار گوش سفيدى بود65 كه تنى چند از يهود نزد آن سبوس مى كوبيدند.66 مردى كه اين كار را انجام مى داد نامش لات و از ثقيف بود و چون درگذشت(يا مفقود شد)، عَمْرو بن لُحىّ به ثقيف گفت كه او نمرده، بلكه در اين صخره داخل شده است. پس ثقيف به دستور پسر لُحىّ بر روى آن صخره بنايى ساختند و «لات» (نام آن مرد) را بر آن گذاشتند. اين خبر اين گونه شايع شد كه خدا در تخته سنگ لات فرو رفته است.67 آنان معتقد بودند خدايشان در تابستان نزد لات و در زمستان نزد عزّى مى آيد.68 بر خلاف دورى محل لات، تمام قريش و ساكنان حجاز اين بت را پرستش مى كردند. ثقفيان مردم را به زيارت، حج گزارى و قربانى براى آن فرا مى خواندند و شبيه همان آدابى كه در مكه براى كعبه انجام مى شد براى لات انجام مى دادند.69 موسمى براى حج لات تعيين كرده بودند، و درّه اطراف آن را حريم مى دانستند.70 همه قبايل در آن جا اجتماع كرده، آن را گرامى مى داشتند.71 در يكى از جنگ هاى فجّار «لات» را به معركه برده، حريمى برايش معين كردند و به پناهندگان به آن آسيبى نمى رسيد.72
در قرآن مجيد نام اين بت ها به ترتيب لات، عزّى و منات آمده است : «أفريتم اللات و العزى و مناة الثالثة الاخرى».73 دومين بت معروف عرب، لات بود و در شأن و مرتبت بعد از منات و پيش از عزّى قرار داشت74 و به آن ربّة يا ربّة الطائف مى گفتند.75 عرب فرزندان خويش را به نام آن مى ناميدند، چون زيد اللات، و تيم اللات.76 برخى مفسران نوشته اند كه لات، از اللّه مشتق شده ـ چنان كه عزّى از عزيز اشتقاق يافته استـ و تاء براى تأنيث است.77 لات مناصبى چون سدانت، حجابت، عرافه و زجر78 داشت.79 سدانت80 آن با ثقيف بود. روايات مختلفى درباره متصديان سدانت از تيره هاى گوناگون ثقيف وجود دارد، اما به طور قطع در اختيار بنومالك بوده است، نه احلاف. بنو عتّاب و بنو مُعَتَّب پرده داران آن بودند. ايشان و فرزندان ابوالعاص و فرزندان ابى العاصى را به عنوان سدنه لات نام مى برند.81 افرادى براى زجر به ازلام نزد لات مى آمدند و وجوهى را نيز به متصديان آن مى پرداختند.82 قربان گاهى به نام غَبغَب در كنار آن ساخته، هَدى را در آن جا قربانى مى كردند. هدايا و نذورات لات، نظير برخى محصولات كشاورزى، زيورآلات، اسلحه، پارچه و قماش در آن جا نگهدارى مى شد.83 ثقيف از منافع مالى، اجتماعى و سياسى حجّاج و زوّار لات بهره مى برد، البته نه به اندازه بهره قريش از منافع كعبه. مغيرة بن شعبه و ابوسفيان كه پس از اسلام آوردن ثقيف، مأمور خراب كردن بناى لات و تخريب صخره شدند، آن اموال را برداشته و نزد پيامبر (صلى الله عليه وآله) بردند.84
وجود كَهَنه در ثقيف حاكى از اعتقاد مذهبى محكم آن هاست. عمرو بن اميه از تيره بنى علاج، كاهن ثقيف بود،85 هم چنين عوف بن عامر بن حسان بن مالك، كاهن و شاعر دوره جاهلى بود.86 از گزارش هاى بالا مى توان به جايگاه و منزلت رفيع اجتماعى و دينى ثقيف پى برد و اطمينان يافت كه آنان در رديف دومين قبايل عرب و مورد توجه ديگران بودند.
در منابع تاريخ از آيين حنيف و حنفا نيز در ثقيف اطلاعاتى به دست مى آيد، چنان كه اميه بن ابى الصلت را به دليل آن كه از بت پرستى روى برتافته بود87 از حنفاى ثقفى شمرده اند.
2 ـ آداب و رسوم
طائف، شاعران زيادى ندارد، زيرا فراوانى شعر و شاعرى ثمره جنگ و غارت ميان شاخه هاى قبايل و خاندان ها بوده است، چنان كه ميان اوس و خزرج بود، و اندكىِ شعر و شاعرى در قريش، عمان و طائف از كمى خون ريزى ايشان بود.88 با اين حال، شاعرانى در طائف و ثقيف ظهور كردند. ثقيف در هر طبقه از شاعران جاهلى، مخضرم و اسلامى شعر سرايانى عرضه كرده است. ابن سلام در طبقات الشعراء نام پنج تن از شاعران برجسته طائف را شمرده است.89 كه قسى بن منبه از آن جمله است; همو كه ثقيف نام داشت و سر سلسله قبيله ثقيف بود. شعر اميه بن ابى الصلت در مدح فارسيانى كه بر حبشيان پيروز شدند و نيز در رثاى كشته هاى بدر، مشهور است. او اشعار و عجايب و غرايب فراوان دارد.90 او، پدر و فرزندش از شاعران پرآوازه ثقيف بودند. ابومحجن حبيب و غيلان بن سلمه و ديگران از اين جمله اند.91
بنوثقيف اهل نسىء و نساءة نبودند.92 مرتكب زنده به گور كردن دختران (وأد بنات) نشده بودند.93 به نظر مى رسد وضع مناسب اقتصادى و اشتغال به كشاورزى مانع از چنين عملى بوده است، زيرا يكى از علل اين رفتار زشت، فقر و بيم از گرسنگى بود.
ج ) اوضاع سياسى ـ اجتماعى
پيش از ادامه بررسى اوضاع سياسى ـ اجتماعى ثقيف به اختصار به معرفى تنى چند از سران اين قبيله مى پردازيم:
1 ـ رؤساى ثقيف و طائف
مالك بن عوف نضرى رئيس هوازن و فرمانده كل سپاه مشركان در غزوه حنين بود. در اين غزوه، هوازن با ثقيف ائتلاف كردند. احلاف به سركردگى قارب بن اسود بن مسعود ثقفى ـ برادر زاده عروهـ و بنو مالك به فرماندهى ذوالخمار سبيع بن حارث به نبرد با مسلمانان رفتند.102
در سال نهم هجرى گروهى متشكل از احلاف و بنو مالك به سركردگى عبدياليل ـ كه او از احلاف و هم سن و سال عروه (رئيس طائف) بود، در هيئتى براى ملاقات با پيامبر (صلى الله عليه وآله)رهسپار مدينه شدند.103 نمايندگان ثقفيان پس از مسلمان شدن آهنگ بازگشت به طائف كردند. پيامبر (صلى الله عليه وآله) عثمان بن ابى العاص را كه خردسال ترين ايشان بود بر آنان برگزيد و بر طائف امارت داد. وى نخستين كارگزار رسول خدا (صلى الله عليه وآله) بر ثقفيان و طائف بود. او در دوره خلافت ابوبكر و مدتى در دوره خلافت عمر نيز عامل حكومتى بر آن جا بود. يعلى بن منيه پس از عثمان بن ابى العاص از سوى عمر به سمت ولايت گرى طائف برگزيده شد. سفيان بن عبدالله ثقفى نيز از طرف عثمان بر طائف حاكم شد.104 در دوره هاى بعدى، ثقفيان و امويان، زمامداران طائف بودند. طائف زمانى را پشت سر گذاشته كه زير سلطه نجده خارجى بود كه به موازات ابن زبير، داعيه خلافت داشت و يمن، طائف، عمان، بحرين، وادى تميم و عامر را تحت سلطه خويش درآورد.105
2 ـ وقايع و ايّام ثقيف
موقعيت ممتاز طائف همواره ديگران را به طمع مى انداخت كه بر آن دست يازند و همسايگانش بر آن رشك برده و به آن جا حمله برند، اين كه گفته شده: «ثقيف در اغلب جنگ هايش به دفاع مى پرداخته است» احتمالاً ناظر به وقايع مقارن ظهور اسلام بوده است. قبيله خَثعم با سپاهى، از يمن به طائف حمله برد. غيلان بن سلمه همراه ثقيف آنان را عقب راند، سپاهيان زيادى را كشت و به اسارت گرفت و سپس اسيران را آزاد ساخت.108
يكى ديگر از ايام ثقيف يوم وَجّ است كه در جريان آن، ثقيف و خالد بن هوذة درگير شدند و ثقيف بر ايشان غالب شد.109
بنوعامر بن صعصعه طبق قرارداد براى دريافت سهم خود از غلات به طائف آمد و از آن جاى كه پيش از آن، استغاثه ثقيف را اجابت نكرده بود، ثقيف از پرداخت سهم ايشان امتناع ورزيد. آن گاه بنوعامر به طائف حمله برد و ثقيف آنان را عقب راند. كسان بسيارى كشته شدند و زان پس، ثقيف بر تمام طائف مسلط شد.110 اين اتحاد و هم دلى، ضرب المثل ميان عرب شد، چنان كه حضرت ابوطالب نيز به آن تمثل جسته است:
مَنَعنا أرضنا من كل حىٍّ *** كما امتنعت بطائفها ثقيفُ111
أتاهم معشرٌ كـَى يسلبوهم *** فحالت دون ذلكم السيوفُ112
يوم شَمطَه يكى از جنگ هاى فجار است كه بين قريش و كنانه از يك سو و قبيله هاى سليم و هوازن از سوى ديگر به وقوع پيوست. رياست سپاه سليم و هوازن با مسعود بن معتب ثقفى بود. در آغاز درگيرى، پيروزى با كنانه بود، اما سرانجام هوازن بر كنانه پيروز شد و قريش كشته هاى زيادى داد.113
يوم عُكاظ يكى ديگر از جنگ هاى فجار بود كه مسعود بن معتب ثقفى براى جلوگيرى از خون ريزى، نزد همسرش سبيعه، دختر عبدشمس114 خيمه اى بر پا كرد و گفت هر كه به اين خيمه پناه آورد در جوار من است. حرب بن اميه ، جوار مسعود را پذيرفت و به عمه خويش سبيعه گفت هر كه را نزديك خيمه تو باشد پناه مى دهم.115
در غزوه حنين، ثقيف در ائتلافى با هوازن، مقابل مسلمانان ايستادند و شكست خوردند.
غزوه طائف، از مهم ترين وقايع ثقيف بود گرچه درگيرى زيادى رخ نداد و بيشتر به محاصره گذشت.116
البته بحث به ايّام العرب در دوران جاهلى ثقيف مربوط بود، گرچه اين دو غزوه از حوادث عصر نبوت و از ايّام الله محسوب مى شوند، ولى چون در دوران كفر و شرك ثقفيان بوده است در اين جا آورديم. اما درباره دوران اسلامى، وقايع و ايّام خاصى گزارش نشده است، مگر نبرد يوم جبانة السبيع كه در ذى حجه سال 66ق رخ داد و در آن مختار عليه كوفيان حضور داشت.117 البته نبردهاى ايشان در فتوحات و امثال آن به پاى همه مسلمانان نوشته شده است، گرچه ايشان نيز حضور نسبتاً مؤثرى هم داشته اند.
3 ـ ثقيف و اصحاب فيل
د ) اوضاع اقتصادى
مكه بسيارى از مال التجاره اقتصادى خود را از بازارهاى طائف تهيه مى كرد. اشراف قريش در آن جا خانه و باغ و بوستان داشتند. مكه بهترين بازار براى محصولات كشاورزى طائف بود و نزديكىِ راه، مانع از فاسد شدن ميوه و تره بار مى شد.127شاخص ترين فعاليت هاى تجارى عرب ها، در بازارهاى ثابت و موسمى بود.128 بازارهاى ثابت در شهرها و اجتماعات مسكونى بر پا مى شد، نظير بازار عكاظ نزديك طائف كه كسبه و تجّار در آن حضور يافته و متاع خود را روى زمين يا روى ميز و در دكّه اى قرار مى دادند و اين ويژه دست فروشان بود. اما تجار عمده فروش، دكان و حجره اى داشتند كه هنگام تعطيلى، درهاى آن را مى بستند و روز بعد مى گشودند.129
طائف، يثرب، خيبر، فدك و تيماء مناطق حاصل خيز و قابل كشت و زرع حجاز به شمار مى رفت. حجاز بر خلاف يمن كم آب و زمين هاى غير قابل كشت فراوانى داشت.130آب و هواى طائف سردتر از همه جاى سرزمين حجاز بود، چرا كه فقط در بالاى كوه غزوان آب منجمد مى شد و نزديكى طائف به غزوان، شرايط مناسب زندگى را، به ويژه در تابستان گرم حجاز براى ساكنان آن فراهم مى كرد.131 از آن جا كه سرزمين هاى خوش آب و هوا را بلاد سعيده ناميده اند، برخى طائف را مدينة الحجاز السعيدة و بستان مكه ناميده اند.132
عرب شمال، محصولات كشاورزى قابل توجهى نداشتند، از اين رو به تجارت روى آوردند.133 شمال شبه جزيره، طائف، مدينه و برخى مناطق ديگر را مى توان نام برد كه از لحاظ آب و هوا، شرايط مساعدترى نسبت به مكه داشتند و عرب هاى مهاجر از جنوب (يمن) كه با فن كشاورزى آشنا بودند بيشتر در اين مناطق سكونت داشتند. از اين رو، اين قبيل شهرها از نظر كشاورزى در موقعيت بهترى قرار داشت و اهل طائف به كشاورزى مشغول بودند، و آن جا به تاكستان هايش شهرت داشت و مويز و كشمش به سواحل مديترانه حمل مى كردند، ولى عرب به شراب طائف بسنده نمى كرد، بلكه از بلاد شام مى آورد.134 عرب، حرفه ها و فنون را زشت مى پنداشت، اما طائف به صنايع گوناگون دباغى، آهنگرى، نجارى و غيره اشتغال داشتند و از نظر تمدنى به يمن بيشتر شبيه بودند تا حجاز و صنعت دباغى در آن رايج تر بود.135 گفته اند كه بازرگانان طائف روغن، خرما و پوست هاى دباغى شده را به حبشه مى بردند.136
وضعيت كشاورزى و زمين هاى سرسبز و مراتع و نيز صنعت دباغى ايجاب مى كرد در كنار كشاورزى به دامپرورى نيز بپردازند. گرچه صراحت و نصى بر آن در گزارش هاى تاريخى به چشم نمى خورد، اما اين مطلب از كار كشاورزى و نيز رواج صنعت دباغى به خوبى استنباط مى شود. صنعت دباغى از صنايع جانبى دامپرورى به شمار مى رود و براى بهره بردارى از پوست احشام و تغيير شكل دادن آن و جلوگيرى از افساد آن، اين صنعت احداث مى شود. هم چنين توليد روغن و صادرات آن، حايز اهميت است. كه اگر روغن نباتى و دانه اى بوده، دليلى بر رونق كشاورزى و تنوع آن است و اگر از نوع روغن حيوانى بوده، دليلى بر رواج دامپرورى و توليد و تكثير و نگهدارى احشام و چارپايان است. گواه ديگر، غنايم فراوان غزوه حنين است كه هزاران گاو و گوسفند و شتر به غنيمت مسلمانان در آمد كه در كتاب هاى سيره ذكر شده است.
اشتغال نافع بن حارث بن كلده ثقفى به پرورش اسب، مى تواند گواه ديگرى بر اين باشد. او كه به بصره مهاجرت كرد، در آن جا به پرورش اسب پرداخت و به توصيه عمر، خليفه وقت، زمين مناسبى به انتخاب خودش براى اين كار به اقطاع گرفت. اين امر، به اضافه جنگل هاى اطراف طائف را مى توان شاهد و گواهى براى سابقه وجود دامپرورى در طائف گرفت.137
از جمله بازارهاى معروف حجاز حَباشه است كه نزديك طائف برپا مى شد.138پيامبر (صلى الله عليه وآله) پيش از نبوت، براى تجارت به آن جا رفته بود.139 هم چنين عُكاظ140 در منتهى اليه سرزمين نجد بين نخله و طائف برپا مى شد141 و با مكه سه روز فاصله داشت142 و نزديك طائف بود. عكاظ نام نخلى بود143 و مكان مقدسى به شمار مى رفت و بت هايى در آن جا نصب كرده بودند و مردم به طواف آن ها مشغول بوده، براى آن ها قربانى مى كردند.144زمان برگزارى بازار عكاظ از اول تا بيستم ماه ذى قعده بود.145 قريش و ثقيف و ساير عرب كه بيشتر از طائفه مضر بودند، در آن شركت داشتند. جرجى زيدان گويد:«عرب از هر سو به بازار عكاظ مسافرت مى كردند و قريش نيز در برپايى و جذّابيت آن مى كوشيد».146
پيامبر (صلى الله عليه وآله) هفت سال در بازار عكاظ مردم را به دين اسلام دعوت كرد147 و ثقفيان با توجه به نزديكى طائف به عكاظ و حضورشان در آن، مخاطب حضرت قرار مى گرفتند.
هـ ) مناسبات ثقيف با ساير قبايل و اشخاص
بسيارى از پيمان هاى اقتصادى و روابط خانوادگى در راستاى تعميق بخشيدن به تعاملات سياسى بود. شايد ازدواج ها و داد و ستد دختران و زنان بين قبايل، وجه الضمان عدم تعرّض نظامى به شمار مى رفت، چنان كه شواهدى از اين نوع ازدواج ها را در دوران صدر اسلام سراغ داريم. نمونه هايى از پيمان هايى كه در تاريخ عرب و اسلام نام برده شده بر اساس برقرارى امنيت يا تحكيم و توثيق آن است. در سايه احلاف و جوارها، افراد و عشيره ها و در نتيجه، قبايل، به هم نزديك و نزديك تر مى شدند، و ازدواج هاى بين آنان ميثاق ها را تشديد مى كرد، منافع مشترك اقتصادى به وجود مى آمد و براى حفظ آن منافع، امتيازهايى به يكديگر عطا مى كردند و حاصل آن برخوردارى از حقوقى در زمينه هاى اقتصادى، اجتماعى، سياسى و اعتقادى بود.
ثقيف در درجه اى از اهميت و اعتبار قرار داشت كه مناسبات ثقيف را با اشراف و بزرگ زادگان ديگر قبايل، توجيه پذير كرده و زمينه داد و ستد خاندانى، سياسى و اقتصادى با همسايگان و همسانان را براى او فراهم كرده بود. ميزان مناسبات خانوادگى ميان خاندان هاى ثقفى و قرشى حايز اهميت است. موقعيت جغرافيايى آن دو و اوضاع اقتصادى، به ويژه موقعيت كشاورزى طائف و تجارى مكه مفسّر مناسبات ميان آن دو است.
اين مناسبات، به قريش منحصر نبود، چنان كه در قسمت معرفى تيره ها و محل سكونت ثقيف به هم زيستى ثقيف با هوازن، هذيل، عتيبه و عدوان و... اشاراه اى داشتيم، علاوه براين، شواهدى در اختيار است كه نشان مى دهد مدنى ها نيز در اين تعاملات حضور داشته اند. اوسيان پيش از ملاقات با پيامبر(صلى الله عليه وآله) در عقبه براى استمداد، نزد ثقيف رفته بودند و از ايشان در مقابل يهود مدينه كمك خواستند، اما پاسخ مثبت نشنيدند. شايد مناسبات ثقيف با يهود مدينه كه سكّان دار نظام اقتصادى مدينه بودند، دليل اين پاسخ منفى به اوس باشد. دست يابى به اين نتيجه كه ثقيف در مناسبات خويش با قريش، تابع بوده و در تعاملات با ديگران متبوع، خيلى دشوار نيست.
1 ـ مناسبات خانوادگى
عبدالملك براى انتخاب فرمانده نظامى براى سركوبى زبيريان در عراق به بحث و مشورت با اميران و درباريان مشغول بود. در اين جمع، سه مرتبه حجاج آمادگى خويش را براى تصدى پست فرماندهى اعلام كرد. عبدالملك از قوم و قبيله اش پرسيد. حجاج پاسخ داد: از قبيله اى هستم كه شما امويان به ازدواج با زنان آن رغبت فراوان داريد و زنان ما، در خانه هاى شما بسيارند.
بايد مسئله مهمى باشد كه حجاج به آن تمسك جسته و چنين ازدواج هايى از نظر طرفين، حايز اهميت و توجه بوده است. براى نمونه، نسبت هاى خانوادگى حجاج با امويان و مروانيان از اين قرار است: خواهر حجاج، عروس عبدالملك149 و شوهر مادر حجاج (فارعه بنت همّام بن عروة بن مسعود ثقفى)، يزيد بن عبدالملك بود.150 برادر مادرى حجاج، نوه عبدالملك (وليد بن يزيد بن عبدالملك) بود.151 اين مناسباتِ حاكم ميان اين دو خاندان، حجاج را جذب مروانيان كرد تا زبيريان.
ازدواج هاى ميان ثقيف و قريش، بهويژه امويان، با استقرايى ناقص ضمن جدولى در پايان مقاله عرضه شده است. فراوانى و (تقريباً) تمركز ازوداج ها در بنى اميه، دليل خوبى بر حاكميت روابط ديرينه و استوار ميان خاندان ثقيف و اميه است.
2 ـ مناسبات اقتصادى
گفتنى است كه همكارى ثقيف با قريش همكارى خصمانه بود; يعنى نوعى همكارى كه برخلاف وجود ضديت هاى اجتناب ناپذير و صرفاً در جهت تحقق هدفى مشترك و آنى صورت مى پذيرد. هر چند همكارى، براى توليد ضرورت دارد، ولى به هنگام تقسيم درآمد، بين توليد كنندگان اختلاف بروز مى كند و اين بهم آميزى توافق و عدم توافق، سازش و ناسازگارى، همكارى رقابت آميز يا همكارى در عين خصومت ناميده مى شود.154 نمونه اى از اين تخاصم را در اختلاف بين عبدالمطلب با ثقيف بر سر چاه آبى سراغ داريم كه پيش تر از آن سخن گفتيم.155 هم چنين مسعود بن معتب ثقفى در شعرى، فرزندانش را از معامله با قريش و از فروختن آن چه به ارث برده اند بيم داده است.156
نمونه هايى از وقايع و ايام در جاهليت بين ثقيف با ساكنان مكه از نظر گذشت، اما در سال هاى نزديك ظهور اسلام، ثقيف به سلطه و سيطره قريش تن داده و تابع و متغيّرى از قريش بود.
ثقيف در حوزه فعاليت هاى اقتصادى خويش در عرصه تجارت خارجى نيز حضور داشت. صادرات مويز و كشمش به سواحل درياى مديترانه، و صادرات روغن، خرما و پوست به حبشه از آن جمله است.157 مسافرت هاى تجارى ثقفيان به فارس، روم، مصر، يمن و حبشه، همسايگان بلندپايه شبه جزيره، حاكى از تعاملات كلان اقتصادى ايشان است. غيلان بن سلمه ملاقاتى با خسرو پرويز داشت. عروه در جريان صلح حديبيه در بيان مقايسه پيامبر(صلى الله عليه وآله)با خسرو، نجاشى و قيصر گفت: من آنان را از نزديك ديده ام، و اين در سايه تجارت بوده است.158 مغيره با بنومالك براى تجارت به مصر نزد مقوقس رفته بودند. همراهى اميه بن ابى الصلت با ابوسفيان در سفر به شام و از اين دست سفرها كه گزارش هاى پراكنده اى از آن يافت مى شود گواهان خوبى براى گستردگى تعاملات اقتصادى ثقيف است. البته ثقيف كاروان هاى تجارى گسترده، نظير كاروان هاى قريش نداشت و در بسيارى از موارد به همراه قريش تجارت مى كرد كه نمونه هايى از آن ياد شد.
جدول ازدواج هاى ثقيف با ديگران
أخنس بن شريق ثقفىهمسرشخالده بنت ابى العاصانساب، 5/479
سائب بن أقرع ثقفىدامادشمسروق بن عبدالرحمن بن مالك بن أميةطبقات، 6/143
قاسم بن حبيب ثقفىهمسرش فاطمه بنت عتبة بن ربيعة بن عبد شمسانساب، 9/368
مغيرة بن شعبة ثقفىهمسرانش آمنه بنت صخر بن حربانساب، 5/6
ــــــــــــرقطاء از تيره بنى مرهطبرى، 4/70
ــــــــــــزينب بنت عثمان بن مظعون طبقات، 8/211
ــــــــــــميمونه بنت ابى سفيان بن حرب طبقات، 8/191
أسيد بن أخنس ثقفىهمسرشزينب بنت حكم بن ابى العاص انساب، 6/301
أسيد بن أخنس ثقفىدامادشحارث بن أمية الأصغر بن عبد شمس انساب، 9/384
أم سعيد بنت عروة ثقفىشوهرشعلى 7انساب، 2/193;طبرى،5/154
أم سلمة بنت مختار ثقفىهمسرشعبد الله بن عبد الله بن عمرطبقات، 8/345
أم عاصم بنت عمر بن عاصم ثقفىدامادشإبراهيم بن عمرو بن شعيب بن محمدطبقات، 5/333
أم عماره بنت سفيان بن عبد اللههمسرشعاصم بن عمر بن الخطابانساب، 10/459
أمية بن ابى الصلت ثقفىهمسرشأم حبيب بنت ابى العاص بن أميةانساب، 5/479
باديه بنت غيلان بن سلمةهمسرانشمسور بن مخرمة بن نوفلطبقات، 11/139
ــــــــــــعبد الرحمن بن عوفانساب، 13/433
برزه بنت مسعود بن عمروهمسرشصفوان بن أمية بن خلف جمحىطبقات، 8/230
بشر بن عبد بن دهمانهمسرشريحانة بنت ابى العاص بن أميةانساب، 5/479
جويرية بنت ابى عمرو بن عدىهمسرشحميد بن عبد الرحمن بن عوفطبقات، 5/117
حارث بن كلده ثقفىكنيزش سميهطبقات، 6/47
حبيب بن كعيب بن عتير همسرشأميمة بنت عبد الله بن بجادطبقات، 8/201
حجاج بن عتيك ثقفىهمسرش أم جميل بنت محجن بن الأفقم بن شعيثةانساب، 10/387
حجاج بن يوسف ثقفىدامادشپسر عبدالملك بن مروان انساب، 8/267
ــــــدامادشحكم أيوب بن حكم بن ابى عقيلطبرى، 6/279
ــــــهمسرانش ابنة عبدالرحمن بن عمرو بن سهل انساب،7/285و8/200و11/13 و 13/425
ــــــــــــدختر عبدالله بن جعفرانساب، 5/618و13/422
ــــــــــــأم الجلاس بنت سعيد بن عبدالرحمن بن عتابانساب، 5/457;،13/425
ــــــــــــأم أبان بنت النعمان بن بشيرانساب،6/283و7/285و13/425; طبرى، 5/539
ــــــــــــأم سلمة بنت أبى بكر بن عبيد الله بن عمرانساب، 10/458
ــــــــــــهند بنت المهلب بن ابى صفرهانساب،8/282و13/426:طبرى، 6/448
ــــــــــــهند بنت أسماءمروج، 3/152
حكم بن الصلت بن عقيلدامادحجاج يوسفطبرى، 6/279
داود بن عروة بن مسعودهمسرشحبيبة بنت عبيد الله بن جحشطبقات، 8/76;انساب،1/438: طبرى، 11/605
ريطة بنت الحويرث ثقفيههمسرشأبو عمرو بن أميةانساب، 9/339
زياد بن عبيد ثقفىهمسرانشريطةانساب، 1/502
لبابة بنت أوفى حرشىطبرى، 5/224
زينب بنت ابى معاويههمسرشعبد الله بن مسعود طبقات، 8/226و3/118:انساب، 11/225; طبرى،11/624
زينب بنت محمد بن يوسفهمسرشيزيدعبدالملك انساب،8/287; طبرى،6/564
سبع بن حارث ثقفىهمسرشبرة بنت عبد مناف بن قصىانساب، 1/62
سعيد بن الأخنس بن شريقهمسرشصخرة بنت ابى سفيان بن حربطبقات، 8/191
سلم بن زياد بن عبيد ثقفىدامادكركرةطبقات، 7/148
ــــــهمسرانشأم محمد بنت عبد اللهطبرى، 5/473،474
ــــــــــــمعاذة بنت عبد الله العدويةطبرى، 5/473
سلمى بنت عمرو بن سفيانهمسرشربيعة بن عبدالعزى بن عبد شمس انساب، 9/380
صفية بنت ابى عبيدهمسرشعبد الله بن عمرطبقات، 4/106و124و8/305و345; طبرى،5/571
عبدالرحمن بن أم حكمدامادالمنذر بن حسان بن ضرارانساب، 11/365
عبدالله بن عثمانهمسرشأم حكم بنت ابى سفيانانساب، 1/441; طبقات، 8/9
عبدالله بن عثمان ثقفىهمسرشأم حكم بنت صخر بن حربانساب 5/5و137
عبيد الله بن زياد همسرانشأم نافع بنت عمارة بن عقبةطبرى، 5/365
ــــــــــــبحرية بنت المنذرطبرى، 5/318
ــــــــــــقبج خاتونطبرى، 5/298
ــــــــــــهند بنت أسماءطبرى، 6/90
عثمان بن ابى العاص ثقفىدامادشزياد بن ابيهانساب، 5/370
ــــــهمسرشخالدة بنت ابى لهب بن عبد المطلبطبقات، 8/40
عروة بن مسعود ثقفىهمسرشآمنة بنت ابى سفيانطبرى، 3/84
ــــــهمسرشميمونة بنت ابى سفيانطبقات،8/191;انساب،1/441
علاج بن ابى سلمة بن عبد العزىهمسرشخالدة بنت خويلد بن أسدانساب، 1/406
غيرة بن عوف بن ثقيفهمسرشهند بنت كعب بن ثمالةانساب 13/433
محمد بن يوسف ثقفىهمسرشأم إسماعيل بنت المهلبانساب، 13/426
محمد بن يوسف ثقفىهمسرشحميدة بنت عبد الله الأعمى بن عبد اللهانساب، 9/361
مختار بن ابى عبيد ثقفىشوهر خواهرش عبد الله بن عمرانساب، 6/381
ــــــهمسرانشأم ثابت بنت سمرة بن جندب فزارىطبرى، 6/66و107و112
ــــــــــــأم زيد الصغرى بنت سعيد بن زيدطبقات،3/292; انساب، 10/473
ــــــــــــعمرة بنت النعمان بن بشيرطبرى، 6/112;انساب، 6/443
ــــــــــــأم ثابت بنت سمرة بن جندبانساب، 6/440
مسعود بن معتب ثقفىهمسرانشأم عمرو بنت المقوم بن عبد المطلبطبقات، 8/40
ــــــــــــفاختة بنت المقوم بن عبد المطلبانساب، 4/294
ــــــــــــميمونة بنت حارث بن حزن هلالىطبقات، 8/104:طبرى،11/611
نافع بن حارث بن كلدهدامادعتبة بن غزوان بن جابر مازنى; طبرى، 3/597
نفيع بن حارث بن كلدهدامادعتبة بن غزوان بن جابر مازنىطبرى، 3/597
ــــــهمسرشميسة بنت سحام من بنى ربيعطبقات، 10/361;انساب،3/16
وهب بن عبد ثقفىهمسرشهالة بنت خويلد انساب،1/406
كتابنامه
1 ـ قرآن كريم
2 ـ نهج البلاغه، ترجمه سيد جعفر شهيدى، چهاپ هفتم: تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، 1374 .
3 ـ آلوسى بغدادى، محمود شكرى، بلوغ الإرب فى معرفة أحوال العرب، تحقيق محمد بهجة اثرى، چاپ اول: بيروت، دارالكتب العلميه، 1314 ق .
4 ـ ابن ابى الحديد، محمد (متوفاى 656 ق)، شرح نهج البلاغة، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، چاپ دوم: بيروت، دار احياء التراث العربى، 1385 ق .
5 ـ ابن اثير، عز الدين ابو الحسن بن على(متوفاى 630 ق)، اسد الغابه فى معرفة الصحابه، تحقيق على محمد معوّض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت، دار الكتب العلمية، 1415 ق .
6 ـ ــــ ، الكامل فى التاريخ، بيروت، دار صادر و دار بيروت، 1385 ق .
7 ـ ابن العبرى، غريفوريوس ملَطى (متوفاى 685 ق )، تاريخ مختصر الدول، ترجمه تاج پور رياضى ، تهران، اطلاعات، 1364 .
8 ـ ابن جوزى، عبدالرحمن بن على بن محمد (508 - 597 ق)، المنتظم فى تاريخ الأمم و الملوك، بيروت، دارالكتب العلميه، 1412 ق .
9 ـ ابن حجر عسقلانى، احمد بن على (متوفاى 852 ق)، الإصابة فى تمييز الصحابة ، چاپ اول: بيروت، دار الكتب العلميه، 1415 ق .
10 ـ ابن حزم اندلسى، على بن احمد بن سعيد (384 ـ 456 ق)، جمهرة أنساب العرب، چاپ اول: بيروت، دارالكتب العلميه، 1403 ق .
11 ـ ابن سعد، محمّد بن سعد هاشمى بصرى (متوفاى 230 ق)، الطبقات الكبرى، الطبقة الخامسه من الصحابه (سلسله الناقص من طبقات ابن سعد)، تحقيق محمد بن صامل السلمى، چاپ اول: الطائف، مكتبة الصديق، 1414 ق .
12 ـ ـــــــــــــــ ، الطبقات الكبرى، تحقيق محمد عبد القادر عطا، چاپ اول: بيروت، دارالكتب العلميه، 1410 ق .
13 ـ ابن سلام، ابو عبيد قاسم (154 ـ 224 ق)، النسب، تحقيق مريم محمد خير الدرع و مقدمه سهيل زكّار ، چاپ اول: بيروت، دارالفكر، 1410 ق .
14 ـ ابن سلام، محمد بن سلام جمحى (متوفاى 231ق)، طبقات الشعراء، چاپ دوم: بيروت، دار الكتب العلمية، 1408ق .
15 ـ ابن كلبى، ابو المنذر هشام بن محمد بن السائب (متوفاى 204 ق)، نسب معد و اليمن الكبير، تحقيق ناجى حسن، چاپ اول: بيروت، عالم الكتب، 1408 ق .
16 ـ ــ، الأصنام (تنيكس الاصنام)، ترجمه سيد محمد رضا جلالى نائينى (تاريخ پرستش عرب پيش از اسلام)، تهران، نشر نو، 1364 .
17 ـ ابن هشام، عبدالملك بن هشام بن ايوب الحميرى (متوفاى 218 ق)، السيرة النبوية (سيرة ابن هشام)، تحقيق مصطفى سقا و ديگران، قم، نشر ايران، 1363 .
18 ـ ابوالفرج اصبهانى، على بن الحسين بن محمد (284 ـ 356 ق)، الأغانى ، تحقيق دار احياء التراث العربى، چاپ اول: بيروت، دار احياء التراث العربى، 1414 ق .
19 ـ ارزقى، ابوالوليد محمد بن عبدالله بن احمد (متوفاى حدود 250 ق)، أخبار مكه و ما جاء فيها من الأثار ، تحقيق رشدى صالح مَلْحَسْ، قم، منشورات الرضى، 1369 .
20 ـ بروّ، توفيق، تاريخ العرب القديم، چاپ اول: دمشق، دارالفكر، 1982 م .
21 ـ بستانى، بطرس، دائرة المعارف قاموس عام لكل فنّ و مطلب، بيروت، دارالمعرفة، [بى تا].
22 ـ بكرى أندلسى، ابوعبيد عبدالله بن عبدالعزيز (متوفاى 487 ق)، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، تحقيق مصطفى سقاء، چاپ سوم: بيروت، عالم الكتب، 1403 ق .
23 ـ بلادى، عاتق بن غيث، معجم معالم الحجاز، مكه، دار مكه، [بى تا] .
24 ـ بلاذرى، احمد بن يحيى (متوفاى 279 ق)، أنساب الأشراف، تحقيق محمد حميد الله، قاهره، دارالمعارف، [بى تا] .
25 ـــــــــــــ، البلدان و فتوحها و احكامها (فتوح البلدان)، تحقيق سهيل ذكار، بيروت، دارالفكر، 1412ق .
26 ـ تقوى، نعمت الله، مبانى جمعيت شناسى ، چاپ اول: تبريز، انتشارات نيما، 1369 .
27 ـ جاحظ، عمرو بن بحر (متوفاى 255 ق)،كتاب الحيوان، تحقيق عبد السلام هارون، بيروت، دارالجيل، 1416 ق .
28 ـ جاء المولى، محمد احمد و ديگران، أيام العرب فى الجاهلية، بيروت، دارالجيل، 1408 ق .
29 ـ جوهرى، اسماعيل بن حمّاد (متوفاى 393 ق)، الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربيه) ، تحقيق احمد عبدالغفور عطّار، چاپ سوم: بيروت، دارالعلم للملايين، 1404 ق .
30 ـ حاج حسن، حسين، حضارة العرب فى عصر الجاهلية.ـ بيروت، مؤسسة الجامعية للدارسات و النشر و التوزيع، [بى تا].
31 ـ خضرى بك، محمد، الدوله الامويه، تحقيق محمد عثمانى ، بيروت، دارالقلم، 1406ق .
32 ـ خليفه بن خياط (متوفاى 240 ق)، الطبقات، تحقيق سهيل زكار، بيروت، دارالفكر، [بى تا].
33 ـ خليل بن احمد فراهيدى، العين، تحقيق مهدى مخزومى و ابراهيم سامرائى، قم، اسوه، 1414 ق .
34 ـ دروزّه، محمد عزّه، عصر النبى(صلى الله عليه وآله) و بيئته قبل البعثة، [بى جا]، دار اليقظة العربية، 1384ق .
35 ـ دهخدا، على اكبر، لغت نامه دهخدا، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373 .
36 ـ دينورى، عبدالله بن مسلم بن قتيبه (213 - 276 ق)، المعارف، تحقيق ثروت مكاشه، چاپ دوم: قاهره، دارالمعارف، 1969م .
37 ـ زبيدى، سيد محمد مرتضى حسينى (متوفاى 1205 ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقيق مصطفى مجازى، بيروت، دارالهدية، 1408 ق .
38 ـ زيدان، جرجى، تاريخ التمدن الإسلامى، بيروت، دارالمكتبة الحياة، [بى تا].
39 ـ صَقر، ناديه حسنى، الطائف فى العصر الجاهلى و صدر الاسلام، چاپ اول: مكه، دارالشروق، 1401 ق .
40 ـ ضيف، شوقى، العصر الجاهلى، ترجمه عليرضا ذكاوتى قراگزلو، تهران، اميركبير، 1364 .
41 ـ طباطبائى، سيد محمد حسين (متوفاى 1360)، الميزان فى تفسير القرآن، قم، انتشارات جامعه مدرسين، [بى تا].
42 ـ طبرسى، فضل بن حسن (متوفاى 548 ق)، مجمع البيان فى تفسير القرآن، تصحيح رسولى محلاتى و فضل اللّه يزدى طباطبائى، چاپ هشتم: بيروت، دارالمعرفة، 1408 ق .
43 ـ طبرى، محمد بن جرير (متوفاى 310 ق)، جامع البيان فى تفسير القرآن، بيروت، دارالمعرفة،1412ق .
44 ـ طوسى ، محمد بن الحسن (385 ـ 460 ق)، التبيان فى تفسير القرآن، بيروت، دار احياء التراث العربى، [بى تا].
45 ـ عبيدى، عبد الجبار منسى، الطائف و دور قبيله ثقيف العربيه، چاپ دوم: رياض، دار الرفاعى، 1403 ق .
46 ـ على، جواد، المفصل فى تاريخ العرب قبل الاسلام، چاپ دوم: بغداد، جامعه بغداد، 1413 ق .
47 ـ فارق، خورشيد احمد، تاريخ الرّده، اقتباس و تهذيب از كتاب الاكتفاء كلاعى يلنسى، چاپ دوم: [بى جا]، دار الكتاب الاسلامى، [بى تا] .
48 ـ فروخ، عمر، تاريخ صدر الاسلام و الدولة الأمويه، بيروت، دار العلم للملايين، 1983م.
49 ـ فيض كاشانى، محسن (متوفاى 1091 ق)، تفسير الصافى، چاپ سوم: تهران، مكتبة الصدر، 1415ق /1373 ) .
50 ـ قرطبى، احمد بن محمد اشعرى، التعريف فى الانساب و التنويه لذوى الاحساب، تحقيق سعد عبدالمقصود ظلام ، قاهره، دارالمنار، 1990م .
51 ـ قسطلانى، احمد بن محمد بن قسطلانى (923 ق)، المواهب اللدينة بالملح المحمدية، تحقيق مأمون بن يحيى الدين الجنان، چاپ سوم: بيروت، دار الكتب العلميه، 1416 ق .
52 ـ قفطى، تاريخ الحكماء، ترجمه قرن 11ق، به كوشش بهمن دارايى ، چاپ دوم: تهران، دانشگاه تهران، 1371 .
53 ـ قلقشندى، احمد بن على بن احمد بن عبدالله، نهاية الارب فى معرفة أنساب العرب ، بيروت، دار الكتب العلميه، [بى تا].
54 ـ قمى، على بن ابراهيم (بعد 307 ق)، تفسير القمى، اعداد سيد طيّب موسوى جزايرى ، چاپ سوم: قم، دار الكتاب، 1404 ق .
55 ـ كحّاله، عمر رضا، معجم قبائل العرب القديمه والحديثه ، چاپ هفتم: بيروت، مؤسسة الرساله، 1414 ق .
56 ـ گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، سيدهاشم حسينى، تهران، كتابفروشى اسلاميه، [بى تا].
57 ـ ماوردى، ابوالحسن بن على بن محمد (متوفاى 450 ق)، أعلام النبوة، تصحيح خالد عبدالرحمن عك، چاپ اول: بيروت، دار النفائس، 1414 ق .
58 ـ محمد بن حبيب بغدادى (متوفاى 245)، المحبر، تحقيق سيد كسروى، قاهره، دار الغد العربى، [بى تا].
59 ـ مرزبانى، محمد بن عمران، معجم الشعراء، بيروت، دارلجيل، 1991م.
60 ـ مسعودى، على بن حسين (متوفاى 346 ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دار الهجره، 1409 ق .
61 ـ مقدسى، مطهر بن طاهر ، البدء و التاريخ ، باريز، [بى تا]، 1903 م .
62 - ياقوت حموى، ياقوت بن عبدالله رومى بغدادى (متوفاى 626ق )، معجم البلدان ، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1399 ق .
63 ـ يعقوبى، احمد بن ابى يعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح (متوفاى 284 ق)، البلدان ، ترجمه محمد ابراهيم آيتى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1356 ق .
64 ـ ، تاريخ يعقوبى ، بيروت، دار صادر، [بى تا].
تاريخ در آينه پژوهش / سال اول، ش 3، پاييز 83
پي نوشت:
1 كارشناسى ارشد تاريخ اسلام و عضو مؤسسه پژوهشى حوزه و دانشگاه
2. ثقيف در لغت به معناى «حاذق» آمده است. (تاج العروس، ماده ثقف، ج 23، ص 59; ثقافت [ثَفَ ]زيركى، زيرك و سبك روح و چست و چالاك گرديدن، زيرك و استاد شدن; سخت استوار شدن. نيز دانا و استاد در حرب و طعن و ضرب; و نيز، دانستن و يافتن. (لغت نامه دهخدا، ماده ثقافت و ثقف.) قرطبى، التعريف فى الانساب و التنويه لذوى الاحساب، ص 82.) واژه ثقيف در قرآن نيامده، اما شش مورد از مشتقات ريشه «ثقف» نظير « ثقفوا، ثقفتموهم، تثقفنهم و يثقفوكم » آمده است. بقره(2) آيه 191; نساء(4) آيه 91; آل عمران(3) آيه 112; احزاب (33) آيه 61; انفال(8) آيه 57; ممتحنة(60) آيه 2.
3 . قلقشندى، نهاية الارب فى معرفه انساب العرب، ص 186.
4 . ابن هشام، السيرة النبوية، ج 1، ص 49; ابن كلبى، نسب معد و اليمن الكبير، ج 1، ص 122;ابن سلام، النسب، ص 266;خليفة بن خياط، الطبقات، ص 104; بلاذرى، انساب الاشراف، ج 1، ص 31، (نام عيلان، «الناس» بود، پسرش قيس بن عيلان را قيس عيلان نيز مى نامند مادر «الياس و الناس» دو فرزند مضر، رباب نام داشت.); همان، ج 1، ص 25، و نيز ص 366 - 337 (بلاذرى گويد: در غزوه حنين اشراف هوازن و ديگران از تبار قيس براى جنگ جمع شدند، از اينجا شايد بتوان اين نظريه را كه انتساب ثقيف به «قيس» را قبول دارد، ترجيح داد. مقدسى، البدء و التاريخ، ج 4، ص 123; ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص 243، 259 و 266; قرطبى، التعريف فى الانساب و التنويه لذوى الاحساب، ص 83; قلقشندى، همان، ص 186; و نيز تاج العروس، ج 23، ص 60 - 59، «حصفه به فتح صاد نيز آمده است.» و نيز در جواد على، المفصل، ج 4، ص 507، خصفه با خاء و سكون صاد آورده است.
5. شرح نهج البلاغه، ج 8، ص 303.
6 . ابن هشام، همان، ج 1، ص 48; بلاذرى، انساب الاشراف، ج 1، ص 25; ابن كلبى، همان، ج 1، ص 125، «هر دو سلسله نسب را آورده، اما انتساب به «اياد» را اول ذكر كرده است.); ابو الفرج اصفهانى، الاغانى، ج 2، ص 463 به نقل از ابن كلبى.
7 . بلاذرى، انساب الاشراف، ج 1، ص 25; ابوالفرج اصفهانى، همان، ج 2، ص 463 به نقل از ابن كلبى; ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 8، باب 135، ص 304 و قلقشندى، همان، ص 619.
8 . ابن هشام، همان، ج 1، ص 49.
9 . بلاذرى، انساب الاشراف، ج 1، ص 25، «نام عبد ابى رغال قيس بود».
10 - همان، ج 1، ص 25; ابو الفرج اصفهانى، همان، ج 2، ص 463 و أعلام النبوه، ص 295.
11 . همان.
12 . همان; و نيز بلاذرى، انساب الاشراف، ج 1، ص 26 به نقل: از حماد الراويه: «ثقيف من ولد ابى رغال، و ابورغال من بقية ثمود»; ابن جوزى، المنتظم، ج 3، ص 343، وى گويد: «بعيد است اين ابورغال همان حاكم ستم گر باشد، بلكه به شخص راهنماى ابرهه نزديك تر است و اگر او اين باشد پس وى از فرزندان ثقيف است، ديگر ابوثقيف بودنش صحيح نيست».
13 . ابوالفرج اصفهانى، همان، ج 2، ص 463.
14 . بلاذرى، انساب الاشراف، ج 1، ص 27 - 26 و ياقوت حموى، معجم البلدان، ج 4، ص 9، «تيره هاى قيبله نخع از اويند.»
15 - نام مكان است، «وجّ» را به نام وج بن عبد الحى از عمالقه مى ناميدند، بكرى، معجم ما استعجم، ج 1، ص 64 و ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 7 - 9.
16 . جواد على، همان، ج 2، ص 594 و ج 4، ص 146،«او يكى از حكيمان عرب بود كه پيش از سال 525 م. مى زيست.
17 . بلاذرى، انساب الاشراف، ج 1، ص 27; ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 8 - 9 و مسعودى، مروج الذهب، ج 2، ص 52.
18 . بلاذرى، انساب الاشراف، ج 1، ص 27.
19 . ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 8-9.
20 . ابوالفرج اصفهانى، همان، ج 2، ص 464 - 465.
21 . دينورى، المعارف، ص 80.
22 . القلم(68) آيه 19.
23 . ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 11، قبيصه، رئيس شرطه مغيره بن شعبه در كوفه از فرزندان دمون است و برخى از فرزندان دمون در كوفه با ثقيف در يك خطّه زندگى مى كردند.
24 . زبيدى، تاج العروس (ماده طوف)، ج 24، ص 102، «نام صدف، مالك بن مرتع بن كنده است.»
25 . بكرى، همان، ج 1، ص 64; ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 7 - 11 و زبيدى، همان، (ماده طوف)، ج 24، ص 102.
26 . قسطلانى، المواهب اللدنيه، ج 1، ص 336: «ان جبرئيل اقتلع الجنة التى كانت لاصحاب الصريم»; جواد على، همان، ج 4، ص 146; اثير، الكامل، ج 1، ص 420و صقر، الطائف فى العصر الجاهلى و صدر الاسلام، ص 20 به نقل از: البدء و التاريخ، ج 2، ص 109.
27 . ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 9 و جواد على، همان، ج 4، ص 143.
28 . طباطبايى، الميزان فى تفسير القرآن، ج 12، ص 80.
29 . همان.
30 . قمى، تفسير قمى، ج 1، ص 371; طوسى، التبيان، ج 6، ص 300; طبرسى، مجمع البيان، ج 5، ص 490 و فيض كاشانى، تفسير الصافى، ج 3، ص 91 - 93.
31 . يعقوبى، البلدان، ص 96; بكرى، همان، ج 1، ص 64 و ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 8-11.
32 . ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 8-11.
33 . جواد على، همان، ج 4، ص 142.
34 . همان; ضعيف، العصر الجاهلى، ص 25 و آلوسى، بلوغ الارب، ج 1، ص 191.
35 . جواد على، همان، ج 4، ص 146.
36 . قلقشندى، همان، ص 186.
37 . بكرى، همان، ج 1، ص 64 و ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 7-9.
38 . بلاذرى، انساب الاشراف، ج 1، ص 25 - 26; قلقشندى، همان، ص 186; ضعيف، همان، ص 25، 60، 126 و جوادعلى، همان، ج 4، ص 143.
39 . دينورى، المعارف، ص 80 و قلقشندى، همان، ص 186.
40 . يعقوبى، البلدان، ص 96; بكرى، همان، ج 1، ص 64; ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 8-11; قلقشندى، همان، ص 186 و كحاله، معجم قبائل العرب، ج 1، ص 141.
41 . ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 8-11.
42 . بلاذرى، البلدان و فتوحها و احكامها (فتوح البلدان)، ص 64.
43 . بلاذرى، انساب الاشراف، جزء1، ص 27; بكرى، همان، ج 1، ص 64 و ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 9.
44 . اين نام به هر دو صورت مُعَتّب و مُعْتِب آمده است، ابن حزم، همان، ص 267 و ابن حجر، الاصابه، ج 4، ص 406.
45 . افسانه هايى در مورد چگونگى ساخت قلعه و برج و باروى طائف گفته شده و اين از آن دست است.
46 . فارق، تاريخ الرده، ص 7 و صقر، الطائف فى العصر الجاهلى و صدر الاسلام، ص 39.
47 . كحاله، همان، ج 1، ص 148.
48 . دينورى، المعارف، ص91.
49 . صقر، همان، ص 63.
50 . قلقشندى، همان، ص 264.
51 . عيون الاثر، ج 1، ص 271.
52 . جوادعلى، همان، ج 4، ص 517.
53 . بلادى، معجم معالم الحجاز، ج 5، ص 194، به آنان «قريش ثقيف» و «قريش خير الاشراف» نيز مى گويند و دليلى نداريم كه آن ها از ثقيف باشند جز اين كه در مناطق مسكونى مشتركى زندگى مى كردند، اما نمى توانيم با جزم و قطع بگوييم آنان از ثقيف نيستند.
54 - همان، ج 10، ص 91، («بنو نمير» از قبيله ثقيف را «نمور» مى نامند.)
55 . كحاله، همان، ج 1، ص 148 - 149.
56 . محمدبن حبيب بغدادى، المحبر، ص 200.
57 . جاحظ، كتاب الحيوان، ج 2، ص 320.
58 . زبيدى، تاج العروس، ماده حمر; حاج حسن، حضارة العرب فى عصر الجاهلية، ص 148. زندگى آنان در جاهليت در اين چند چيز خلاصه مى شد: ابيضان: آب و شير، اسودان: خرما و شراب، احمران: گوشت و شراب يا طلا و زعفران و يا زيور و طيب. و اصفران به طلا و زعفران نيز گفته مى شده است، اين مجموعه را «أحامره» مى نامند. اعشى چنين سروده است:
ان الأحامرة الثلاثة أهلكت *** مالى و كنت بها قديماً مولعا
الخمر و اللحم السمين و أطّلى *** بالزعفران فلن أزال مبقعا.
59 . قفطى، تاريخ الحكماء، ص 222 - 224 و ابن العبرى، تاريخ مختصر الدول، ص 92.
60 . واقدى، المغازى، ج 3، ص 960 و ابن سعد، الطبقات الكبرى ، ج 1، ص 237.
61 . دينورى، همان، ص 548.
62 . ابن هشام، همان، ج 1، ص 211 - 214; محمدبن حبيب بغدادى، المحبر، ص 200; تاريخ يعقوبى، ج 1، ص 256 ـ 258; ارزقى، اخبار مكه، ص 179; دينورى، همان، ص 616 و جوادعلى، همان، ج 4، ص 518. « حُمْس و حِلّه » دو آيين عرب در جاهليت بود. از جمله آداب حمس، در پناه سايه نرفتن در منى در مراسم حج، و وقوف در مشعر بود، ايشان چون خود را اهل حرم و برتر مى دانستند از حرم خارج نمى شدند و به عرفه نمى رفتند چون خارج از حرم است و هنگام وارد شدن به خانه هاى خويش از در آن داخل نمى شدند.
63 . تاريخ يعقوبى، ج 1، ص 256، يعقوبى تلبيه هاى قبايل زيادى را آورده است.
64 . جوادعلى، همان، ج 4، ص 145 و كحاله، همان، ج 1، ص 151.
65 . قلقشندى، همان، ص 400 و ابن حزم، همان، ص 491.
66 . ابن كلبى، الأصنام، ص 16.
67 . ارزقى، همان، ص 126 و جوادعلى، همان، ج 4، ص 145.
68 . ارزقى، همان، ص 126.
69 . كحاله، همان، ج 1، ص 151: «...يضاهؤن بها بيت الله الحرام بمكه».
70 . صقر، همان، ص 52 - 53.
71 . ابن كلبى، الأصنام، ص 16 - 17 و صقر، همان، ص 52 - 53.
72 . صقر، همان، ص 52-53.
73 . النجم (53) آيه 19 - 20.
74 . ابن كلبى، الأصنام، ص 17.
75 . صقر، همان، ص 53 و توفيق بروّ، تاريخ العرب القديم، ص 294; هيرودت لات را به خداى ساميان شمالى عشتروت و نيز به (آلهة الفلك) تشبيه كرده و آن نظير مادرى بزرگ براى آلهه است.
76 . ابن كلبى، الأصنام، ص 17.
77 . طبرى، جامع البيان فى تفسير القرآن، ج 27، ص 34.
78 . نوعى از كهانت و طيره است. فراهيدى، العين، ج 2، ص 742 و جوهرى، صحاح، ج 1، ص 547.
79 . صقر، همان، ص 54.
80 . ابن هشام، همان، ج 1، ص 87، «معنى السدنة: الذين يقومون بأمر الكعبة».
81 . ابن كلبى، الأصنام، ص 16 : «كان سدنتها من ثقيف بنو عتاب بن مالك»; ابن هشام، همان، ج 1، ص 87: «كان سدنتها و حجابها بنو معتب من ثقيف»; ابن حزم، همان، ص 491، «سدنتها ابوالعاصى»; جوادعلى، همان، ج 4، ص 145: «كان سدنتها من ثقيف بنو عتاب بن مالك و هم من ثقيف»; و نيز همان، ج 4، ص 518، «كان سدنتها من آل ابى العاص بن ابى اليسار بن مالك من ثقيف»، كحاله، همان، ج 1، ص 151: «كان سدنتها ابوالعاص بن ابى اليسار بن مالك الثقفى».
82 . صقر، همان، ص 54.
83. كحاله، همان، ج 1، ص 151 و تاريخ العرب القديم، ص 294.
84 . ابن هشام، همان، ج 4، ص 186.
85 . صقر، همان، ص 47.
86 . مرزبانى، معجم الشعراء، ص 201.
87 . دينورى، همان، ص 60.
88 . ابن سلام، طبقات الشعراء، ص 100و101.
89 . ضيف، همان، ص 106، 111، 209، 414 - 416، (با تلخيص).
90 . ابن سلام، همان، ص 101.
91 . ابن اثير، اسدالغابه، ج 6، ص 276 - 278 و ابن سلام، همان، ص 103.
92 . ارزقى، همان، ص 183.
93 . جوادعلى، همان، ج4، ص 438.
94 . بلاذرى، انساب الاشراف، ج 1، ص 25; الاغانى، ج 2، ص 463 و ماوردى، اعلام النبوه، ص 295.
95 . ابن هشام، همان، ج 1، ص 129; ابن حزم، همان، 243 و جوادعلى، همان، ج 4، ص 146.
96 . بلاذرى، همان، ج 1، ص 27; ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 8 - 9 و مسعودى، همان، ج 2، ص 52.
97 . خثعم از قبيله هاى يمنى با سه تيره شهران، ناهس و كرر [ كَوْد] از فرزندان أنمار بن إراش است. النسب، ص 303 - 304.
98 . كحاله، همان، ج 1، ص 148.
99 .ابن هشام، همان، ج 1، ص 197; ايام العرب فى الجاهلية، ص 331 و بستانى، دائرة المعارف، (ذيل ثقيف)، ج 6، ص 327.
100 . منابع آن پيش از اين گذشت.
101 . تاريخ يعقوبى، ج 2،ص 36.
102 . واقدى، المغازى، ج 3، ص 884 - 885.
103 . همان، ج 3، ص 962; ابن سعد، همان، ج 1، ص 237 و صقر،همان، ص 108.
104 . خضرى بك، الدوله الامويه، ص 337.
105 . ابن ابى الحديد، همان، ج 4، ص 133.
106 . جوادعلى، همان، ج 2، ص 594.
107 . همان.
108 . كحاله، همان، ج 1، ص 148.
109 . همان، ج 1، ص 149 و ياقوت حموى، همان، (ذيل وجّ).
110 . كحاله، همان، ج 1، ص 149 و بستانى، دائرة المعارف ، (ذيل ثقيف)، ج 6، ص 327.
111 . «در مورد محل سكونت ثقيف به اين بيت استشهاد مى شود.» ياقوت حموى، همان، ج 4، ص 11.
112 . ياقوت حموى، همان، ذيل طائف، جزء4، ص 11; بلاذرى، انساب الاشراف، جزء1، ص 27; ما سرزمين مان را از هر تيره و ايلى حراست مى كنيم همان گونه كه ثقيف به وسيله ديوار طائف (يا اين كه همان گونه كه ثقيف) از طائف حراست كرد، در حالى كه گروهى آمدند تا آنان را غارت كنند و شمشيرها ميان ايشان قرار گرفت.
113 . ابن هشام، همان، ج 1، ص 197; ايّام العرب فى الجاهلية، ص 331 و بستانى، دائرة المعارف، (ذيل ثقيف)، ج 6، ص 327.
114 . ابن حزم، همان، ص 267،« در يكى از نسخه هاى چاپ مصر اين كتاب، نام وى به جاى سبيعه، شفيعه آمده است. او مادر عروة بن مسعود و خاله امية بن ابى الصلت شاعر بود.»
115 . ايّام العرب فى الجاهلية، ص 334 - 335.
116. اين دو غزوه در بخش دوم اين مقاله خواهد آمد.
117 . قلقشندى، همان، ص 423.
118 . بلاذرى، انساب الاشراف، ج 1، ص 75.
119 . ابن هشام، همان،ج 1، ص 49.
120 . همان; بلاذرى، همان، ج 1، ص 25 - 26; مسعودى، همان، ج 2، ص 53; ابن جوزى، المنتظم، ج 3، ص 343; ماوردى، همان ص 295; ارزقى، همان، ص 142; جوادعلى، همان، ج 4، ص 147.
121 . صقر، همان، ص 35.
122 . جوادعلى، همان، ج 7، ص 229 ـ 228.
123 . ابن هشام، همان، ج 1، ص 199.
124 . همان، ج1، ص 199 و جوادعلى، همان، ج7، ص 509 و 297.
125 . عمر فروخ، تاريخ صدر الاسلام و الدولة الأمويه، ص 42 و دروزه، عصر النبى(صلى الله عليه وآله) و بيئته قبل البعثة، ص 74 ـ 72.
126 . جوادعلى، همان، ج 7، ص 233 ـ 232 و گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ص 94 ـ 93.
127 . صقر، همان، ص 20-30.
128. جواد على، همان، ج 7، ص 365 و دروزه، ص 84 ـ 80.
129. جوادعلى، همان، ج 7، ص 365.
130 . همان، ج 4، ص 142.
131 . همان، ج 4، ص 146.
132 . عبيدى، الطائف و دور قبيلة ثقيف العربية، ص 8 به نقل از: مورخ فرانسوى سيديو. و صقر، همان، ص 39.
133 . عمر فروخ، همان، ص 42.
134 . ضعيف، همان، ص 28، 60 و 86.
135 . جوادعلى، همان، ج 4، ص 152.
136 . دروزه، همان، ص 80 ـ 84.
137 . يعقوبى، فتوح البلدان، ص 486.
138 . دروزه، همان، ص 80 ـ 84.
139 . جوادعلى، همان، ج 7، ص 376 ـ 375، دكتر جوادعلى گويد: حباشه در تهامه برپا مى شد.
140 . تاريخ يعقوبى، ج 1، ص 270.
141 . ايام العرب فى الجاهلية، ص 326.
142 . جوادعلى، همان، ج 7، ص 378.
143 . همان.
144 . همان، ج 7، ص 383 ـ 382.
145 . دروزه، همان، ص 84 ـ 80.
146 . جرجى زيدان، تاريخ التمدن الاسلامى، ج 1، ص 29.
147 . جوادعلى، همان، ج 7، ص 382.
148 . تقوى، مبانى جمعيت شناسى، ص 65 ـ 74.
149 . بلاذرى، انساب الاشراف، ج 8، ص 267.
150 . مسعودى، همان، ج 3، ص 216.
151 . همان، ج 3، ص 216.
152 . عبيدى، همان، ص 8 و صقر، همان، ص 39.
153 . بلاذرى، البلدان و فتوحها و احكامها (فتوح البلدان)، ص64.
154 . دائرة المعارف علوم اجتماعى، ص 140 - 144.
155 . بلاذرى، انساب الاشراف، ج 1، ص 75.
156 . مرزبانى، همان، ص 251.
157 . دروزه، همان، ص 84 ـ 80 و ضيف، همان، ص 28، 60 و 86.
158 . ابن هشام، همان، ج 2، ص 313 - 314; تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 54: «قال عروه: تالله ما رايت مثل محمّد(صلى الله عليه وآله)لما جاء له». شايد از اين جا بود كه خداوند نور ايمان را در دل عروه روشن كرد و بعدها مسلمان شد و به دست قومش ثقيف شهيد شد.
.jpg "5 ابزار ضروری برای زنده ماندن در صعودهای زمستانی")
