اعتكاف؛ سايه سار رحمت در كوير غفلتها

مقدمه

انسان كامل از ديدگاه اسلام، بايد در ابعاد فردي و اجتماعي ويژگيهاي معيني داشته باشد، اما عمل كردن به وظايف اجتماعي به تنهايي، انسان را به كمال مطلوب نمي رساند. بلكه ورود به عرصه جامعه و فعاليتهاي اجتماعي اگر با پشتوانه اي از ايمان و ويژگيهاي خاص اخلاقي همراه نباشد، مايه سقوط انسان خواهد بود.اما اگر پرداختن به مسؤوليتهاي اجتماعي داراي پشتوانه معنوي باشد، فعاليتهاي اجتماعي رنگ و بوي خدايي مي گيرد و پرثمر و بابركت مي شود. به همين دليل است كه اديان الهي با آنكه انسان را به عرصه تلاشهاي اجتماعي فراخوانده اند، هيچ گاه تقويت پيوند او با خداوند را از نظر دور نداشته اند.
در اديان آسماني، همواره شيوه هايي از درونگرايي و دوري از جمع وجود داشته است، همان گونه كه از قرآن مجيد و روايات استفاده مي شود در ميان بني اسرائيل نوعي روزه همراه با سكوت رايج بوده است.
اسلام نيز با پيش بيني عبادتي به نام اعتكاف كه در واقع نوعي خلوت و درونگرايي است، براي ساختن انسانها و جلوگيري از آفت خدا فراموشي و خود فراموشي چاره انديشي كرده است.
اعتكاف در مسجد براي يك مسلمان فرصتي است تا او به فراخور توان و مشاغل اجتماعي اش هراز چند گاه براي مدتي از جامعه و مردم منقطع شود و به درون روي آورد.
سيد بن طاووس مي گويد: «بدان كه اوج و كمال اعتكاف، آن است كه انسان و عقل و دل و ديگر اعضاي بدنش را تنها بر اعمال صالح وقف كند و آنها را بر درگاه خداوند و اراده مقدس او حبس نمايد. معتكف بايد فكر و جان و اعضاي خود را با افسارهاي مراقبت، به خوبي مهار و از چيزهايي كه روزه دار بايد از آن بپرهيزد، كاملاً خودداري كند. بلكه دقت و مراقبت معتكف، بايد به مراتب بيشتر از روزه دار باشد، زيرا او هم روزه دار است و هم معتكف و هر معتكفي خود را ملزم نموده است كه با تمام وجود به خداوند متعال روي آورد و رويگرداني و غفلت از حق را يكسره كنار نهد...» (اعتكاف سنتي محمدي، ص120)

مفهوم اعتكاف

اعتكاف به معني اقامت گزيدن در جايي است، به طوري كه فرد معتكف خود را محبوس و ملتزم به آن مكان بداند و اين التزام ناشي از اهميت و عظمت آن موضع باشد و در اصطلاح به معناي اقامت گزيدن سه روز و بيشتر از آن در مسجد جامع براي عبادت خدا اطلاق مي گردد.

اعتكاف در قرآن

اگرچه كلمه «اعتكاف» در قرآن مجيد نيامده، ولي افعال و اسمهايي از مصدر «عكوف» در آياتي از قرآن وارد شده است. همچون واژه «عاكفون» در چند جاي قرآن ذكر شده كه درباره اعتكاف كنندگان مسجدالحرام و مساجد ديگر بيان شده است. در آيه 187 سوره بقره آمده است: «هنگامي كه در مساجد معتكف هستيد، با زنان درنياميزيد.»
در تفسير اين آيه وارد شده است كه اعتكاف عبادتي است كه حداقل با توقف سه شبانه روز در مسجد براي عبادت و توأم با روزه و ترك بسياري از لذتها انجام مي شود و براي تصفيه روح و توجه ويژه به پروردگار اثر عميقي به دنبال دارد. (تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي، ج1، ص475)
از كلام وحي استفاده مي شود كه حضرت موسي(ع) با آنكه مسؤوليت سنگين رهبري امت را بر دوش داشت، براي مدت زماني آنان را رها كرد و براي خلوت كردن با محبوب خويش به كوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش پروردگار عرض كرد: «... پروردگارا !به سوي تو آمدم تا از من راضي شوي.» (طه/84.)
قرآن در جاي ديگري از رهبانيت و گوشه گيري پيروان حضرت عيسي(ع) سخن به ميان آورده و مي فرمايد: «و رهبانيتي را كه خود ابداع نمودند، از اين رو برايشان مقرر نموديم تا خشنودي خداوند را كسب كنند. پس حق آن را چنان كه بايد مراعات نكردند.»(حديد/27)
بنابراين با آنكه روح تعاليم اديان، دعوت به جمع و اجتماع بوده است، اما در عين حال از پيش بيني برنامه هايي كه او را با درون خود پيوند مي زند، فروگذار نكرده است. زيرا حضور پيوسته و دائمي در محل كار و عرصه اجتماع و تلاش عملي، بتدريج روحيه عمل گرايي را در انسان تقويت مي كند و پيدايش آن سبب مي شود كه شخص از درون تهي شود و به چيزي جز كار و تلاش بيشتر نينديشد تا آن جا كه گاهي حتي فرصت نمي كند نتايج كارها و تلاشهاي خود را به درستي ارزيابي كند. از همين رو اعتكاف زمينه مناسبي است تا انسان به كاوش درباره انگيزه ها و روحيات خود بپردازد و در جهت رفع كاستي ها و تكامل آنها بكوشد.

سيره پيامبر(ص) و اهل بيت(ع)

پيامبر خدا(ص) هر از چند گاهي به دور از غوغاي مكه و سر و صداي مردم و هياهوي بت پرستان، خود را به غار حراء مي رسانيد و به پرستش معبود حقيقي مشغول مي شد.
پس از بعثت و بعد از هجرت، پيامبر(ص) فرصتي دوباره مي يابد تا به اعتكاف روي آورد و خلوتي با خداي خود داشته باشد. اين بار اعتكاف را در مسجدالنبي پي مي گيرد.
امام حسن و امام حسين(ع) نيز به سنت اعتكاف عمل نموده و آن را زنده نگه مي داشتند. در حديث آمده است كه امام حسن مجتبي(ع) با آنكه در حال اعتكاف بودند، براي رفع حاجت برادر ديني خود اقدام نمودند و او را از مشكل مالي نجات دادند.(وسايل الشيعه، ج11، ص585)
از ساير امامان معصوم(ع) نيز روايات متعددي درباره شرايط، آداب، شرافت، ثواب و كيفيت اعتكاف پيامبر(ص) وارد شده است.

آثار اخروي اعتكاف

براي اعتكاف آثاري چون؛ آمرزش گناهان، نزديكي به خدا، دوري از آتش جهنم و... عنوان شده است.

آثار فردي اعتكاف

1. ميهمان شدن نزد خدا

از حضرت علي(ع) روايت شده است كه «نشستن در مسجد براي من از نشستن در بهشت محبوب تر است، زيرا با نشستن در بهشت به خواسته خود نائل شده ام و با نشستن در مسجد به خواست خداوند نائل مي شوم.» بنابراين معتكفان در مسجد، ميهمان خداوند هستند و مورد اكرام پروردگار قرار مي گيرند.

2. تقويت اراده:

از آثار حتمي اعتكاف در زندگي فردي انسان، تقويت اراده آدمي است، زيرا معتكفان با توجه به عبادت هايي كه در طول اعتكاف انجام مي دهند و از نماز و روزه نيرو مي گيرند، به اين توفيق بزرگ دست مي يابند. خداوند در قرآن مي فرمايد: «واستَعينوا بِالصَبرِ والصَلوةِ»؛ منظور از صبر در اين آيات روزه گرفتن است. علاوه بر اين كسي كه مدتي برخلاف خواست دروني خود، خويش را در مكان مقدسي حبس مي كند و از بسياري از امور همچون حرف زدن در غير موارد عبادي پرهيز مي كند، خود به خود تمريني براي اجتناب از بسياري خواهشهاي نفساني ديگر انجام داده و به تقويت اراده خود پرداخته است. برخورداري انسان از اراده قوي نه تنها در مسايل اخلاقي و ديني بسيار مهم است؛ بلكه نقش آن در امور روزمره نيز كاملاً مشهود است.

3. انس با معنويات:

در پرتو اعمالي چون اعتكاف، ارتباط رواني خاصي بين انسان و مسجد، قرآن، نماز، نماز شب و ادعيه به وجود مي آيد، به نحوي كه انسان مشتاق ارتباط با اين امور شده و دوري از آنها برايش سخت مي شود. فرد معتكف در ايام اعتكاف توفيق پناه بردن به قرآن كريم و تلاوت همراه با تدبر آن را مي يابد و اين امر وسيله اي براي رسيدن به مقامات والا خواهد بود.
از امام صادق(ع) روايت شده است كه: «قرائت كننده قرآن محتاج سه چيز است: دلي خاشع و بدني فارغ و مكاني خلوت» زيرا هرگاه دل او خاشع باشد، شيطان از او مي گريزد، هرگاه بدن او از مشاغل دنيوي فارغ باشد، دل او متوجه قرائت قرآن مي شود و هرگاه در مكان خلوتي باشد و از خلق كناره گرفته باشد، باطن او با خدا انس مي گيرد و اين حالات نصيب انسان معتكفي مي شود كه در مكاني خلوت و باخشوع قرآن را تلاوت كند.همچنين معتكف اين فرصت را پيدا مي كند كه در ميان عبادتهاي خود به خواندن دعا نيز مبادرت كند. دعا به سبب مقام و منزلت ويژه اي كه در دين مقدس اسلام دارد، روح انسان را خاشع مي كند.

4. دوري از غفلت:

اعتكاف عبادتي است كه نماز و به قول قرآن، ذكرا... را در بردارد. ذكر، همان دوري از غفلت است، غفلتي كه اگر به ذكر مبدل نشود، موجبات سقوط آدم را فراهم مي كند. «رسيدگي به حساب انسانها نزديك است و مردم در غفلت به سر مي برند.»

5. تواضع و فروتني:

اگر انسان بتواند در طول اعتكاف، خود را به دروازه هاي معرفت الهي برساند و خويشتن را در دايره بيكران هستي كوچك ببيند، استكبار و غرور از او رخت بر مي بندد.

آثار اجتماعي اعتكاف

1. كاهش جرم و فساد:

به عقيده جرم شناسان اجتماعي، گسترش مسايل معنوي باعث كم شدن جرم و فساد در جوامع مي شود. اعتكاف در اين زمينه مي تواند نقش مهمي ايفا كند؛ زيرا مشتمل بر چند عبادت است و آثار معنوي ويژه اي بر جاي مي گذارد.

2. آشنايي و برقراري ارتباط دوستانه:

حضور مؤمنين شهر در چند مسجد فرصتي است كه مؤمنان يكديگر را بشناسند و ارتباط دوستانه پيدا كنند و از آثار اخوت اسلامي برخوردار شوند.
منبع:روزنامه قدس