تفاسیر شیعی سده‌ی هشتم

مفتاح التفاسیر، اثر رشیدالدین فضل الله (645-718 ق) فرزند عمادالدوله ابوالخیر. از مشاهیر اطباء و مؤرخین. وی در حکمت و فلسفه شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی بود و در 697 ق به وزارت غازان خان نائل گردید و در پست وزارت تا عصر اولجایتو ایلخان مغول باقی ماند و پس از مرگ سلطان به تهمت کوتاهی در امر معالجه‌ی او به شهادت رسید و در قلعه‌ی رشیدیه تبریز مدفون گردید. گرچه شیعه بودن خواجه مورد تردید عده‌ای است ولی قول شیعه نبودنش نیز مورد تعجب و انکار عده‌ی دیگری است زیرا نفوذ او را در دربار ایلخانان مغول و روابطش را با خواجه‌ی طوسی و دلائل دیگری از این قبیل را حجت بر شیعه بودن او می‌دانند. تفسیر مورد بحث تفسیری است کامل که خواجه آن را به شیوه‌ی فلسفی تألیف نموده است. در بیان و تأویل آیات از مسائل عقلانیه بهره گرفته و در نوع خود بی‌نظیر است. ابن حجر عسقلانی در الدرر الکامنه می‌گوید (... وی دارای تفسیری است بر قرآن به شیوه‌ی فلاسفه بدین جهت بود که او متهم به کفر و الحاد گردید و نیز پس از قتل وی تمامی مؤلفات او را آتش زدند...) دو وزیر قبل از خواجه رشیدالدین در حکومت مغولی به قتل رسیده بودند لذا وی قسمتی از اموال خود را وقف کتابخانه‌ی خویش کرد و جمع کثیری از کُتّاب و هنرمندان را جهت استنساخ مؤلفات خود و تذهیب و تزیین آنها استخدام نموده بوده و مؤلفات خویش را تکثیر و استنساخ می‌نمود. و به کتابخانه‌ی عمومی و خصوصی گوشه و کنار جهان ارسال می‌داشت لذا امروزه از تمامی مؤلفات وی نسخه‌های متعدد و نفیسی در دست می‌باشد. کهن‌ترین نسخه‌ی این تفسیر در کتابخانه‌ی کاخ گلستان مورخ 708 ق می‌باشد که در یک مجلد بزرگ ضمن مجموعه‌ای با سایر مؤلفات وی گردآوری شده است. تفسیر مفتاح التفسیر که مورد توجه علمای عصر خویش بود. بیش از صد نفر از فحول علمای اعلام و مفسران بر آن تقریظ نوشته‌اند.
خواجه رشیدالدین فضل الله مؤلف جامع التواریخ رشیدی را سه تفسیر دیگر است: 1) تفسیر بعضی آیات قرآن، خواجه درین تفسیر بعضی از آیات کریمه را که امکان بحث فلسفی و عرفانی داشته است انتخاب نموده و مورد تأویل قرار داده است. نسخه‌ی منحصر به فرد از آن در مجموعه‌ی رشیدی کتابخانه‌ی کاخ گلستان موجود می‌باشد؛ 2) اعجاز القرآن، شامل نه رساله در اعجاز قرآن و نسخه‌ای از آن در مجموعه‌ی رشیدی موجود است؛ 3) تفسیر رشیدی، شامل 19 رساله در تفسیر بعضی از آیات و ذکر روایات و بحث در فضیلت علم و عقل بر مذاق فلاسفه و حکماء.

منابع:

اعیان الشیعه، 401/8؛ الاعلام، زرکلی، 152/5؛ ایضاح المکنون، 523/2؛ تاریخ العراق بین احتلالین، 15/1؛ الحقائق الراهنه، 160؛ الدرر الکامنه، 271/4؛ الذریعة، 84/20؛ شذرات الذهب، 44/6؛ کشف الظنون، 447/1؛ طبقات المفسرین، داوودی، 30/2؛ معجم الدراسات القرآنیه، 283؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 74/8؛ مفسران شیعه، 111.
السر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، اثر جمال‌الدین ابومنصور الحسن (648-726 ق) فرزند سدیدالدین المطهر حلی معروف به علامه حلی، از بزرگان و مشاهیر علمای شیعه. علامه حلی در استبصار سلطان خدابنده نقش اساسی داشت و عامل مؤثر در تشیع او بود و در سال 708 ق سکه به نام ائمه (علیهم‌السلام) زد و جهان اسلام را از بدعت خلاقت که پس از وفات پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برپا گشته بود نجات داد. این تفسیر که نام آن را به اختلاف نقل نموده‌اند: السر الوجیز و القول الوجیز و التیسیر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، به شیوه‌ی کلامی نگاشته شده است. امروزه نسخه‌های متفرق و متعددی از آن در کتابخانه‌های ایران و عراق در دست است از جمله نسخه‌ی کهن کتابخانه‌ی سید عبدالحسین الحجة آل طباطبائی حائری در کربلا که امروزه نزد فرزندش سید علی الحجة آل طباطبائی محفوظ است.
علامه حلی دارای دو تفسیر دیگر نیز هست: 1) ایضاح مخالفة السنة لنص الکتاب و السنة، حر عاملی در امل الآمل شیوه‌ی مفسر را درین تفسیر چنین وصف نموده است: «... مفسر روش عجیبی را در این تفسیر پیموده است... وی در تفسیر هر آیه و کلمه مخالفتهای اهل سنت را از وجوه مختلفی بیان می‌نماید...». این تفسیر در چند جلد نوشته شده که فقط تا پایان مجلد دوم (آخر سوره‌ی آل عمران) در دست است و سایر مجلدات آن از کتب مفقوده‌ی شیعه می‌باشد؛ 2) نهج الایمان فی تفسیر القرآن، این تفسیر در یک جلد و به شیوه‌ی ادبی و کلامی و تلخیص و جمع بین سه تفسیر مهم: مجمع البیان، التبیان و الکشاف بوده است و مؤلف از آن در خلاصة الاقوال نام برده است ولی فعلاً موجود نیست.

منابع:

اعیان الشیعة، 396/5؛ الاعلام، زرکلی، 227/2؛ امل الآمل، 81/2؛ البدایة و النهایة، 125/14؛ تاریخ العراق بین احتلالین، 489/1؛ الحقائق الراهنة فی المائة الثامنة، 52؛ الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، 188/2؛ الذریعة، 170/12؛ رجال، علامه حلی، 2؛ روضات الجنات، 269/2؛ ریاض العلماء، 358/1؛ کشف الظنون، 346/1؛ لسان المیزان، 317/2؛ لؤلؤة البحرین، 210؛ مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، 131؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 303/3؛ مفسران شیعه، 112؛ معجم الدراسات القرآنیة، 118؛ معجم رجال الحدیث، 157/5؛ جامع الرواة، 230/1؛ النجوم الزاهرة 267/9.
غرائب القران و رغائب الفرقان [= تفسیر نیشابوری]، اثر نظام‌الدین حسن (زنده در 728 ق) فرزند محمد بن حسین نیشابوری معروف به نظام نیشابوری و نظام اعرج، از مفسران و ادبای شیعه. تفسیر مورد بحث در سه مجلد بزرگ از جمله‌ی جامع و مفیدترین تفسیرهای شیعی است. دارای یازده مقدمه است و به این نکته اشاره دارد که این تفسیر ملخص تفسیرهای مفاتیح الغیب فخر رازی و الکشاف زمخشری و تفاسیر عمده‌ی دیگر است. و شامل جهات مختلف از وقوف و قراءآت و ذکر شماره‌ی حروف و کلمات و عدد آیات سپس در تفسیر آیه نیز به تأویل آن می‌پردازد. خوانساری در روضات الجنات در وصف این تفسیر می‌نویسد: «... از بهترین شروح کتاب الله مجید است و جامع‌ترین تفسیرها که دارای فوائد لفظیه و معنویه می‌باشد و نیز خواص و عوام از آن بهره‌مند می‌گردند...». امروزه نسخه‌های متعدد کهن از این اثر در دست می‌باشد از جمله چهارده نسخه در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (کهن‌ترین آنها نسخه‌ی مورخه‌ی 885 ق به شماره‌ی 12311 و نسخه‌ی مورخه‌ی 890 ق به شماره‌ی 1496). این تفسیر در تهران قبلاً در سه مجلد و سپس در 1313 ق در یک مجلد بزرگ چاپ و بعداً در مصر و دهلی تجدید چاپ شده است.
نظام نیشابوری دارای تفسیر دیگری است به نام لب التأویل که به شیوه‌ی تأویل الآیات کمال‌الدین عبدالرزاق کاشانی تصنیف نموده است و سید محسن امین عاملی می‌گوید که این تفسیر با تفسیر دیگر نیشابوری به چاپ رسیده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 248/5؛ الحقائق الراهنة، 46؛ الذریعة، 31/16؛ روضات الجنات، 102/3؛ ریحانة الادب، 197/6؛ کشف الظنون، 1195/2؛ معجم الدراسات القرآنیة، 205؛ معجم المطبوعات، سرکیس، 1527/2؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 281/3 مفسران شیعه، 113؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابامشار، 638/2؛ هدیة الاحاب، 257.
تأویل الآیات، اثر کمال‌الدین عبدالرزاق کاشانی (م 730 یا 735 ق) از علمای عرفاء و صوفیه. مفسر از معاصرین علامه حلی بوده و نیز بین وی و علاءالدوله سمنانی مکاتباتی در مسأله‌ی وحدت وجود مبادله گردیده که جامی در نفحات الانس ضبط کرده است. این تفسیر بر مذاق اهل عرفان تألیف گردیده و شهید ثانی در ستایش این تفسیر می‌گوید (در موضوع خود بی‌نظیر می‌باشد و نیز مثل این تفسیر تاکنون تألیف نگشته است...) فراغت از تألیف این تفسیر رمضان 729 ق می‌باشد.
کمال‌الدین عبدالرزاق کاشانی تفسیر دیگری به نام: تفسیر السراج الوهاج، دارد که در تأویل آیات قرآنی بر مبنای مسائل عقلی و به مذاق اهل عرفان و تصوف تألیف گردیده است.

منابع:

الاعلام، زرکلی، 350/3؛ الحقائق الراهنة، 112؛ ریحانة الادب، 34/5؛ الذریعة، 303/3؛ فهرست دارالکتب، 162/6 و 200/7؛ فهرست کتب خطی آستان قدس، 101، 417/1؛ مجالس المؤمنین، 69/2؛ مفسران شیعه، 111؛ معجم الدراسات القرآنیه، 480؛ کشف الظنون، 266/1؛ هدیة العارفین، 567/1.
تفسیر بناکتی، اثر ابو سلیمان فخرالدین داوود (م 735 ق) فرزند تاج‌الدین ابوالفضل محمد بن داوود بناکتی. وی از علما و شعرای مقربین سلطان غازان خان و سلطان محمد خدابنده و ابوسعید بهادر است و کتابش روضة اولی الالباب بهترین منبع از تاریخ آن روزگار است. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسی است و به شیوه‌ی ادبی و کلامی که طی کتب تفسیر و تاریخ از آن نقل گردیده است. امروزه نسخه‌های متعددی از آن مشاهده شده از جمله نسخه‌ای از این تفسیر از مخطوطات کتابخانه‌ی غرب همدان موجود است چنانچه در فهرست 73 ذکر شده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 838/6؛ تذکره‌ی سمرقندی، 170؛ تاریخ ادبیات فارسی، ادوارد براون، 122/3؛ الحقائق الراهنه المائة الثامنة، 75؛ الذریعة، 809/9؛ ریاض العلماء، 462/5.
مدارج السالکین، اثر شیخ رکن‌الدین ابوالمکارم احمد (659-736 ق) فرزند محمد سمنانی معروف به علاءالدوله سمنانی از اقطاب صوفیه و اکابر حکماء، متخلص به علاء یا علائی. تفسیر مورد بحث بر مذاق اهل عرفان تصنیف گردیده است. در دو مجلد از مخطوطات کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 1416) است. سید علی اردلان در فهرست کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس آن را با تردید به مفسر نسبت داده است. اما محمد آصف فکرت در فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس تفسیر مذکور را بدون تردید از مفسر می‌داند. نسخه‌های متعددی از این تفسیر در کتابخانه‌های خصوصی و عمومی امروزه در دست می‌باشد.

منابع:

اعلام، زرکلی، 223؛ الحقائق الراهنة، 10؛ الدرر الکامنه، 296/1؛ الذریعة، 237/20؛ ریاض العارفین، 168؛ شذرات الذهب، 125/6؛ طبقات المفسرین، داوودی، 66/1؛ فرهنگ سخنوران، 399؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 506؛ 565/1؛ فهرست کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 565/1؛ مجالس المؤمنین، 134/2؛ نتایج الافکار، 458؛ هدیة العارفین، 108/1.
تحفة الاشراف فی کشف غوامض الکشاف، اثر سید عزالدین و یا عمادالدین یحیی (680-753 ق) علوی حسنی معروف به فاضل یمانی از مشاهیر مفسران زیدیه و مجتهدان عصر خویش. تفسیر مورد بحث در غریب و متشابه قرآن کریم است که مفسر بر مبنای مذاق زیدی خویش به تفسیر آیات قرآن پرداخته است. جلد اول و جلد دوم مورخه‌ی سال 1063 ق از مخطوطات کتابخانه‌ی جامع الکبیر (شماره 53) در آن کتابخانه موجود است.
فاضل یمانی دارای تفسیر دیگری است به نام درر الاصداف فی حل عقد الکشاف، که به شرح کشاف زمخشری پرداخته است. نسخ آن در کتابخانه‌های یمن موجود است.

منابع:

الاعلام، 163/8؛ البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، 340/2؛ بغیة الوعاة، 339/2؛ فهرست الخدیویة، 137/1؛ کشف الظنون، 1480/2؛ معجم المؤلفین، 219/13؛ مؤلفات الزیدیة، 261/1؛ هدیة العارفین، 527/2؛ فهرست کتابخانة الآصفیة، 390/1.
بحر الاصداف، اثر قطب‌الدین محمد (م 766 ق) فرزند محمد رازی بویهی از علماء و حکما و طرق اجازات امامیه. تفسیر مورد بحث حاشیه و شرحی است بر تفسیر الکشاف که مفسر در 733 ق از تألیف آن فراعت یافته است. نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌های ایران و عراق از این تفسیر در دست است. قطب‌الدین محمد بویهی را تفسیر دیگری به نام تحفة الاشراف دانسته‌اند که شرح و حواشی به تفسیر الکشاف است. نسخه‌های آن در کتابخانه‌ها از جمله در الکتبة الخدیویه مصر موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 413/9؛ تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، 400؛ الحقائق الراهنة، 200؛ الدرر الکامنة، 99/6؛ الذریعة، 30/3؛ شذرات الذهب، 207/6؛ لؤلؤة البحرین، 194؛ مستدرک الوسائل، 448/3؛ معحم الدراسات القرآنیة، 37؛ مفسران شیعه، 111.
تفسیر دیلمی، از شیخ ابومحمد الحسن (م ح 775 ق) فرزند ابوالحسن دیلمی، از محدثین و متکلمین شیعه. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و به شیوه‌ی روائی و کلامی طی کتب حدیث و تفسیر شیعه از آن نقل گردیده است. نسخه‌ای از این تفسیر را سید محمد حسینی در اختیار داشته است و در آیات الباهرات بسیاری از این تفسیر را نقل می‌کند. شیخ آقا بزرگ تهرانی در طبقات اعلام الشیعة می‌نویسد حسن بن محمد دیلمی غیر از الحسن بن ابوالحسن بن محمد دیلمی مفسر است که علامه کراچکی در کنزالفوائد خود از تفسیر او نقل می‌نماید.

منابع:

تعلیقة امل الامل، 209؛ بحارالانوار، 16/1 و 33؛ امل الآمل، 77/2؛ الحقائق الراهنة، 38؛ ریاض العلماء، 338/1؛ ریحانة الادب، 248/2.
مختصر تفسیر علی بن ابراهیم قمی، اثر شیخ کمال‌الدین عبدالرحمان (695-793 ق) فرزند محمد حلی معروف به ابن العتایقی، از حکما و علمای اسلامی. وی از مردم قریه عتایق از نواحی حله است. ابن العتایقی این تفسیر را در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی روائی و کلامی نگاشته است. مفسر اسانید آن دسته از روایتهای تفسیر قمی که ظاهر آن دلالت بر عدم عصمت انبیاء را داشته است نیاورده است؛ و در مقدمه‌ی خود می‌نویسد این گونه تفسیرها موافق با مذهب شیعه نمی‌باشد. چون اعتقاد امامیه بر منزه و معصوم بودن انبیاء از هرگونه گناه و معصیت است. همچنین بر وفق مشرب فلسفی خود نکات بسیار بر آن افزوده است. وی در 767 ق از تلخیص و تهذیب این تفسیر فراغت یافته است. نسخه‌ی اصلل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی در قم (شماره‌ی 282) می‌باشد.
ابن عتایقی تفسیر دیگری به نام الناسخ و المنسوخ دارد که آیات ناسخ و منسوخ را به ترتیب سوره‌های قرآن مورد بحث و تفسیر قرار داده است. نسخه‌های متعددی از این تفسیر مشاهده شده است که از آن جمله است نسخه‌ی (2255) کتابخانه‌ی مرعشیه‌ی قم.

منابع:

اعیان الشیعة، 465/7؛ الاعلام، 330/3؛ خزائن الکتب القدیمة فی العراق، 135؛ ریاض العلماء، 103/3؛ الحقائق الراهنة، 109؛ الذریعة، 190/20؛ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌ی مرعشیه قم، 309/1؛ الکنی و الالقاب، 354/1؛ معجم المؤلفین، 167/5.
المحیط الاعظم، اثر سید بهاءالدین یا رکن‌الدین حیدر (ح 720 ب 794 ق) فرزند تاج‌الدین علی عبیدی معروف به آملی، از اعاظم عرفای شیعه و فحول مفسران صوفیه (آملی، بهاءالدین حیدر، دایرةالمعارف تشیع، 233/1). آملی در این اثر بر وفق مذاق عرفانی و روح تصوف به تأویل آیات قرآنی پرداخته و ان را بر چهار مطلب استوار کرده است برحسب ذات، صفات، اسماء و افعال. مطلب نخست در تأویل آیات توحید است؛ مطلب دوم در تعریف و حقیقت؛ مطلب سوم در ترتیب و تقسیم آن؛ مطلب چهارم در کیفیت و تفصیل مطلب یاد شده. تاریخ فراغت از تألیف این تفسیر رمضان 777 ق است. و آن را به نام شاه شجاع صادر نموده است. میرزا عبدالله افندی در ریاض العلماء از این تفسیر به نام تفسیر المحیط الاعظم فی تفسیر القران المکرم نام برده و تفسیر المحیط الاعظم و تفسیر البحر الخضم را دو تفسیر جدا از یکدیگر دانسته است. شیخ آقا بزرگ تهرانی که اصل نسخه‌ی خط مؤلف را در کتابخانه‌ی آستانه‌ی امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) مشاهده نموده است در الذریعة می‌نویسد این دو تفسیر یکی است.
سید حیدر آملی تفسیرهای دیگری دارد به نام: 1) منتخب التأویل که با مذاق عرفانی و شیوه‌ی متصوفه به تأویل حروف و کلمات و آیات قرآن پرداخته است؛ 2) تأویلات، که خود آن را تلخیص و عصاره‌ی افکار و تکمیل سه تفسیر قبلی خود دانسته و همانند قرآن آن را ناسح تورات و انجیل و زبور یاد کرده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 271/6؛ الاعلام، 290/2؛ ایضاح المکنون، 192/2؛ جستجو در تصوف ایران، 138/2؛ الذریعة، 161/20؛ الحقائق الراهنة، 66؛ روضات الجنات، 201/3؛ ریاض العلماء، 218/2؛ مجالس المؤمنین، 51/2؛ معجم الدراسات القرآنیة، 265؛ مفسران شیعه، 111.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول