تفاسیر شیعی سده‌ی یازدهم

تفسیر سورة المائده، از سید حسین (م 1001 ق) فرزند سید علی عاملی کرکی قزوینی شیخ الاسلام معروف به خاتم المجتهدین از علما و شیخ الاسلام در عصر صفویه. وی سبط محقق کرکی و اصلاً از مردم جبل عامل متولد و ساکن قزوین و سرسلسه‌ی خاندان آل شیخ الاسلام در قزوین می‌باشد. تفسیر مورد بحث را شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة و میرزا عبدالله افندی در ریاض العلماء به مفسر نسبت داده‌اند. و این اثر در بیان آیه‌ی (الْیَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّیِّبَاتُ وَ...) (5، مائده) می‌باشد. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه‌ی مدرسه‌ی شیخ الاسلام قزوین موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 473/5؛ الذریعة الی تصانیف الشیعة، 322/4؛ روضات الجنات، 320/2؛ ریاض العلماء، 62/2؛ مفسران شیعه، 133.
الآیات البینات، از سید شجاع (زنده در 1003 ق) فرزند سید علی از متکلمین گمنام شیعه و از علمای عصر خویش. چند اثر گرانقدر از وی در فنون علم از جمله تفسیر و کلام در دست است که تبحر او را در علوم قرآن کریم و فلسفه می‌رساند. تفسیر الآیات البینات که نام دیگرش (الهدی الی طریق الصواب) است، به عربی در یک جلد بزرگ می‌باشد که مفسر آیات قرآن کریم مربوط به اصول عقائد را جمع‌آوری و آن را در هفت باب نظیر ابواب علم کلام مرتب نموده است و متن گفتار خود را آیات قرآن مجید قرار داده سپس به شرح و بیان و تفسیر پرداخته است.
از شجاع حسینی تفسیر دیگری به نام البشری یاد کرده‌اند که در شرح و تفسیر الآیات البینات خود نگاشته و آن تفسیر را متن قرار داده و در هفت باب هر باب در دو فصل و هر فصل آیات متعلقه به اصول عقاید را جمع و تأویل نموده است. از این کتاب یک نسخه‌ی خطی در کتابخانه‌ی راقم این سطور در کربلا موجود است.

منابع:

الذریعة الی تصانیف الشیعة، 46/1؛ 202/25؛ الروضة النضرة فی علماء، الماءة الحادیة عشرة، 257.
سواطع الالهام فی تفسیر القرآن، اثر شیخ ابوالفیض (954-1004 ق) فرزند شیخ مبارک یمانی هندی معروف به فیض دکنی و متخلص به فیضی، حکیم متأله و شاعر از مدافعین حقوق شیعه و مروجین مذهب جعفری در هندوستان. ملک‌الشعراء دربار اکبر شاه که به زبانهای عربی و فارسی و هندی تسلط کامل داشت. تفسیر مورد بحث تفسیری است بر تمام قرآن کریم که از حروف مهمله ترکیب و نگاشته شده است و در نوع خود بی‌نظیر و منحصر به فرد می‌باشد لذا این تفسیر به (تفسیر بی‌نقطه) نیز مشهور است. نسخه‌هایی از این کتاب در دست می‌باشد. از جمله نسخه‌ی کتابخانه‌ی آصفیه هندوستان و نسخه‌ی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی مورخه 1039 ق به شماره‌ی 1342 و نیز این تفسیر در سال 1306 ق در شهر لکنهو به چاپ رسیده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 402/2؛ تذکرة پیمانه، 306؛ آیین اکبری، 78/1؛ تذکرة میخانه، 247؛ تذکرة مرآة الخیال، 79؛ الذریعة، 855/9، 240/12؛ الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، 445؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 313، 511/1؛ معجم الدراسات القرآنیة، 180؛ مفسران شیعه، 152.
تفسیر آیةالکرسی، اثر شیخ مؤتمن الدوله ابوالفضل (957-1011 ق) فرزند شیخ مبارک یمانی هندی، از علماء و مشاهیر مؤرخین شیعه در هندوستان حکیم متکلم و شهید به خاطر تشیعش و مؤلف کتاب آئین اکبری. تفسیر مورد بحث در بیان و شرح آیةالکرسی است که به نام اکبر شاه تألیف نموده است مانند تاریخ خود آئین اکبری.

منابع:

الذریعه، 329/4؛ اعیان الشیعة، 399/2؛ الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، 441.
روضة الجنان فی اعجاز القرآن = وردة الجنان فی اعجاز القرآن، اثر امام المتوکل عبدالله (م 1017 ق) فرزند علی مؤیدی از مجتهدین زیدیه، فاضل مفسر. تفسیر مورد بحث به زبان عربی است و مفسر پس از تقسیم آیات قرآنی بر مبنای علوم با مشرب زیدی خویش به شیوه‌ی کلامی به اعجاز قرآن و علوم قرآنی می‌پردازد. این کتاب در بعضی از منابع به نام وردة الجنان فی اعجاز القرآن ذکر شده است که هر دو آنها متحد هستند و از مآخذ مفسران زیدیه می‌باشد. نسخه‌های آن در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی یمن موجود است.

منبع:

مؤلفات الزیدیه، 63/2.
تفسیر قاضی نورالله شوشتری، اثر شهید سید ضیاءالدین قاضی نورالله (956-1019 ق) فرزند سید شریف‌الدین مرعشی حسینی تستری معروف به قاضی نورالله تستری یا شوشتری و صاحب کتاب مجالس المؤمنین که در هندوستان شهید و در آکره به خاک سپرده شد (آستانه‌ی قاضی نورالله شوشتری)، از اعاظم متکلمین شیعه و فحول مفسران امامیه، ادیب و شاعر. تفسیر مورد بحث شامل مجموعه‌ای از آیات قرآن کریم است در موضوعات عدیده که مفسر این آیات را در مناسبات مختلف و به جهات خاص آن به تفسیر و تأویل پرداخته است و آنها عبارتند از: آیه‌ی (وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُوْا لآِدَمَ...) (34، بقره)؛ آیه‌ی (فَمَن یُرِدِ اللّهُ أَن یَهْدِیَهُ...) (125، انعام)؛ آیه‌ی (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ...) (28، توبه)؛ آیه‌ی (وَقَالَ الْمَلِكُ إِنِّی أَرَى‏ سَبْعَ بَقَرَاتٍ...) (43، یوسف)؛ آیه‌ی غار (إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ كَفَرُوا ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ...). آیات را مفسر به شیوه‌ی کلامی و مطالب حکمی مناسب و روح عرفانی بیان و تفسیر و تأویل نموده است. نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی کاتب ابن سطور در کربلا موجود است.
تفسیرهای چندی از شهید قاضی نورالله شوشتری یاد کرده‌اند که عبارتند از: 1) الحاشیة علی تفسیر البیضاوی الکبیر، شامل حواشی و تعلیقات بر تفسیر بیضاوی است که تفسیر و تأویل آیات و با مطالب کلامی و حکمی ممزوج با روح عرفانی ضمن بیان عقاید علمای دیگر چون ابوالفتوح رازی و امام فخر رازی و جار الله زمخشری با استشهاد از اشعار عربی و فارسی نگاشته است. نسخه‌هائی از این تفسیر از جمله در کتابخانه‌ی مدرسه‌ی سپهسالار (شماره‌ی 2095) موجود است؛ 2) الحاشیةُ علی تفسیر البیضاوی الصغیر، که به شیوه‌ی تفسیر قبلی ولی مختصر از آن است. شیخ آقا بزرگ تهرانی و عبدالله افندی می‌گویند قاضی نورالله مانند شیخ بهائی دو حاشیه بر تفسیر بیضاوی دارد؛ 3) الحاشیةُ علی کنزالعرفان، حواشی و تعلیقاتی است بر تفسیر کنزالعرفان؛ 4) انس الوحید فی تفسیر سورةالتوحید، در بیان و شرح سوره‌ی توحید که به شیوه‌ی کلامی نگاشته شده است؛ 5) مونس الوحید فی تفسیر آیة العدل و التوحید، در شرح و بحث راجع به آیه‌ی (شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ...) (18، آل عمران) که اعتراضات تفتازانی را بر زمخشری رد کرده و می‌گوید اولوالعلم مراد همانا علمای عدل و توحید هستند که در شهادت به عدل و توحید پروردگار با ملائکه مشارکت دارند؛ 6) تفسیر القرآن قاضی نورالله تستری، که آیةالله مرعشی در مقدمه‌ی احقاق الحق می‌گوید (در چند مجلد که در نوع خود عجیب و بی‌نظیر است)؛ 7) التنویر فی آیة التطهیر، در آن آیه‌ی تطهیر (إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ) (33، احزاب) مورد شرح و بسط قرار گرفته است؛ 8) السحاب المطیرفی تفسیر آیة التطهیر، گفته‌اند که غیر از تفسیر فوق است ولی شاید هم متحد باشد و در آن آیه‌ی تطهیر را مورد تفسیر قرار داده و بیان مفسران را که در مورد اهل التطهیر بر سه قول هستند مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. از بیشتر کتابهای فوق نسخ خطی در کتابخانه‌ی راقم سطور در کربلا موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 228/10؛ الاعلام، زرکلی، 52/8؛ امل الآمل، 336/2؛ الذریعة، 323/4، 327/5؛ ریاض العلماء، 265/5؛ ریحانة الادب، 384/3؛ شهداء الفضیلة، 171؛ مفسران شیعه، 154؛ مقدمه‌ی احقاق الحق، 1 / یب - ریا؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابامشار، 655/6؛ نجوم السماء فی تراجم العلماء، 9؛ هدیة العارفین، 498/2.
آیات الاحکام، از سید میرزا محمد (م 1028 ق) فرزند علی بن ابراهیم حسینی استرآبادی، فقیه و رجالی و متکلم، تفسیر مورد بحث که در سلافة العصر و لؤلؤة البحرین به نام شرح آیات احکام یاد شده است به شیوه‌ی روائی و در تفسیر و شرح آیات احکام قرآن کریم براساس کتب فقهی تدوین گردیده و روایات و احادیث منقول از طریق ائمه‌ی معصومین را ذکر نموده است. و همچنین به احوالات علماء اسلام و روات اشاره کرده و در بعضی از موارد از کنزل العرفان فاضل مقداد نقل کرده است و عقائد او را رد می‌کند. امروزه نسخه‌های متعددی از این تفسیر در دست است از جمله نسخه‌ی شماره‌ی 2053 کتابخانه‌ی مدرسه‌ی عالی سپهسلار.

منابع:

امل الآمل، 281/2؛ ایضاح المکنون، 593/2؛ خلاصة الاثر، 46/4؛ الذریعة، 43/1، 56/13؛ الروضة النضرة، 497؛ ریاض العلماء، 115/5؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 13؛ لؤلؤة البحرین، 119؛ مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، 430؛ معجم الدراسات القرآنیة، 3؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، 30؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 298/10؛ مفسران شیعه، 147؛ نجوم السماء، 23؛
تفسیر صنعانی، اثر امام المنصور بالله القاسم (967-1029 ق) فرزند محمد بن علی حسنی صنعانی از ائمه‌ی زیدیه و سلاطین یمن، فقیه و مفسر. تفسیر مورد بحث به زبان عربی در چند مجلد شامل سوره‌ی الحمد لغایت سوره‌ی المائده بر مذاق زیدیه. مفسر هنگام تفسیر آیات احکام بحث خویش را مبسوط نموده و فقه آیه را نیز کاملاً بیان داشته است. نسخه‌های متعدد از این تفسیر در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی یمن در دست می‌باشد.
صنعانی دارای تفسیر دیگری نیز هست به نام اجوبة مسائل الشاک فی القرآن، این تفسیر شامل شرح و بیان بعضی از آیات مشکله و متشابهه‌ی قرآن که بعضی از فضلا و آحاد ملت از مفسر سؤال کرده‌اند و او به آنها پاسخ داده و علامه عبدالله بن احمد شرفی آنها را در کتابی به نام تفسیر الشاک فی القرآن جمع نموده است.

منابع:

الاعلام، 182/5؛ البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، 47/2؛ ایضاح المکنون، 469/2؛ بلوغ المرام، 65؛ الذریعة، 3/2؛ معجم المؤلفین، 120/8؛ مؤلفات الزیدیه، 311/1؛ هدیة العارفین، 833/1.
عروة الوثقی، اثر شیخ بهاءالدین محمد (952-1030 ق) فرزند عزالدین حسین عاملی جبعی معروف به شیخ بهائی، از نوابغ علمای شیعه و مفسران امامیه و ادیب شاعر و ریاضی‌دان. تفسیر مورد بحث در بیان و تفسیر آیات قرآن کریم است که شامل سوره‌ی الفاتحه و قسمتی از سوره‌ی بقره می‌باشد. این تفسیر به شیوه‌ی جامع ادبی و روان تألیف شده است. نسخه‌های زیادی از آن در دست است از جمله پنج نسخه در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی کهن‌ترین آنها مورخه‌ی 1028 ق (شماره‌ی 9058) است. این تفسیر در 1319 ق با سه کتاب دسگر شیخ بهائی به نامهای 1- حبل المتین فی احکام الدین؛ 2- الفرائض البهائیة فی الارث؛ 3- تفسیر مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین در تهران چاپ سنگی گردیده است.
شیخ بهائی را چند تفسیر دیگر ذکر کرده‌اند بدین شرح: 1) حاشیةٌ علی تفسیر القاضی بیضاوی، و آن حواشی و تعلیقات چندی است بر تفسیر انوار التنزیل قاضی ابوسعید عبدالله بیضاوی. نسخه‌هائی از آن در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 6612) و کتابخانه‌ی ملک تهران (شماره‌ی 2655) و کتابخانه‌ی اهدائی مشکوة به دانشگاه تهران (شماره‌ی 22) موجود است؛ 2) حواشی الکشاف، که تفسیر کشاف زمخشری را تعلیقاتی افزوده است؛ 3) جواباتٌ ثلاث فی مسائل تفسیریه، در جواب برادرش شیخ عبدالصمد شامل تفسیر سه آیه از آیات قرآن؛ 4) الاسئلة التفسیریه، که در پاسخ صالح بحرانی جزائری نوشته و گفته‌اند که دو کتاب اخیر - که آنها را نمی‌توان تفسیر گفت - متحد و یکی هستند زیرا آیات سه‌گانه‌ی مورد تفسیر هم یکی هستند بدین شرح: وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّیَاطِینُ عَلَى‏ مُلْكِ سُلَیَمانَ... (102، بقره)؛ و رَبَّنَا إِنِّی أَسْكَنتُ مِن ذُرِّیَّتی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ (37، ابراهیم)؛ الْخَبِیثَاتُ لِلْخَبِیثِینَ و الطَّیِّبَاتُ لِلطَّیِّبِینَ... (26، نور)؛ 5) عین الحیاة و آن مانند تفسیر صافی ولی وجیز اللفظ و قلیل المؤونة و صغیر الحجم المعونة که خود گوید اقل الخلق بضاعةً و اکثر هم اضاعةً برای برادران دینی که از او خواسته بودند تألیف نموده است. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 1350) محفوظ است؛ 6) تفسیر شرح قاضی بیضاوی، که گویا با کتاب دیگر او حاشیة علی تفسیر القاضی بیضاوی یکی باشد ولی یک نسخه از آن در کتابخانه‌ی وقفی شیخ محمد صالح برغانی در کربلا موجود است؛ 7) تفسیر مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، نام دیگر آن مجمع النورین و مطلع النیرین است، که اختصاص به تفسیر آیات الاحکام و فقه قرآنی دارد و آن را بعد از کتاب فقهی خود به نام حبل المتین نگاشته است. و در آن از احادیث و روایات مورد وثوق علمای متأخر یاد کرده که بر مقدمه و چهار منهج مبتنی و شامل حدود چهارصد حدیث می‌باشد.

منابع:

ادب الطف او شعراء الحسین، 94/5؛ اعیان الشیعة، 234/9؛ امل الآمل، 159/1؛ تاریخ عالم آراء عباسی، 967/2؛ جامع الرواة، 100/2؛ الذریعة، 252/15؛ روضات الجنات، 56/7؛ الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، 85؛ ریاض العلماء، 88/5؛ ریحانة الادب، 301/3؛ سلافة العصر، 289؛ طرائق الحقائق، 137/1؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 403، 642/22؛ الکنی و الالقاب، 100/2؛ لؤلؤة البحرین، 16؛ مجمع الفصحاء، 8/2؛ معجم الدراسات القرآنیة، 199؛ مفسران شیعه، 152؛ نجوم السماء، 28.
حاشیه بر تفسیر بیضاوی، از سید حسین (م 1030 ق) فرزند حسن حسینی خلخالی حکیم متأله ریاضی‌دان مفسر شیعی. وی جامع فنون بوده و در علوم عقلانیه از خود آثار زیادی باقی گذاشته است. تفسیر مورد بحث حواشی و تعلیقات نفیس بر تفسیر انوار التنزیل قاضی بیضاوی است که حاجی خلیفه در کتاب خویش کشف الظنون می‌گوید (... حاشیه بر انوار التنزیل را از سوره‌ی یس شروع نموده تا پایان قرآن کریم ختم کرده است...) تفسیر خلخالی بر تمام قرآن است و نیز قسمت اول در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی از سوره‌ی مبارکه‌ی فاتحة الکتاب تا نیمه‌ی آیه‌ی (... وَحَیْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ... (144، بقره)) موجود است و نیز قسمتی از سوره‌ی آل عمران ضمیمه‌ی این نسخه می‌باشد.

منابع:

الذریعة، 41/6؛ الروضة النضرة، 165؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 186، 477/1؛ کشف الظنون، 192/1 ببعد؛ معجم الدراسات القرانیه، 131؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 221/3، 319؛ هدیة العارفین، 291/1؛ مفسران شیعه، 145.
تفسیر قطب شاهی، اثر مولانا محمد شاه قاضی یزدی (زنده در 1031 ق) از علما و مفسران شیعه در هندوستان. تفسیر مورد بحث از قاضی یزدی به نام سلطان محمد قطب شاه فرزند سلطان محمدقلی که در هندوستان بعد از پدرش به تخت سلطنت نشست (1020-1030 ق) به زبان فارسی است و اختصاص به آیات احکام قرآن کریم و فقه قرآن یافته و سال فراغت از تألیف 1021 ق می‌باشد.
قاضی یزدی تفسیر دیگری به نام آیه‌ی 40 از سوره‌ی شوری دارد: وَجَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُهَا، که آن به شیوه‌ی فلسفی و حکمی نوشته شده و با روش زیبائی بطلان قیاس و رأی را به اثبات رسانیده این کتاب به زبان فارسی است و سال فراغت از تألیف 1031 ق می‌باشد.

منابع:

الذریعه، 41/1، 301/4؛ الروضة النضرة، 255؛ مفسران شیعه، 139؛ کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، 127.
حاشیه و شرح تفسیر بیضاوی، اثر سید وجیه‌الدین عبدالسلام علوی (م ق 1037 ق) از علمای عصر صفوی. تفسیر مورد بحث احتمالاً در دو جلد به زبان عربی و شیوه‌ی ادبی و کلامی است. مفسر در این تفسیر به شرح و تعلیقات خود بر تفسیر انوارالتنزیل قاضی ابوسعید عبدالله بیضاوی پرداخته است. نسخه‌ی این تفسیر در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 1312) موجود است که پایان آن تا اوائل سوره‌ی توبه می‌باشد.

منابع:

الذریعة، 42/6؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس، 185.
انموذج العلوم = تفسیر اثنی عشریه، از شیخ محمد کاظم (زنده در 1035 ق) فرزند عبد علی تنکابنی گیلانی ملقب به عبدالکاظم از فلاسفه و حکمای امامیه. تفسیر مورد بحث فصل نخست از کتاب الاثناعشریه یا انموذج العلوم است که هر دو آنها متحد هستند. این کتاب به دوازده علم اختصاص یافته که فصل اول آن در تفسیر قرآن کریم است و بحث خویش را در کلیات تفسیر قرآن و علوم تأویل به سبک کلامی و فلسفی اختصاص داده است و در آن میرداماد را به مناقشه کشانده و از شیخ بهائی دفاع نموده است.
شیخ محمد کاظم را دو کتاب دیگری است به نام: 1) حاشیه علی تفسیر فخر رازی، حاوی حواشی و تعلیقاتی بر تفسیر فخر رازی، که با مذاق فلسفی خود حواشی بسیاری بر بعضی از تفسیر آیات قرآن اثر فخر رازی نگاشته است؛ 2) حقایق سورة الفتح، در بیان حقایقی به شیوه‌ی فلسفی از سوره‌ی الفتح. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی قم با دو اجازه (1008 و 1010 ق) به خط شیخ بهائی در ظهر آن موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 32/8 و 381/9؛ الذریعة، 119/1 و 266/15-267؛ طبقات اعلام الشیعة - الروضة النضره فی علماء الماءة الحادیة عشرة، 462-463؛ ریاض العلماء، 161/3؛ مستدرکات اعیان الشیعة، 308/2؛ مجله‌ی تراثنا شماره اول سال دوم محرم سنه 1407 ق، 172-177.
الحاشیة علی تفسیر الکشاف، از سید عبدالرحمن (زنده در 1040 ق) فرزند عبدالحلیم مرعشی محقق ادیب و فاضل. وی دارای مؤلفاتی در تفسیر و علوم قرآن می‌باشد. تفسیر مورد بحث تعلیقات و شروح بر تسفر جارالله زمخشری می‌باشد شیخ آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد (... حاشیه له علی قول الزمخشری فی الکشاف...).
مرعشی کتاب دیگری به نام: تفسیر آیه‌ی إِنَّ اللّهَ لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْرَكَ بِهِ، که در آن آیه‌ی 48 سوره‌ی نساء را شرح و تفصیبل کرده دارد. نسخه‌ای از آن ضمن تفسیر دیگرش از مخطوطات کتابخانه‌ی قولة می‌باشد.

منابع:

الذریعه، 324/4؛ الروضة النضره فی علماء الماءة الحادیة عشرة، 317؛ فهرست کتابخانه‌ی قولة، 63/1؛ مفسران شیعه، 157.
سدرة المنتهی، اثر سید محمد باقر (956-1041 ق) فرزند شمس‌الدین محمد حسینی استرآبادی قزوینی اصفهانی معروف به داماد متخلص به اشراق متولد در قزوین و متوفی در (بئر مجنون) بین راه کربلا و نجف، فیلسوف و ریاضی‌ دان و شاعر ادیب شیعی. تفسیر مورد بحث در بیان و تفسیر آیات قرآن کریم است که با مذاق فلسفی و عرفانی خویش به آنها پرداخته است. نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی برلین موجود است و نیز نسخه‌ی دیگری در کتابخانه‌ی هندوستان است که سید اعجاز کنتوری در کشف الحجب بدان اشاره نموده است.
میر سید محمد باقر داماد تفسیرهای دیگری دارد بدینقرار: 1) تأویل المقطعات، که در تأویل و تفسیر حروف مقطعه‌ی اوایل 29 سوره از قرآن است که از دیر زمان مورد توجه و اختلاف مفسران بوده و هنوز به نتیجه‌ای نرسیده است. نسخه‌هائی از این کتاب در دست است؛ 2) امانة الهی، در شرح و بیان آیه‌ی إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا... نسخه‌ای از این کتاب در مجلس شورای اسلامی (شماره‌ی 2859) موجود است و در 1315 ش به ضمیمه‌ی 8 رساله‌ی دیگر در تهران چاپ سنگی شده است؛ 3) تفسیر سورة الاخلاص، که بر مذاق عرفانی و فلسفی خود به شرح و بسط سوره‌ی اخلاص پرداخته است. نسخه‌های آن در مقدمه‌ی کتاب القبسات شیخ محمود بروجردی ذکر شده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 189/9؛ الاعلام، زرکلی، 48/6؛ امل الآمل، 249/2؛ الذریعة، 153/12؛ سلافة العصر، 477؛ ریاض العلماء، 40/5؛ الروضة النضرة، 67؛ لؤلؤة البحرین، 132؛ کشف الحجب و الاستار اسماء الکتب، 307؛ ایضاح المکنون، 109/1 به بعد؛ مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، 90؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 93/9؛ مفسران شیعه، 148.
تفسیر سوره‌ی هل اتی، از سید معزالدین محمد (زنده در 1044 ق) فرزند امیر ظهیرالدین محمد حسینی اردستانی مشهور به میر میران؛ حکیم متکلم از علمای شیعه در حیدر آباد دکن. تفسیر مورد بحث را به دستور شیخ محمد بن خاتون عاملی به اسم سلطان دکن عبدالله قطب شاه (1020-1083 ق) به زبان فارسی تألیف کرده و آن را تفسیر قطبشاهی موسوم کرده است. این تفسیر شامل یک دیباچه و سه مقدمه و تفسیر سوره‌ی هل اتی می‌باشد. نفیس‌ترین نسخه‌های خطی نسخه‌ی اصلی به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی به (شماره‌ی 1257) وقفی ابن خاتون سال 1067 ق می‌باشد.

منابع:

الذریعة، 343/4؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 137، 437/1؛ مفسران شیعه، 155.
اماطة اللثام عن الآیات الواردة فی الصیام، مجهول المفسر (زنده در 1046 ق) مؤلف از مفسران شیعه و محققین عصر صفوی در قزوین است. تفسیر مورد بحث به زبان عربی در شرح و تفسیر و بیان احکام و فقه آیات صوم است با ذکر روایات و اخبار از ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) و نقل اقوال و فتاوی علمای اعلام در احکام مسائل روزه که با سه فصل آغاز گردیده است 1- اخبار وارده در وجوب روزه 2- وجه تسمیه‌ی شهر رمضان 3- اخبار مخصوص شب قدر و بیان آن. نسخه‌ی خطی این تفسیر در مدرسه‌ی سپهسالار در تهران موجود است و نیز مؤلفِ فهرست کتابخانه‌ی آن مدرسه احتمال داده است که این تفسیر از مؤلفات شیخ حسن ابراهیم عبدالعالی میسی باشد ولی شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة آن را بسیار بعید دانسته است.
این تفسیر در 1046 ق به خواهش بعضی از امراء عصر شاه صفی صفوی تحت عنوان ترجمه‌ی رفع اللثام به فارسی ترجمه شده است.

منابع:

الذریعة، 304/2؛ معجم الدراسات القرآنیة، 27؛ مفسران شیعه، 156.
الفرات النمیر فی تفسیر الکتاب المنیر، اثر شیخ المطهر (م 1039 یا 1048 یا 1049 ق) فرزند علی بن محمد ضمدی یمانی از مفسران و متکلمین زیدیه ادیب نحوی. تفسیر مورد بحث به زبان عربی در یک جلد بزرگ می‌باشد. مفسر با مشرب زیدی خویش به تفسیر آیات قرآن می‌پردازد و نیز عمده‌ی بحث گفتار خود را در وجوه و اعراب و بلاغت قرآن اختصاص داده است. شیخ الاسلام محمد شوکانی در وصف این تفسیر می‌نویسد: (... تفسیرٌ مفیدٌ جداً مَعَ اِختصارِهِ یَدُلُّ علی قُوّةِ مَلَکَةِ صاحبِ التَرجُمةِ فی العلومِ ‌و رسوخ قِدَمه فی فنون عدة و کانَ مشهوراً بِالذَّکاء و الفطنَةِ و جَودَةِ الحِفظ...) نسخه‌های این تفسیر امروزه در یمن در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی و از منابع مفسران زیدیه می‌باشد.
شیخ المطهر را تفسیر دیگری ذکر کرده‌اند به نام: قصیدة جامعة لسُور القرآن، منظومه‌ای تفسیر مانند در خواص سوره‌های قرآن و اسباب نزول و مکان آن و سایر خصوصیات. نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های یمن موجود است.

منابع:

الاعلام، 253/7؛ ایضاح المکنون، 181/2؛ البدر الطالع، 310/2؛ خلاصة الاثر، 403/4؛ معجم المؤلفین، 295/12؛ مؤلفات الزیدیة، 316/2؛ هدیة العارفین، 462/2.
تفسیر صدرالمتألهین شیرازی، اثر صدرالدین محمد (شیراز 979 - بصره 1050 ق) فرزند ابراهیم بن یحیی قوامی شیرازی معروف به صدرالمتألهین و ملاصدرای شیرازی مجدد فلسفه، از مشاهیر حکماء اسلامی و اعاظم علمای شیعه. تفسیر مورد بحث در چند جمله به زبان عربی و شیوه‌ی فلسفی و کلامی و سبک اشراقی می‌باشد. ملاصدرا نخست بعضی از آیات قرآن و سوره‌های مناسب را که امکان خوض در مباحث فلسفی و عرفانی داشته انتخاب نموده سپس به تفسیر آنها می‌پردازد. لذا تفسیر او شامل بخشی از قرآن است که آنها عبارتند از سوره‌ی حدید، سوره‌ی اعلی، آیةالکرسی، سوره‌ی نور، سوره‌ی سجده، سوره‌ی واقعه، سوره‌ی زلزال و سوره‌ی جمعه. بعد از سال 1041 ق مفسر تصمیم به تفسیر تمامی قرآن می‌گیرد و از آغاز قرآن سوره‌ی الحمد شروع نموده لغایت آیه‌ی 65 سوره‌ی بقره (وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِی السَّبْتِ...) دیگر اجل به او مهلت نداده و در راه حج در شهر بصره وفات یافت و در همان سامان به خاک سپرده شد. نسخه‌ای از آن از مخطوطات کتابخانه‌ی کاتب ابن سطور در قزوین و نسخه‌های متعدد در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه‌ی مرعشیه قم موجود است. این تفسیر نخستین بار سوره‌ی الواقعه و تفسیر آیة النور در سال 1313 ق و بعد بارها با بقیه‌ی سوره‌ها و مجموع تفسیر در تهران چاپ سنگی شده است. سپس آقای سید عبدالله فاطمی از سوره‌ی الحمد لغایت آیه‌ی (یَاأَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ...) در 456 صفحه بقطع وزیری بدون تاریخ طبع نموده و مجدد در سالهای 1352-1367 ش توسط انتشارات بیدار قم در هفت مجلد طبع گردیده است.
ملاصدرا تفسیرهای دیگری نیز دارد بدینقرار: 1) اسرار الآیات و انوار البینات، که در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی فلسفی شامل بخشی از آیات قرآن و در اسرار و نشانه‌های عظمت ربانی از انواع مخلوقات و موجودات نوشته شده است. نسخه‌های متعددی از آن در دست است و در سالهای اخیر به تصحیح محمد خواجوی طبع منقحی یافته است؛ 2) متشابهات قرآن، که در یک جلد به زبان عربی و به سبک عرفانی و فلسفی خود از راه مکاشفه و تأویل، بحث و تفسیر نموده و در شش فصل تدوین کرده است. نسخه‌هائی از آن موجود است: شماره‌ی 7577 کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی قم، شماره‌ی 87 کتابخانه‌ی دانشگاه تهران؛ 3) حاشیه و شرح تفسیر بیضاوی، در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی فلسفی و عرفانی تفسیر انوار التنزیل قاضی ابوسعید بیضاوی (م 685 ق) را مورد بحث و شرح قرار داده است. نسخه‌ای از آن از مخطوطات کتابخانه‌ی خدیویه‌ی مصر موجود می‌باشد.

منابع:

الاعلام، 303/5؛ الروضة النضره، 291؛ ریحانة الادب، 417/3؛ فهرست الفبائی کتب خطی آستان قدس، 134؛ لوامع العارفین، تمامی صفات؛ مقدمه‌ی تفسیر صدرالمتألهین بقلم محمد خواجوی، 9-131؛ الذریعة، 278/4 به بعد.
المصابیح الساطعة الانوار المجموعة فی تفسیر الائمة الاطهار، اثر سید عبدالله (م 1050 ق) فرزند احمد شرفی یمانی، از علما و محدثین و مفسرین زیدیه. تفسیر مورد بحث به زبان عربی در چند جلد که از آخر سوره‌های قرآن آغاز نموده است شامل یک مقدمه که آن را به علوم قرآن اختصاص داده است می‌باشد. سپس به تفسیر آیات قرآن مجید به شیوه‌ی کلامی و روائی و نقل از تفسیرهای کهن مانند تفسیر الکشاف زمخشری می‌پردازد و در تفسیر آیات به روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار و اهل البیت (علیهم‌السلام) از طریق زیدیه و مخصوصاً از امام قاسم بن ابراهیم و فرزندش محمد بن ابراهیم استناد می‌جوید. نسخه‌های متعدد امروزه از این تفسیر در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی یمن در دست می‌باشد.
تفسیر دیگری به سید عبدالله شرفی نسبت می‌دهند به نام جواب امیرالمؤمنین علی مسائل الشاک فی القرآن العظیم، که به شرح و تفسیر آیات متشابه و کلمات غریب قرآن با مشرب زیدی و با استناد به احادیث و روایات وارده از ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) می‌پردازد.

منبع:

مؤلفات الزیدیة، 369/1، 36/3.
بدیع البیان لمعانی القرآن، مفسر شیخ شمس‌الدین ابوالمعالی محمد (زنده در 1056 ق) فرزند سدید الدین علی بن شهاب بن خاتون عاملی عینائی معروف به ابن خاتون، از علما و متکلمین امامیه جامع علوم اسلامی و وزیر عبدالله قطب شاه. تفسیر مورد بحث به زبان فارسی در چند جلد بزرگ است. مفسر پس از ذکر آیات قرآن مطالب خویش را تحت عنوان (مترجم گوید) می‌آورد، سپس با عناوینی چون (فضیلت آیه) و (التفسیر بما قاله المفسرون) و (التفسیر بالاحادیث المرویه) و (خلاصة المعنی) با ذکر اقوال چند نفر از مفسرین بزرگ به تفسیر آیه می‌پردازد. جلد اول این تفسیر شامل سوره‌ی فاتحه و نسخه‌ی عصر مؤلف دارای حواشی از مؤلف از مخطوطات کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی در قم (شماره‌ی 1628) موجود است.

منابع:

امل الآمل، 169/1؛ الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، 512؛ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌ی مرعشی قم، 31/5؛ ریاض العلماء، 134/5.
لطائف غیبی و عواطف لاریبی = تفسیر آیات العقاید، از سید نظام‌الدین احمد (م ح 1060 ق) فرزند زین‌العابدین علوی عاملی، حکیم متأله محقق. دارای اجازه‌ی مورخه‌ی 1018 ق از شیخ بهائی و اجازه‌ی مورخه‌ی 1017 ق از میرداماد. تفسیر مورد بحث به زبان فارسی در یک مجلد و اختصاص دارد به آیات متعلق به اصول دین و اعتقادات مذهب که آیات توحید و امثال آنها را از سوره‌های مختلف قرآن جمع نموده و به تفسیر و شرح آنها پرداخته است. مفسر در مقدمه‌ی خویش آن را چنین وصف نموده است: در این کتاب جمع آیات فرقانی و ثمرات ریاض آسمانی که در باب ذات و صفات حضرت باری جل جلاله خواه ثبوتی و خواه سلبی و همچنین در سایر صفات فعلی حق تعالی و همچنین در باقی امور اعتقادیه از نبوت و امامت و معاد و غیر ذالک که از مراتب علیّه و درجات سنّیه که تقلید در آنها روا نیست بترتیبی کامل و ترصیفی شامل و شرح غوامضی که در طی آنها منطوی است با نکات قدسیّه و اشارات عقلیه که از مدارک افهام و مدارج اوهام متعالیست شده‌ایم.... این تفسیر که به شیوه‌ی فلسفی و کلامی تألیف گردیده و در آن روش از صدرالمتألهین شیرازی پیروی کرده و از استادش شیخ بهائی انتقاد می‌کند و در نحوه‌ی تفسیر از متعصبین فلسفی پدر زنش میرداماد است. و نیز در آیاتی که دلالت بر اهل بهشت و دوزخ دارند بحث و تفسیر کرده‌اند. و کتاب خود را به شاه صفی صفوی (1038-1052 ق) اهداء کرده است. نسخه‌ی چرک‌نویس اصل به خط نستعلیق مفسر بدون افتادگی و دارای قلم‌زدگی‌ها و تغییر و تبدیل از مخطوطات کتابخانه‌ی اهدائی سید محمد مشکوة به دانشگاه تهران (شماره‌ی 74) نسخه پاک‌نویس اصل از مخطوطات همان کتابخانه (شماره‌ی 24) موجود است. نسخه‌ی دیگری از مخطوطات کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 1383) می‌باشد. و در 1369 ق به اهتمام و مقدمه‌ی سید جمال‌الدین میردامادی به چاپ رسیده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 593/2؛ امل الآمل، 33/1؛ تتمیم امل الآمل، 62؛ الذریعة، 317/18؛ الروضة النضرة، 27؛ ریاض العلماء، 39/1؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 483، 543/1؛ فهرست کتابخانه‌ی اهدائی مشکوة به دانشگاه تهران، 88/1؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، احمد منزوی، 57/1؛ معجم رجال الحدیث، 122/2؛ مفسران شیعه، 148.
حاشیه و شرح تفسیر بیضاوی، اثر مولی عبدالحکیم (م 1067 ق) فرزند شمس‌الدین محمد سیالِکوتی پنجابی، از متکلمین شیعه در هندوستان و فحول علمای امامیه. بعضی او را سنی یا حنفی مذهب می‌دانند ولی کتاب او در امامت و اثبات ادله‌ی شیعه در امامت رافع هرگونه تردید در استقامت اوست. میرزا عبدالله افندی در ریاض العلماء گوید... او مستتر به تسنن بود تقیةً و اثنی عشری است باطناً. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی است. مفسر در این اثر شرح و تعلیقات گرانقدری بر تفسیر انوار التنزیل قاضی ابو سعید عبدالله بیضاوی نگاشته است و نیز نسخه‌های نفیس امروزه از این تفسیر در دست می‌باشد. این کتاب نخستین بار در 1270 ق در حاشیه‌ی تفسیر انوار التنزیل بیضاوی در آستانه طبع گردیده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 458/7؛ ابجد العلوم، 233/3؛ الاعلام، 283/3؛ خلاصة الاثر، 318/2؛ الذریعة، 42/6؛ الروضة النضرة، 314؛ ریاض العلماء، 77/3؛ فهرست الازهریة، 221/1؛ کشف الظنون، 1148/1؛ معجم المطبوعات، 1068/1؛ معجم المؤلفین، 95/5؛ هدیة العارفین، 504/1.
العروة الوثقی، از میرزا ابراهیم (م 1070 ق) فرزند صدر المتألهین ملاصدرا شیرازی، از فلاسفه‌ی شیعه و علمای امامیه. او از مخالفین سرسخت مشرب فلسفی و طریقت پدر خود بود. تفسیر مورد بحث با مشرب فلسغی خود و بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) و برخلاف تفسیر پدرش می‌باشد. میرزا ابراهیم تفسیر دیگری به نام آیةالکرسی دارد که شیخ عبدالنبی قزوینی نسخه‌ای از آن داشته و می‌گوید: لَهُ رسالةٌ انیعة و عجالةٌ دقیقة فی تفسیر آیةالکرسی مَد حَقَّقَ و دقق و عمَّق....

منابع:

اعیان الشیعة، 202/2، تتمیم امل الآمل، 51؛ الذریعة، 249/15؛ الروضة النضرة، 8؛ ریاض العلماء، 26/1؛ لؤلؤة البحرین، 132؛ معجم الدراسات القرآنیة، 198.
تفسیر الائمة لهدایة الامة، اثر شیخ محمدرضا (زنده در 1073 ق) فرزند شیخ عبدالحسین نصیری طوسی اصفهانی، از مفسران و علمای امامیه در عصر صفوی و از اخباریون تندرو. تفسیر مورد بحث در سی مجلد بزرگ به فارسی و عربی تألیف گردیده است. شیوه‌ی مفسر روائی چند آیه از قرآن کریم را ذکر نموده سپس به ترجمه‌ی فارسی آیات مذکور می‌پردازد و بعد تفسیر و تأویل آیه‌ی یاد شده را بیان می‌نماید و هنگام ذکر احادیث و روایات مربوط به آیه احادیث را به فارسی ترجمه نموده و متن تفسیر خویش را در بیان آیه به عربی قرار داده است. تفسیر آیات یاد شده را در چند فصل تقسیم کرده است. فصل فضائل آیات سپس فصل خواص آیه و بعد شأن نزول آیه و امثال آنها و غالباً از تفسیرهای فرات کوفی و تفسیر امام حسن عسگری و تفسیر قمی و تفسیر عیاش و بیضاوی و کتاب احتجاج طبرسی و مکارم الاخلاق نقل می‌نماید و هنگام نقل بعضی از احادیث، او خود را از ذریه‌ی شیخ الطائفه شیخ طوسی معرفی و چنین یاد می‌کند (... قال جَدُّنَا الاَمجَدِ العالِم المتعلمِ بعلومِ الصادقین الشیخ ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسی...). مجلد اول این تفسیر شامل دیباچه در بیان مقدمات سپس حاوی بیست فصل می‌باشد که متعلق به مسائل قرآن است. و بعد به تفسیر سوره‌ی الفاتحه می‌پردازد و چند آیه از سوره‌ی بقره. مجلد دوم این تفسیر قسمتی از سوره‌ی بقره تا پایان سوره‌ی هود را دربردارد. یک دوره از این تفسیر که بعضی از مجلدات آن به خط مؤلف می‌باشد در کتابخانه‌ی وقفی شیخ محمد صالح برغانی حائری در کربلا و بعضی از مجلدات آن در کتابخانه‌ی جعفریه‌ی مدرسه‌ی هندی در کربلا وجود دارد. شیخ آقا بزرگ تهرانی از قول شیخ ابوالمجد آقا رضا اصفهانی در الذریعة می‌نویسد پانزده مجلد این تفسیر در کتابخانه‌ی قزوینیه‌ی اصفهان موجود بوده و چند مجلد این تفسیر در کتابخانه‌ی اهدائی مشکوة به دانشگاه تهران (شماره‌ی 11) و آن شامل سوره‌های کهف و مریم و طه و شماره‌ی 12 شامل سوره‌های انبیاء و حج و مؤمنون و شماره‌ی 1140 شامل سوره‌های توبه و یونس و هود می‌باشد.
شیخ محمدرضا نصیری طوسی دارای سه تفسیر دیگر است: 1) کشف الآیات، به زبان فارسی مرتب به 28 کتاب و هر کتاب به هیجده باب که به تفسیر آیات پرداخته است؛ 2) مختصر تفسیر الائمه، به زبان فارسی در شش مجلد به شیوه‌ی روائی است و آن تلخیص تفسیر الائمه‌ی لهدایة الامة است؛ 3) ترجمة القرآن، که ترجمه‌ی قرآن به اضافه‌ی مختصر توضیحاتی که ذیل آیات داده است.

منابع:

الذریعة، 236/4؛ الروضة النضرة، 221؛ کربلا فی حاضرها و ماضیها (خطی)؛ فهرست کتابخانه‌ی اهدائی، 47/1، 697/2؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، 26/1؛ معجم الدراسات القرآنیة، 78؛ مفسران شیعه، 139.
اسرار الآیات، اثر آخوند شمس‌الدین محمد لاهیجی گیلانی معروف به ملا شمسا (زنده در 1074 ق) از فلاسفه و حکمای عصر خویش. در تفسیر مورد بحث مفسر گفتار خود را به اسرار آیات قرآن اختصاص داده و سخن خویش را به کلیات امور قرآن پرداخته است.
برای شمس‌الدین محمد لاهیجی دو تفسیر دیگر نام برده‌اند: 1) تفسیر سوره‌ی هل اتی، که در شرح و تفسیر سوره‌ی هل اتی تألیف شده است. نسخه‌ی خط مؤلف با خط‌خوردگی از مخطوطات کاتب این سطور در کربلاست؛ 2) تفسیر اخلاص، مفسر با مشرب فلسفی و عرفانی خود به شرح و بیان آیات سورة الاخلاص پرداخته است، نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 8991) موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 351/7؛ الروضة النضرة، 266؛ ریحانة الادب، 383/5؛ دائرةالمعارف الاسلامیة الشیعة، 70/4؛ مفسران شیعه، 154.
تفسیر این خاندار، اثر شیخ حسین (1012-1076 ق) فرزند شهاب‌الدین حیدر خاندار کرکی عاملی، از شعرا و ادباء شیعی، محقق حکیم و متکلم اخباری. تفسیر مورد بحث حاشیه و تعلیقاتی است به شیوه‌ی اخباری بر تفسیر انوار التنزیل قاضی ابوسعید عبدالله بیضاوی. شرح‌حال‌نویسان در فهرست مؤلفات مفسر از آن نام برده‌اند و نیز حر عاملی معاصر خاندار و سید محسن امین عاملی در اعیان الشیعه آن را ذکر کرده‌اند. و قسمتی از اشعار وی را که در رثاء و مدح ائمه‌ی معصومین است از دیوان او نقل کرده‌اند.

منابع:

اعیان الشیعة، 36/6؛ امل الآمل، 70/1؛ الذریعة، 243/4، 41/6؛ الروضة النضرة، 169؛ ریاض العلماء، 75/2؛ سلافة المصر، 347؛ تاریخ کرک نوح، 114؛ معجم رجال الحدیث، 269/5؛ معجم الدراسات القرآنیه، 132؛ مفسران شیعه، 146.
مقتبس الانوار من الائمة الاطهار فی تفسیر القرآن، از شیخ محمد مؤمن (م 1077 ق) فرزند شاه قاسم سبزواری خراسانی، از علمای حدیث و مفسران عصر خویش اخباری متتبع. این تفسیر به زبان عربی و براساس مشرب اخباری تدوین شده و در شرح و بیان آیات از تفسیر مجمع البیان از کلام بهره گرفته شده است. تفسیر مزبور دارای دیباچه و مقدمه در چند فصل می‌باشد: فصل اول، در عدم تواتر قرآن و اینکه قرآن مُنزل بر پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است. فصل دوم: در عدم جواز تفسیر قرآن بجز از طریق احادیث و روایات وارده از طریق خاندان عصمت و نبوت و ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام). فصل سوم: در بیان وجوب عمل به اخبار بدان شکل که علمای اخباریون بیان می‌کنند. و خاتمه: در بیان جواز اراده‌ی معانی متعدده‌ی حقیقی و مجازی از الفاظ قرآن کریم می‌باشد و بعد به تفسیر سوره‌ی الفاتحه پرداخته و بعد سوره‌ی بقره را تفسیر نموده است. و پایان مجلد اول سوره‌ی اعراف است سپس آغاز مجلد دوم از سوره‌ی انفال می‌باشد و هنگامی که به آیه‌ی 24 رسیده اجل به او مهلت تکمیل نداده است. نسخه‌ای به خط نسخ سید علی استرآبادی که به امر مفسر پاک‌نویس می‌کرده در 1077 ق از برای مفسر طلب مغفرت نموده و این نسخه که دارای حواشی به خط مفسر و به امضاء (منه عفی عنه) دارد از مخطوطات کتابخانه‌ی مدرسه‌ی سپهسالار می‌باشد.

منابع:

امل الآمال، 296؛ الذریعة، 17/22؛ الروضة النضرة، 593؛ ریاض العلماء، 154/5؛ فهرست مدرسه‌ی سپهسالار، 175/1؛ معجم الدراسات القرآنیه، 286؛ معجم رجال الحدیث، 82/18؛ مفسران شیعه، 144.
تفسیر نصیری طوسی، از شیخ محمدتقی (زنده در 1083 ق) فرزند عبدالحسین نصیری طوسی، از علمای کلام و حکمت که در عصر صفوی در اصفهان بوده است. مفسر تفسیر خویش را در یک جلد بزرگ به زبان عربی تألیف نموده و دارای ده مقدمه است. سپس به تفسیر کلیات در ترتیب قرآن و ذکر شرح حال انبیاء از آدم تا حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) که در قرآن مجید از آنان نام برده شده پرداخته است. و بعد شروع به تفسیر حمد کرده است و تا آخر قرآن سوره‌ی ناس پایان یافته و شیوه‌ی او در تفسیر پس از ذکر چند آیه از قرآن مجید به تفسیر آیات یاد شده می‌پردازد و سبک او ادبی و کلامی می‌باشد و نیز مفسر خود را از احفاد شیخ الطائفه شیخ طوسی و از اسباط خواجه نصیرالدین طوسی و در نتیجه نصیری طوسی معرفی می‌کند و از آثار دیگر وی العقال فی مکارم الخصال و المبدء و المعاد. نسخه‌ی نفیسی از این تفسیر که از روی خط مصنف نگاشته شده و در خدمت مؤلف خوانده و مقابله گردیده است از مخطوطات کتابخانه‌ی کاتب این سطور در کربلا موجود است.

منبع:

اصل نسخه‌ی تفسیر طوسی؛ الذریعة الی تصانیف الشیعة، 280/5، 250/19.
خزائن جواهر القرآن، اثر شیخ علی قلی خان (1020 - زنده در 1083) فرزند قرچغای خان ترکمانی متولد در اصفهان، از فلاسفه و حکمای متألهین و تولیت آستانه‌ی حضرت معصومه (علیهاالسلام). تفسیر مورد بحث به شیوه‌ی فلسفی و عرفانی با بهره از روایات ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) نگاشته شده و در نوع خود بی‌نظیر است. مفسر به چند دسته از آیات خاص قرآن که عبارتند از: آیات توحید و ایمان و آیات احکام و قصص قرآن و آیات مواعظ و حکم و آفرینش زمین و آسمان و آیات کیفیت رجعت و احوال برزخ و حشر و نشر و بهشت و دوزخ توجه داشته و آنها را استخراج و جمع نموده سپس به احادیث مرویه و تحقیق کلمات و تفسیر جمله به جمه‌ی آن پرداخته است. این تفسیر که در چهار مجلد تألیف گردیده مجلد اول آن را با تفسیر آیات توحید آغاز نموده و مجلد چهارم را با تفسیر آیات بهشت و دوزخ پایان بخشیده است. و شیوه‌ی مفسر در هر مجلد براساس خزائن ترتیب یافته که هر خزینه به شصت فصل و هفت باب تقسیم گشته است. نسخه‌ی منحصر به فرد خط مؤلف را فرزند مفسر شیخ مهدی قلی خان پس از بناء مدرسه‌ی خود در قم و تأسیس کتابخانه‌ی مدرسه وقف خاص ساکنین مدرسه‌ی خویش نموده است این مدرسه تا عصر حاضر به نام وی مشهور است.

منابع:

اعیان الشیعة، 302/8؛ الذریعة، 154/7؛ الروضة النضرة، 410؛ معجم الدراسات القرآنیة، 147.
مجمع البحرین، از ضیاءالدین محمد یوسف (زنده در 1083 ق) فرزند میرزا حسین خان شریف وزیر توپچی قزوینی، حکیم مفسر و عالم محقق. در این تفسیر که دو جلد و به زبان عربی است تمام قرآن مورد بحث قرار گرفته است و مفسر می‌نویسد که این تفسیر جمع بین دو تفسر امین الاسلام شیخ طبرسی مجمع البیان و جوامع الجامع می‌باشد و در واقع تلخیص این دو تفسیر است با اضافات و استدراکات نافع به شیوه و سبک روان و در کمال اختصار بدین جهت این تفسیر را مجمع البحرین نامیده است که جمع بین دو تفسیر طبرسی است. چند دوره از این تفسیر در دست می‌باشد از جمله نسخه‌ی خط مفسر در کتابخانه‌ی مدرسه‌ی سپهسالار (شماره‌ی 1955) که دو سرلوحه‌ی زیبا دارد و تمام صفحات مجدول به طلاست. و یک دوره دارای حواشی (منه دام ظله) در کتابخانه‌ی کاتب این سطور در کربلا و یک دوره در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (به شماره‌ی 10415) موجود است.

منابع:

الذریعة، 23/20؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 496؛ فهرست مدرسه‌ی سپهسالار، 167/1؛ معجم الدراسات القرآنیه عندالشیعة الامامیه، 262؛ مفسران شیعه، 143.
غریب القرآن طریحی، از شیخ فخرالدین (979 - رماحیه 1085 ق) فرزند شیخ محمد علی نجفی آل طریحی، از مفسران شیعه و علمای لغت و نحو. (آل طریحی). تفسیر مورد بحث شامل یک مقدمه‌ی کوتاه سپس دارای بیست و هفت باب و هر باب منشعب به چند نوع تحت عنوان النوع الاول و النوع الثانی. این تفسیر شرح تفسیر قرآن و بیان آیات بر تفسیر غریب القرآن سجستانی است. اصل نسخه‌ی خط مؤلف در کتابخانه‌ی وقفی شیخ محمد صالح برغانی حائری در کربلا و نیز این تفسیر در سال 1372 ق در نجف اشرف به تحقیق و مقدمه‌ی شیخ محمد کاظم طریحی به چاپ رسیده است.
تألیفات دیگری از شیخ فخرالدین آل طریحی نقل کرده‌اند که عبارتند از: 1) کشف غوامض القرآن، که در مشکلات و غوامض آیات و کلمات بحث کرده است؛ 2) نزهة الخاطر و سرور الناظر و تحفة الخاضر و متاع المسافر، که مؤلف آن را پس از اطلاع از نزهة القلوب سجستانی تألیف نموده و احتمالاً با غرایب القرآن او یکی است سه نسخه در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 7663) محفوظ است؛ 3) کشف آیات القرآن، کشف آیات به حروف هجا و تفسیر لغات مشکله و بیان لغات قرآن است؛ 4) مشارق النور الکتاب المشهور، درین تفسیر بین معانی آیات و لغات و قواعد عربی و اخبار و احادیث ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) محققانه جمع و تدوین گردیده است.

منابع:

الاعلام، 138/5؛ اعیان الشیعة، 394/8؛ امل الآمل، 214/2؛ الذریعة، 48/16؛ الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، 434؛ ریاض العلماء، 332/4؛ لؤلؤة البحرین، 66؛ فوائد الرضویة، 348؛ لباب الالقاب، 131؛ الکنی و الالقاب، 413/2؛ ماضی النجف و حاضرها، 454/2؛ معجم رجال الفکر، 290؛ معجم المؤلفین، 55/8؛ مقدمه‌ی غریب القرآن، به قلم محمد کاظم طریحی؛ هدیة العارفین، 432/1.
البحر المواج فی تفسیر القرآن، از میرزا تاج‌الدین حسن (م 1085 ق) فرزند محمد اصفهانی فلاورجانی معروف به تاجا اصفهانی یا تاج ارباب العمامة، حکیم محدث و از علمای عصر صفوی. این تفسیر در دو مجلد به زبان فارسی به شیوه‌ی روائی و کلامی است. نخست مفسر چند آیه از قرآن کریم را یاد کرده سپس به ترجمه‌ی فارسی پرداخته و آنگاه به تفسیر آیات مذکور می‌پردازد. ابن یوسف در فهرست مجلس شورای ملی به غلط این تفسیر را به فرزند مفسر بهاءالدین محمد (م 1137 ق) صاحب کشف اللثام معروف به فاضل هندی نسبت می‌دهد. خونساری که نسخه‌ای را در اختیار داشته است و آن را در روضات الجنات ستوده می‌گوید: (... اِنّهُ کَثیر الفَوائِد...) و آن را از پدر می‌داند و نیز شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة، به نام پدر ضبط کرده است. نسخه‌ای از این کتاب در مجلس شورای اسلامی به خط نستعلیق از قرن دوازدهم هجری از آغاز قرآن تا سوره‌ی نحل موجود است و دو برگ از آخر آن افتاده است و نسخه‌ی دوم در کتابخانه‌ی ملی از سوره‌ی مجادله تا پایان قرآن است که آن را محمدتقی دانش‌پژوه تفسیر بحر المواج احتمال داده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 240/5؛ الذریعة الی تصانیف الشیعة، 49/3؛ روضات الجنات، 114/7. الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، 90؛ فهرست مجلس شورای اسلامی، 4/3؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 39؛ هدیة الاحباب، 127؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، منزوی، 8/1.
تفسیر قطب‌الدین لاهیجی، از قطب‌الدین محمد (زنده در 1086) فرزند شیخ علی شریف فقیه لاهیجی اشکوری، فیلسوف متکلم از علمای شیعه در عصر خویش. این کتاب به زبان فارسی در دو مجلد به روش شیعی و بیانی روشن و روان و نیز به ترجمه‌ی آیات قرآن می‌پردازد و توضیح و تفسیر آیات را بیان نموده و به ذکر روایات و احادیث وارده از طریقه‌ی امامیه استناد می‌نماید. این تفسیر به نامهای: ترجمة الانیقة یا تفسیر ترجمه‌ی قرآن شهرت دارد از این تفسیر چهار نسخه در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 14143 به بعد) وجود دارد. این تفسیر در 1340 ش در تهران چاپ شده است.

منابع:

اعیان الشیعه، 431/9؛ الروضة النضره، 498؛ امل الآمل، 285/2؛ ریاض العلماء، 124/5؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 124؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، 15/1؛ مفسران شیعه، 142؛ نجوم السماء فی تراجم العلماء، 148.
تحفه‌ی شاهی، از مولی مصطفی (1007-1090 ق) فرزند شیخ محمد ابراهیم تبریزی قاری خراسانی معروف به تبریزی قاری، از مفسران و علمای شیعه. تفسیر مورد بحث در علوم قرآن و بیان بعضی قراءآت می‌باشد و آغاز تألیف آن در مرقد شاه ولایت آغاز گردیده لذا آن را به نام تحفه‌ی شاهی نامیده است و شامل پنج باب می‌باشد چون در آستانه‌ی خامس آل عبا از تألیف آن فارغ گردیده است. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه‌ی حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در نجف اشرف موجود است.
تألیفات دیگری از تبریزی قاری می‌دانند که عبارتند از: 1) متممة التحفة، در تکمیل تفسیر دیگر تحفة القاری است؛ 2) تحفة القاری، در بیان بعضی از کلمات و انواع قراءات و آن در 1302 ق در بمبئی چاپ سنگی شده است؛ 3) تحفة الابرار، که به دستور میرزا شفیع منجم و فرزندش محمد مقیم در یک مقدمه و دو باب نگاشته شده است و در آن فضیلت قرآن، آداب تعلم، مستحبات قرآن، مخارج حروف در پنج فصل مورد شرح و بیان واقع گردیده است. نسخه‌ای از این کتاب در آستان قدس رضوی (شماره‌ی 13363) و در کتابخانه‌ی دانشگاه تهران (شماره‌ی 4074) وجود دارد؛ 4) ارشاد القاری، در بیان قراءآت شامل یک مقدمه و پنج باب؛ 5) وقوف القرآن، که در آن مواضع وقوف قرآن و انواع آن و محل جزء و نصف جزء و حزب و محل سجده‌ی واجب و آیات مستحبه‌ی سجده مشخص گردیده است؛ 6) سند قرائت عاصم، در پنج فصل و توضیح قرائت عاصم و اسناد آن.

منابع:

اعیان الشیعة، 126/10؛ الروضة النضره فی علماء الماءة الحادیة عشرة، 565؛ ریحانة الادب، 498/4؛ الذریعة، 407/3؛ فهرست مدرسه‌ی سپهسالار، 353/3؛ فهرست نسخه‌های فارسی خطی، منزوی، 80/1؛ فهرست کتابخانه‌ی دانشگاه تهران، 3054/13.
زبدة البیان فی تفسیر آیات قصص القرآن، از شیخ محمد (م 1090 ق) فرزند شیخ محمود طبسی، محقق حکیم متأله از علمای عصر صفوی. تفسیر مورد بحث شامل آیات قصص انبیاء در قرآن است. مفسر آیاتی که مختص انبیاء سلف می‌باشد از قرآن مجید استخراج نموده و به تفسیر و شرح و بیان آنها پرداخته است.
شیخ محمد طبسی کتاب فوق را با نگارش تکمله‌ای در شرح و بیان احوال حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) تکمیل نموده و نام آن را تکملة زبدة البیان گذاشته است و احوال ائمه‌ی معصومین را نیز بدان افزوده است.

منابع:

الذریعة الی تصانیف الشیعة، 48/1؛ 21/12؛ الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، 527؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 114، 173.
تفسیر الصافی، اثر ملا محسن (1007-1091) فرزند شاه مرتضی کاشانی معروف به ملا محسن فیض کاشانی، از اعاظم علما و حکمای متأله امامیه. تفسیر مورد بحث در چند مجلد به اختلاف چاپهای آن به زبان عربی و شیوه روائی و مشرب عرفانی و از مشهورترین تفسیرهای مختصر شیعی که با مضامین روایات و احادیث مأثور از ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) از آغاز قرآن سوره‌ی الحمد تا پایان سوره‌ی الناس می‌باشد. این تفسیر شامل یک پیش‌گفتار از مؤلف سپس دوازده مقدمه در علوم قرآن است که این مقدمات بحثهای گران‌قدری دربر دارد و آنها عبارتند از: بحثی در تمسک به قرآن و فضیلت آن، بحثی در علم قرآن که تمامی آن علم، نزد اهل بیت (علیهم‌السلام) است، بحثی که تمامی قرآن در حق خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) و شیعیان و پیروان آنها و در مذمت دشمنان اهل بیت (علیهم‌السلام) است، گفتاری در معانی وجوه آیات قرآن و تحقیق در متشابهات و تأویل آیات، بحثی در نهی و منع تفسیر آیات قران به رأی و سرّ نهی آن، گفتاری در جمع و گردآوری قرآن و عدم تحریف و زیاده یا نقصان و تأویل آیات آن، گفتار اینکه قرآن مبین برای تمامی امور دنیوی و اخروی است، گفتاری در اقسام آیات و بطون و کیفیت تأویل و انواع لغات و قراءآت معتبر، گفتاری در شأن نزول قرآن و تحقیق آن، گفتاری در تمثل قرآن به اهل خود در روز قیامت و شفاعت قرآن از آنان و ثواب حفظ و تلاوت آن، گفتاری در آداب تلاوت قرآن، گفتاری در اصطلاحات و کیفیت تفسیر آن. نسخه‌های خطی این تفسیر بسیار است نفیس‌ترین نسخه مورخه‌ی 1078 ق از مخطوطات کتابخانه‌ی کاتب این سطور در قزوین و سی نسخه در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره 11140) و هفت نسخه در کتابخانه‌ی مرعشی قم موجود است. این تفسیر برای نخستین بار در 1266 ق در تهران به قطع رحلی در 680 صفحه چاپ سنگی گردیده سپس به دفعات در تهران و تبریز و بمبئی چاپ سنگی شده است و در سال 1402 ق توسط مؤسسه‌ی اعلمی بیروت در پنج مجلد به قطع وزیری طبع گردیده است و مجدد در مشهد افست شده است.
ملامحسن فیض کاشانی دارای تألیفات دیگری است بدین شرح: 1) تفسیر اصفی، که در یک جلد و به زبان عربی و شیوه‌ی روائی است و تفسیر وسیط اوست که تلخیص الصافی تفسیر کبیر اوست. نسخه‌هائی ازین تفسیر در دست است. نسخه‌ای در کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی قم در دو مجلد (شماره‌های 1278، 7473) و پنج نسخه در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 11162). این تفسیر نخستین بار در 1274 ق در بمبئی و در حاشیه‌ی تفسیر الصافی چاپ سنگی شده و در تهران مستقلاً چاپ و منتشر گردیده است. تفسیر اصفی بوسیله‌ی سید حسن مظاهر امروهوی به زبان اردو ترجمه شده است؛ 2) تفسیر المصفی، کوچکترین تفسیر فیض کاشانی است که خلاصه‌ای از تفسیر اصفی و مانند دو تفسیر قبلی او بیشتر متکی بر احادیث و روایات ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) می‌باشد.

منابع:

الاعلام، 290/5؛ ایضاح المکنون، 54/1؛ تنقیح المقال، 54/2؛ الذریعة، 5/15؛ الروضة النضرة، 491؛ ریحانة الادب، 369/4؛ فهرست الفبائی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس، 378؛ فهرست کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی قم، 158/3؛ معجم المؤلفین، 187/8؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابامشار، 799/5؛ هدیة العارفین، 6/2.
تفسیر القران الکبیر، از شیخ محمد کاظم طالقانی قزوینی (م 1094 ق) از شیوخ علمای شیعه در عصر صفوی و از مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قزوین، فقیه و مفسر علوم اسلامی و فنون عربی. تفسیر را از علمای عصر خود مانند شیخ بهائی و میرباقر داماد و میرفندرسکی و دیگران اخذ کرد و جامع علوم عقلی و نقلی بود. مفسر اثر خود را به عربی پس از ذکر احادیث در شرح و بیان بعضی از آیات شریفه‌ی قرآن با مسائل فلسفی و عرفانی آمیخته و بطرز مستحسنی تفسیر نموده است. می‌توان سبک وی را در این تفسیر جمع بین احادیث نبوی و ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) و تفسیر قرآن با قرآن و بحثهای فلسفی و عرفانی و ادبی و کلامی خواند که در نوع خود کم‌نظیر است. این تفسیر در چند مجلد بزرگ است که بعضی از مجلدات آن نزد حفید وی میرزا ابوتراب شهیدی قزوینی بوده و در تفسیر خود از آن بهره گرفته است.
از شیخ محمد کاظم طالقانی تفسیر دیگری به نام منافع القرآن ذکر کرده‌اند که در آن به خواص و منافع سوره‌های قرآن و ثواب قرائت هر سوره پرداخته و از سوره‌ی حمد شروع و تا پایان قرآن شرح خود را از طریق روایات مأثوره ذکر می‌نماید. نسخه‌ی اصلی این اثر به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه‌ی راقم این سطور در قزوین است.

منابع:

امل الآمل، 295/2؛ ریاض العلماء، 153/5؛ سیر آل برغانی، آقا بزرگ تهرانی، خطی؛ مستدرکات اعیان الشیعة، 301/2؛ مقدمه‌ی موضوعة البرغانی فی فقه الشیعة، 12/1.
الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، اثر شیخ حسام‌الدین (1005-1095 ق) فرزند جمال‌الدین نجفی رماحی آل طریحی، از علماء و فقهای امامیه. تفسیر مورد بحث را حر عاملی معاصر مفسر در امل الآمل و سید محسن امین عاملی در اعیان الشیعة در فهرست مؤلفات مفسر نام برده‌اند. این تفسیر به نام تفسیر طریحی نیز شهرت دارد و نسخه‌ی خط مؤلف در کتابخانه‌ی آل طریحی در نجف اشرف موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 620/4؛ امل الآمل، 59/2؛ الذریعة، 270/4؛ ریاض العلماء، 137/1؛ الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، 135؛ معجم رجال الحدیث، 263/4؛ مفسران شیعه، 145.
نورالثقلین، مفسر شیخ عبدالعلی (م ق 1097 ق) فرزند جمعه عروسی حویزی شیرازی، از علمای اخباریه در عصر خویش. تفسیر مورد بحث با مشرب اخباری در چهار مجلد از طریق روایات و احادیث وارده از ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) تفسیر نموده با اسقاط اسانید روایات و ترک ذکر آیات قرآن کریم لذا دشوار است تشخیص اینکه کدام یک از اخبار و احادیث یاد شده با کدام آیه از آیات قرآن مرتبط می‌باشد. مجلد اول: تا آخر سوره‌ی اعراف؛ مجلد دوم: تا آخر سوره‌ی کهف؛ مجلد سوم: از سوره‌ی مریم تا آخر سوره‌ی فاطر؛ مجلد چهارم: از سوره‌ی یس تا آخر قرآن می‌باشد. نسخه‌ی خطی از این تفسیر در کتابخانه‌ی کاتب این سطور و نسخه‌ی دیگر در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 8055) موجود می‌باشد.

منابع:

اعیان الشیعة، 29/8؛ امل الآمل، 154/2؛ الذریعة، 365/24؛ الروضة النضرة، 331؛ ریاض العلماء، 147/3؛ روضات الجنات، 213/4؛ الفوائد الرضویه، 237؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 590؛ معجم الدراسات القرآنیة، 309؛ معجم رجال الحدیث، 51/10؛ مفسران شیعه، 146؛ نجوم السماء، 98.
اثبات عصمة الائمة (علیهم‌السلام)، اثر مولی میرزا (م 1098 ق) فرزند حسن شیروانی اصفهانی معروف به فاضل شیروانی، از حکماء و فلاسفه‌ی متکلم محقق ریاضی‌دان. تفسیر مورد بحث در بیان و شرح آیه‌ی (إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ) (13، انفطار) می‌باشد که با تأویل به مذاق فلسفی و شیوه‌ی کلامی در اثبات عصمت ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) می‌پردازد. نام این تفسیر را سید مهدی بحرالعلوم در رجال خود العصمة من سورة هل اتی نام برده که اشتباه است.
فاضل شیروانی دارای اثر دیگری است که در آن آیات (إِنَّ الْأَبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍ) تا (فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِكَ) هفت آیه از سوره‌ی هل اتی را تفسیر نموده است. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه‌ی ملا محمد صالح برغانی در کربلا موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 142/9؛ جامع الرواة، 92/2، تذکره‌ی نصرآبادی، 157؛ الذریعة، 97/1؛ رجال، سید بحرالعلوم، 225/3؛ روضات الجنات، 93/7؛ الروضة النضرة، 524؛ زندگینامه‌ی علامه مجلسی، 381/1؛ ریحانة الادب، 386/6؛ الفوائد الرضویة، 467؛ معجم المؤلفین، 194/9؛ مفسران شیعة، 157.
آیات الاحکام، از شیخ ملک علی تونی (زنده در 1098 ق)، عالم فاضل فقیه شیعی در عصر صفویه. تفسیر مورد بحث را به زبان فارسی در بیان و شرح آیات احکام قرآن به تعداد آیات نازله در هر یک از ابواب فقهی از طهارات تادیات بنام شاه سلیمان صفوی (1077-1105 ق) نگاشته است. امروزه نسخه‌های متعددی از این تفسیر در دست می‌باشد از جمله نسخه‌ی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی احتمالاً به خط مؤلف (شماره 2430).

منابع:

الذریعة، 44/1؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 13؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، 1؛ معجم الدراسات القرآنیه، 4؛ مفسران شیعه، 148.
البیان لما خفی فی القرآن، از سید یحیی (1035-1099 ق) فرزند حسین حسنی صنعانی آل القاسم، از ائمه‌ی زیدیه. تفسیر مورد بحث در بیان و شرح مشکل و متشابه آیات قرآنی است که مفسر با مذاق زیدی خویش به اسرار نهفته در خفیه‌ی آیات می‌پردازد. دو نسخه از این تفسیر مورخه‌ی 1063 ق و 1077 ق به شماره‌های 121 و 202 در کتابخانه‌ی الجامع الکبیر در صنعا موجود است.

منابع:

الاعلام، 143/8؛ البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، 328/2، 328/2؛ فهرست الآصفیة، 131/1؛ ایضاح المکنون، 137/2؛ معجم المؤلفین، 192/13؛ مؤلفات الزیدیة، 226/1 به بعد؛ هدیة العارفین، 533/2.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول