گزارش موضوعی و محتوایی احادیث

محتوا و موضوعات احادیث را از دو منظر می‌توان بررسی کرد: یکی، بررسی وضع موجود در کتب حدیث، و دیگری، تعیین قلمرو حدیث و آنچه می‌خواهد بدان دلالت کند. به سخن دیگر، این مسئله، گاه از چشم انداز قلمرو دین بررسی می‌شود و این که حدیث، چه رسالتی را بر عهده دارد و به چه اموری می‌خواهد بپردازد (هر چند محدّثان، تاکنون بدان دست نیافته‌اند و در تبویب‌ها و موضوع بندی‌ها بدان توجّه نداشته‌اند) و گاه از منظر گزارش وضع موجود، در این نوشتار، منظر دوم، یعنی گزارش محتواییِ روایات در وضع کنونی، مورد توجّه است.
برای دستیابی به این امر، دو راه را می‌توان دنبال کرد: مراجعه به تبویب کتب حدیثی، مراجعه به احادیث، صرف نظر از تبویب‌های محدّثان.

الف. محتوا و موضوعات، بر اساس تبویب کتب حدیث

در این قسمت، چهار تبویب را که در مقاطع مختلف تدوین حدیث، صورت گرفته، به عنوان نمونه می‌آوریم: تبویب کلینی در کتاب الکافی؛ تبویب فیض کاشانی در کتاب الوافی؛ تبویب علّامه مجلسی در کتاب بحار الأنوار؛ تبویب استاد محمّد رضا حکیمی در کتاب الحیاة.
1. ثقة الاسلام کلینی (م 329ق). وی محتوای روایات الکافی را با عنوان اصلی کتاب، تفکیک کرده که البته هر کتاب، دارای عنوان‌های فرعی باب است. فهرست عناوین کتب الکافی، بر حسب مجلدهای هشت گانه چنین است:
جلد 1: کتاب العقل و الجهل، کتاب فضل العلم، کتاب التوحید، کتاب الحجة؛
جلد 2: کتاب الایمان و الکفر، کتاب الدعاء، کتاب فضل القرآن، کتاب العشرة؛
جلد 3: کتاب الطهارة، کتاب الحیض، کتاب الجنائز، کتاب الصلاة، کتاب الزکاة؛
جلد 4: کتاب الزکاة، کتاب الصیام، کتاب الحج؛
جلد 5: کتاب الجهاد، کتاب المعیش (صلّی الله علیه و آله و سلم)، کتاب النکاح؛
جلد 6: کتاب العقیقة، کتاب الطلاق، کتاب العتق و التدبیر و الکتابة، کتاب الصید، کتاب الذبائح، کتاب الأطعمة، کتاب الأشربة، کتاب الزی و التجمّل و المروة، کتاب الدواجن؛
جلد 7: کتاب الوصایا، کتاب المواریث، کتاب الحدود، کتاب الدیات، کتاب الشهادات، کتاب القضاء و الأحکام، کتاب الایمان و النذور و الکفّارات؛
جلد 8: این جلد، کتاب و باب ندارد و بر اساس نام گذاری نویسنده، «الروضة» نام گرفته که به معنای باغ دارای میوه‌های گوناگون است و بر خلاف مجلّدات هفت گانه‌ی پیشین - که جمعاً حاوی 35 کتاب هستند -، الروضه فاقد این عنوان است.
2. فیض کاشانی (م 1091ق). ایشان در کتاب الوافی - که جامع کتب اربعه است - تبویب دیگری را ارائه می‌کند:
یک. کتاب العقل و العلم و التوحید؛
دو. کتاب الحجّة؛
سه. کتاب الایمان و الکفر؛
چهار. کتاب الطهارة و التزین؛
پنج. کتاب الصلاة و الدعاء و القرآن؛
شش. کتاب الزکاة و الخمس و المیراث؛
هفت. کتاب الصیام و الاعتکاف و المعاهدات؛
هشت. کتاب الحج و العمرة و الزیارات؛
نُه. کتاب الحسبة و الأحکام و الشهادات؛
ده. کتاب المعایش و المکاسب و المعاهدات؛
یازده. کتاب المطاعم و المشارب و التجمّلات؛
دوازده. کتاب النکاح و الطلاق و الولایات؛
سیزده. کتاب الجنائز و الفرائض و الوصیات؛
چهارده. کتاب الروضة الجامعة للمتفرّقات. (1)
3. علّامه مجلسی (1037-1110 ق). وی روایات بحار الأنوار را در 25 جلد، تنظیم کرده است. هر جلد، حاوی روایاتی است که با عنوان اصلی کتاب و عنوان‌های فرعی، از هم جدا می‌شود. ترتیب کتب، به ترتیب مجلّدات قدیم و جدید (داخل پرانتز) چنین است:
یک. عقل و جهل (جلدهای 1-2)؛
دو. توحید و اسمای حُسنی (جلدهای 3-4)؛
سه. عدل و معاد (جلدهای 5-8)؛
چهار. احتجاجات و مناظرات (جلدهای 9-10)؛
پنج. نبوّت و قصّه‌های انبیا (جلدهای 11-14)؛
شش. شرح حال پیامبر اسلام (جلدهای 15-22)؛
هفت. امامت (جلدهای 23-27)؛
هشت. فتنه‌های پس از پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) (جلدهای 28-34)؛
نُه. زندگی امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) (جلدهای 35-42)؛
ده. زندگانی حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین (علیهم‌السّلام) (جلدهای 43-45)؛
یازده. زندگانی امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم (علیهم‌السّلام) (جلدهای 46-48)؛
دوازده. زندگانی امام رضا، امام جواد، امام هادی و امام عسکری (علیهم‌السّلام) (جلدهای 49-50)؛
سیزده. زندگانی امام زمان (عج) (جلدهای 51-53)؛ (2)
چهارده. السماء و العالم: شامل مباحث: عرش، کرسی، ملائکه، جن، انس، حیوانات، زمان و مکان، شکار خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها، طبّ افلاک، عناصر، و حدوث (جلدهای 57-66)؛
پانزده. ایمان و کفر (جلدهای 67-73)؛
شانزده. آداب و سنن (جلدهای 74-76)؛
هفده. مواعظ و حِکَم (جلدهای 77-78)؛
هجده. طهارت و صلات (جلدهای 79-91)؛
نوزده. قرآن و ادعیه (جلدهای 92-95)؛
بیست. زکات، صدقه، خمس، صوم، اعتکاف، و اعمال ماه‌ها (جلدهای 96-98)؛
بیست و یک. حج و عمره، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر (جلدهای 99-100)؛
بیست و دو. مزار (جلدهای 100-102)؛
بیست و سه. عقود و ایقاعات (جلدهای 103-104)؛
بیست و چهار. احکام شرعیه: شامل دیات، قصاص، حدود و ... (ادامه‌ی جلد 104)؛
بیست و پنج. اجازات (جلدهای 105-110)؛
در مجموع، بحار الأنوار، دارایِ 44 کتاب و 2489 باب است. (3)
4. استاد محمّد رضا حکیمی. ایشان در کتاب الحیاة، تبویبی دیگر برای احادیث ارائه می‌کند. از این کتاب، تاکنون شش جلد به چاپ رسیده که حاوی دوازده باب بدین ترتیب است:
جلد اوّل:
یک. المعرفة؛
دو. العقیدة و الایمان؛
سه. العمل؛
چهار. میراث الایدلوجیة الإلهیة؛
جلد دوم:
پنج. الأصول العامة لرسالات الأنبیاء؛
شش. القرآن؛
هفت. الرواد الصادقون و بعض خصائصهم؛
هشت. العلماء؛
نُه. الولایة و الحکومة؛
ده. الحاکم الإسلامی وظائفه، من واجباته و مسؤولیاته؛
جلد 3 و 4 و نیمی از جلد 5:
یازده. المدخل إلی دراسة الإقتصاد الإسلامی (خطوط عامة، 50 فصل)؛
نیمی از جلد 5 و جلد 6.
دوازده. المدخل إلی دراسة الإقتصاد الإسلامی (اُصول عامة، 50 فصل).

ب. مراجعه به احادیث

در این زمینه، به دو دیدگاه اشاره می‌کنیم:
1. استاد محمّد رضا حکیمی، در مقاله‌ی «اخباریگری و اخبارگرایی»، ذیل عنوان «آفاق معرفت‌های سترگ (دریای معارف حدیثی)»، محتوای روایات را در 22 عنوان، تبویب کرده است:
یک. تفسیر معارفیِ قرآن کریم:
- معارف مبدأی (تفاصیل معارف توحیدی)؛
- معارف معادی (تفاصیل معادشناسی)؛
- معارف نفس شناختی؛
- معارف حیات شناسی (یک. حیات دنیوی، دو. حیات اخروی)؛
- معارف «لیلة القدر»؛
- معارف «حروف مقطّعه»؛
- معارف «اسمای حسنی»؛
- معارف «اسرار آیات قرآنی» (یک. اسرار عملی و تأثیری، دو. اسرار مربوط به طبیعت و رازهایی بس مهم)؛
- معرفت شئون استدراج و استبدال؛
- معارف تأویلی («علم تأویل»، در کنار «علم تنزیل»).
دو. تفسیر احکامی (فقهی) قرآن کریم:
- احکام سیاسی (در جهت ایجاد «نظام قرآنی» و «نظام عامل بالعدل»)؛
- احکام اجتماعی (در جهت تشکیل «نظام قرآنی» و «جامعة قائم بالقسط»)؛
- احکام اقتصادی (مکتب اقتصاد قرآنی)؛
- احکام قضایی (اجرای عدالت محض)؛
- احکام تربیتی (تربیت انسان قرآنی)؛
- احکام عبادی؛
- احکام معاملاتی؛
- احکام سلوکی (سلوک شرعی)؛
- احکام جانوران و حقوق آنها؛
- احکام گیاهان و حقوق آنها؛
- احکام دفاعی؛
- احکام بین المللی.
سه. معرفة القرآنِ (قرآن شناسی) حدیثی.
چهار. معرفة النّبیِ (پیامبرشناسی) حدیثی.
پنج. معرفة الحُجّه (امام شناسی) حدیثی.
شش. معرفة العقلِ (عقل شناسی) حدیثی.
هفت. معرفة الانسانِ (انسان شناسی) حدیثی.
هشت. انسان گراییِ حدیثی (تأکید بر حرمت و کرامت و حقوق انسان‌ها، از هر مذهب و ملّت، و فسلفه‌ی عمیق انسان دوستی).
نُه. عدالت و مساوات در احادیث (که در هیچ مکتب و مذهبی بدین گونه، تبیین و تأکید نشده است).
ده. آسمان شناسیِ حدیث.
یازده. کائنات شناسیِ حدیثی.
دوازده. فرشته شناسیِ حدیثی.
سیزده. طبیعت شناسیِ حدیثی.
چهارده. احتجاجاتِ حدیثی (و ردهای مستدل بر مشرب‌ها و نِحله‌های غیر قرآنی، یا قرآنی غیر خالص).
پانزده. فلسفه‌ی تاریخ حدیثی (و شناخت ماهیّت انقلاب‌ها و آفات آنها).
شانزده. علم اخلاق حدیثی و شُعب آن.
هفده. شعر و هنر در احادیث.
هجده. احکام انشاییِ حدیثی (مکمّل احکام قرآنی).
نوزده. قواعد فقهیِ حدیثی.
بیست. قواعد اصولیِ حدیثی.
بیست و یک. معارف ادعیه.
بیست و دو. معارف زیارات، و ... . (4)
2. نگارنده، در اثری با عنوان آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه، موضوعات کلّی احادیث را به هشت بخش، تقسیم کرده و برای هر یک، نمونه‌هایی را از میان کتب حدیثی، ذکر کرده است:
یک. اعتقادات (شامل مباحث توحید، معاد، امامت، نبوت و متعلّقات آنها).
در این زمینه می‌توان از این آثار یاد کرد:
- التوحید، شیخ صدوق (م 381 ق)؛
- کمال الدین، شیخ صدوق؛
- کفایة الأثر فی النص علی الأئمّة الاثنی عشر، علی بن محمّد بن علی خزّاز رازی (قرن 4)؛
- الغیبة محمّد ابراهیم نعمانی (قرن 4)؛
- خصائص الأئمّة، سیّد رضی (م 406ق)؛
- الغیبة، شیخ طوسی (م 460ق)؛
- الاحتجاج، ابومنصور طبرسی (قرن 6)؛
- اثبات الهداة، محمّد بن حسن حرّ عاملی (م 1104ق).
دو. اخلاق (شامل مباحث مربوط به شناخت رذایل و فضایل و راه‌های تهذیب و تحلیه در سه حوزه‌ی ارتباط با خدا، انسان و خویشتن).
در این زمینه، از این کتب می‌توان نام بُرد:
- المحاسن، احمد بن عبدالله برقی (قرن 3)؛
- الخصال، شیخ صدوق (م 381 ق)؛
- ثواب الأعمال، شیخ صدوق؛
- المواعظ، شیخ صدوق؛
- صفات الشیعة، شیخ صدوق؛
- مکارم الأخلاق، حسن بن فضل طبرسی (قرن 6)؛
- مشکاة الأنوار، ابوالفضل علی طبرسی (قرن 6)؛
- مجموعة ورّام، ورّام بن ابی فراس مالکی (م 605 ق)؛
- إرشاد القلوب، حسن بن محمّد دیلمی (قرن 8).
سه. آداب و سنن (شامل آداب فردی مربوط به نظافت و بهداشت و آراستگی و اجتماعی در حوزه‌ی روابط و معاشرت).
چهار. فقه (شامل 58 کتاب معروف فقهی).
کتب حدیثی‌ای که به گردآوری روایات فقهی اختصاص داشته، از این قرار است:
- کتاب من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق؛
- تهذیب الأحکام، شیخ طوسی (م 460ق)؛
- الاستبصار، شیخ طوسی؛
- وسائل الشیعة، محمّد بن حسن حرّ عاملی (م 1104ق)؛
- مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری (م 1320ق).
پنج. روایات تفسیری.
کتبی که به گردآوری روایات تفسیری پرداخته، از این قرارند:
- تفسیر الإمام العسکری (علیه‌السّلام)، منسوب به امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) (م 260ق)؛
- تفسیر العیّاشی، محمّد بن مسعود عیّاشی سمرقندی (قرن 3)؛
- تفسیر فرات الکوفی، فرات بن ابراهیم کوفی (قرن 3)؛
- تفسیر علی بن ابراهیم، علی بن ابراهیم قمی (قرن 3 و 4)؛
- تفسیر نور الثقلین، عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی (م 1112 ق)؛
- البرهان فی تفسیر القرآن، سیّد هاشم بحرانی (م 1107ق).
شش. تاریخ و سیره (شامل شرح حال پیامبران، امامان و اظهار نظر درباره‌ی افراد).
در زمینه‌ی کتب حدیثی مربوط به حوادث گذشته یا شرح حال پیامبران و امامان و یا درباره‌ی شخصیت‌ها و افراد، از این آثار می‌توان یاد کرد:
- الغارات، ابواسحاق ابراهیم ثقفی (م 283 ق)؛
- دلائل الإمامة، محمّد بن جریر طبری (قرن 4)؛
- اختیار معرفة الرجال، شیخ طوسی (م 460ق)؛
- المناقب، ابن شهر آشوب (م 588ق)؛
- کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، علی بن عیسی اربلی (م 693 ق).
هفت. طب و بهداشت.
جمع آوری احادیث مربوط به پیشگیری یا درمان بیماری‌ها، از گذشته‌های دور، مورد توجّه بوده و نوشته‌هایی بدان اختصاص یافته است. در این زمینه، می‌توان از این کتب نام برد:
- طبّ الأئمّة (علیهم‌السّلام)، ابی عتاب بن سابور زیات (قرن 3)؛
- طب النبی (صلّی الله علیه و آله و سلم)، جعفر بن محمّد مستغفری (م 432 ق)؛
- طبّ الأئمّة، سیّد عبدالله شَبَّر (م 1242 ق).
هشت. ادعیه و زیارات .
کتاب‌های حدیثی‌ای که به جمع آوری ادعیه، زیارات، آداب عبادی، اوراد و اذکار نظر داشته، بسیارند که بخشی از آنها، عبارت است از:
- صحیفه‌ی سجادیه، امام زین العابدین (علیه‌السّلام) (م 92 ق)؛
- کامل الزیارات، جعفر بن محمّد بن قولویه (م 367ق)؛
- کتاب المزار، شیخ مفید (م 413ق)؛
- مصباح المتهجّد، شیخ طوسی (م 460ق)؛
- الاقبال، سیّد بن طاووس (م 664ق)؛
- فلاح السائل، سیّد بن طاووس؛
- مهج الدعوات، سیّد بن طاووس؛
- مصباح الزائر، سیّد بن طاووس؛
- المصباح، تقی الدین ابراهیم کَفعَمی (م 905 ق)؛
- البلد الأمین، تقی الدین ابراهیم کفعمی. (5)
در دهه‌های اخیر، با دو گونه تبویب و نگاه موضوعیِ جدید نسبت به روایات، رو به رو بوده‌ایم: یکی، موضوعاتی که با توجّه به علوم تجربی جدید شکل گرفته و برخی از عالمان و حدیث پژوهان، آن موضوعات را بر پایه‌ی حدیث تدوین کرده‌اند، مانند: توسعه‌ی اقتصادی، مدیریت، جامعه شناسی، روان شناسی و ... و بر این پایه، کتاب‌های حدیثی تحریر کرده‌اند، مانند: التنمیة الاقتصادیة فی الکتاب و السنّة، مناسبات جامعه شناسی و حدیث، اندیشه‌های اقتصادی در نهج البلاغه؛ و تبویب دیگر، به پژوهش‌های مسئله محور بر می‌گردد مانند: زن، گفتگوی تمدّن‌ها، محیط زیست، آزادی، انقلاب، و ... که می‌توان این آثار حدیثی را نام برد: گفتگوی تمدّن‌ها در قرآن و حدیث، آزادی در نهج البلاغه، رمز تداوم انقلاب در نهج البلاغه، زن در سخن و سیره‌ی رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم)، زن در سخن و سیره‌ی امام علی (علیه‌السّلام).
درباره‌ی بخش نخست، باید برخی از پرسش‌های اصلی‌ای را که در حکم پیش فرض مسئله هستند، مورد اهتمام قرار داد، مثل این که: تا چه اندازه می‌توان میان دانش‌های دینی و متون حدیثی، ارتباط برقرار کرد؟ و آیا می‌توان محصول را به نام حدیث عرضه داشت یا نه؟ بویژه آن که نظریات چندگانه‌ای در این زمینه، ارائه شده است.

پی‌نوشت‌ها:

1. الوافی، ج 1، ص 42.
2. جلدهای 54-56، شامل فهارس است که سیّد هدایت مسترحمی، آن را ترتیب داده و در ضمن مجموعه‌ی بحارالأنوار، به چاپ رسیده است.
3. آشنایی با بحارالأنوار، ص 261.
4. اجتهاد و تقلید در فلسفه، ص 119-122.
5. آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه، ص 140-144.

منبع مقاله :
مهریزی، مهدی؛ (1389)، حدیث پژوهی، قم: دارالحدیث، چاپ اول.