نگاهی به تفکر و نگرش حافظ شیرازی با توجه به شعرهایش

«هویت راستین» آدمی و درک و دریافت آن خود، موضوع سیاست، اندیشه، معرفت، حکمت، ادب، هنر و عرفان راستین است؛ چه معرفت و هنر رسالتی عظیم دارند و این رسالت دریافت خویشتن حقیقی خویش در دایره‌ی هستی و در میدان جامعه و سیاست است و حاصل این دریافت «صاحب‌نظر» شدن است.

 

وجه خدا اگر شودت منظر نظر

زین پس شکی نماند که صاحب‌نظر شوی1

خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی با نگرشی حکیمانه و عارفانه در پی بیان و احیای چنین اندیشه‌ای است. او چون معلم دوم ابونصر فارابی توصیه می‌کند که حجاب براندازید و مجرد شوید تا به فیض الهی ملحق گردید. ² چنین هویتی با طرد هویت‌های اعتباری، ساختگی، این جهانی و فردی احیا و زنده می‌گردد، چه اینها همه از اضداد و اغیاراند که جایی در هویت اصیل فطری انسانی ندارند:
 

خلوت دل نیست جای صحبت اضداد 3

دیو چو بیرون رود فرشته درآید 4

او در عین بی‌ادعایی و ره‌نشینی حامل پیامی پس بزرگ و سرنوشت‌ساز درباره‌ی سیاست و جامعه و انسان است. لذا بر اندیشه‌ای اصیل و سعادت‌طلبانه تکیه دارد که رهایی‌بخش و سرنوشت‌ساز است. اندیشه‌ای حق‌جویانه و قسط‌طلبانه، اصیل و انسانی که از یک سو با ذات و فطرت انسان پیوند دارد و از سوی دیگر با دو فرهنگ اصیل اسلامی و ایرانی و به بیان دقیق‌تر با فرهنگ ایرانی اسلامی دارای ارتباط عمیق و تنگاتنگ است.


به ویژه که او در زمانه‌ای بس حساس و رنج‌افزا می‌زیست و این وضعیت را به خوبی دریافته بود. لذا «محیط دوران خود را یک زندان بزرگ می‌دیده، ... شعرهایش ... حسب حال داشته.» ⁵ و از همین رو وی حقیقت‌طلبی، ظلم‌ستیزی و عدالت‌خواهی را اساس و بنیان نگرش و رفتار خود قرار داده است و با صراحت تمام به نفی سیاست‌های زور و تزویر پرداخته و صحبت حکام را ظلمت شب یلدا می‌داند.

 

صحبت حکام ظلمت شب یلداست

نور ز خورشید خواه، بو که برآید 6

این در حالی است که نه تنها حافظ آن‌گونه که باید شناخته نشده است بلکه شناختش نیز معماست.

 

کوکب بخت مرا هیچ منجم نشناخت

یارب از مادر گیتی به چه طالع زادم 7

تا چه برسد به دیدگاهش در باب سیاست و اداره‌ی امور جامعه. البته هرچند حافظ را به معنای دقیق کلمه نمی‌توان یک اندیشمند سیاسی دانست، اما در این تردیدی نیست که او اندیشمندی بزرگ است که به انسان و هویت انسانی او می اندیشد و بخشی از این اندیشیدن در باب سرنوشت جمعی انسان است، لذا او بدون تردید از این منظر دارای اندیشه‌ی سیاسی است.


بنابراین، اینکه اندیشمندی به بیان دیدگاه‌ها و آرایی در باب سرنوشت جمعی انسان و اداره‌ی امور عمومی او بپردازد، حتی اگر به معنای دقیق کلمه اندیشمند سیاسی نباشد، دارای اندیشه سیاسی است. بر این اساس چگونه می‌توان سراینده‌ی این اشعار را دارای اندیشه سیاسی نداست:
 

صحبت حکام ظلمت شب یلداست	نور ز خورشید جوی بو که برآید 8
تاج شاهی طلبی گوهر ذاتی بنمای	ور خود از تخمه‌ی جمشید و فریدون باشی 9
سوختم در چاه صبر از بهر آن شمع چگل	شاه ترکان فارغست از حال ماکو رستمی 10

حال پرسش اصلی ما در این نوشتار این است که به راستی حافظ این لسان‌‎الغیب خلوت‌نشین در این عرصه دنبال چه بوده است؟ یا به عبارت دیگر انسان بودن انسان و اداره‌ی امور عمومی‌اش از نظر او در چیست؟

این پرسشی است بس عظیم و گسترده که ما در اینجا به گوشه‌ای کوچک از آن نظر می‌اندازیم: حافظ به دنبال بیان و احیای چه نوع نگرشی سیاسی برای انسان بوده است؟

و با این فرضیه که حافظ از سویی در پی طرح بازگشت انسان به سوی خویشتن یا فطرت انسانی خویش و طراحی جامعه و تدبیر زندگانی بر اساس آن و از دیگر سوی در پی احیای نگرش فرهنگ ایرانی - اسلامی بوده است، با روشی تحلیلی - نظری و در قالب منطق بازسازی به بررسی دیدگاه او در خصوص مهم‌ترین مسائل سیاست و زندگانی سیاسی می‌پردازیم.

 

زندگینامه حافظ شیرازی

1. زندگی حافظ

خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی ملقب و معروف به حافظ به احتمال نزدیک به یقین بین سال‌های 700 تا 726ق و از نظر اغلب محققان در 726ق ¹¹ در شهر شیراز چشم به جهان گشود. او علوم ابتدایی را در مکتب آموخت،¹² پس از آن ظاهراً مدتی به علت فقر و از دست دادن پدر یا به واسطه‌ی سوء اخلاق مربی خود کناره‌گیری کرده به شغل خمیر‌گیری مشغول گردید.¹³

ولی سرانجام عشق به تحصیل کمالات [مجدداً] او را به مکتب‌خانه کشانید.¹⁴ پس از آن با تلاش و نبوغ شگفت‌آوری که از خود نشان داد در زمره اهل علم درآمد¹⁵ و چونان بسیاری از اندیشمندان بزرگ تا پایان عمر به اندیشه و تحقیق و تدریس پرداخت. او خود اذعان دارد:

دگر ز منزل جانان سفر مکان درویش	که سیر معنوی و کنج خانقاهت بس
فلک به مردم نادان دهد زمام مراد	تو اهل فضلی و دانش همین گناهت بس 16

او سرانجام بنا به نقل محمد گلندام در سال 792ق به سوی معبود خویش شتافت.¹⁷حافظ، آن‌گونه که از تاریخ بر می‌آید، انسانی ادیب، دانشمند، حکیم، فاضل و عالم به علوم قرآنی، فلسفی و عرفانی بوده است. مهم‌تر این که او دارای نبوغ شگفت‌آوری در تفکر و اندیشه و ذوقی شگرف در زبان و ادب بوده است، به بیان صفا:

«حافظ چنان که گفته‌اند مردی بود ادیب، عالم به علوم ادبی و شرعی و مطلع از دقایق حکمت و حقایق عرفان.» ¹⁸


او خود را در علوم فلسفی و قرآنی سرآمد می‌داند:
 

ز حافظان جهان، کسی چو بنده جمع نکرد

لطایف حکمی با نکات قرآنی19

او نه تنها قرآن را با چهارده روایت از حفظ می‌خواند که استادی قرائت‌شناسی و برجسته در معرفت وجوه قرائات بوده است.²⁰

حتی مؤلف مجمع‌الفصحاء به تألیف کتابی در تفسیر قرآن توسط حافظ اشاره می‌کند... ²¹ سومین حوزه‌ی دانش و معرفت حافظ را پس از حکمت و قرآن، علوم ادبی تشکیل می‌دهد. محمد گلندام نام در مقدمه‌اش بر دیوان حافظ او را «استاد نحاریرالادباء» می‌خواند. حافظ نه تنها در ادب فارسی که در ادبیات عربی نیز استاد بوده است. ²²


او خود نیز به این موضوع اعتراف دارد، برای نمونه می‌فرماید:
 

شعر حافظ همه بیت‌الغزل معرفت است

آفرین بر نفس دلکش و سخنش 23

چهارمین حوزه‌ی دانش و معرفت خواجه‌ی شیراز را عرفان تشکیل می‌دهد و در این مورد نیز بدون اغراق می‌توان او را از نوابغ بزرگ روزگار دانست. این موضوع به ویژه از مضامین عمیق و دقیق عرفانی مندرج در دیوان او هویداست.²⁴


 


او همچنین در علم کلام و اندیشه‌های کلامی و صاحب‌نظر بوده است.²⁵ حافظ علاوه بر پنج معرفت مطرح شده‌ی بالا براساس نظر اغلب محققان در دانش‌های سیاست مدن، فقه، اخلاق، هیئت، هندسه، موسیقی و... نیز دارای تبحر بوده است به بیانی:

اغلب محققان و مورخان اسلامی معتقدند که در فقه اسلا ، عرفان یا علم حال، حقوق، سیاست مدن و آداب و اخلاق ملل مختلف، علم هیئت، هندسه، موسیقی نیز دارای بصیرت بوده و تحصیل همین علوم است که باعث غنای محتوایی اشعار او شده است.²⁶

در کنار معارف والای او، باید از سه رکن دیگر سازنده‌ی شخصیت او نیز نام برد که عبارت‌اند از:

1.  بلوغ فکری و استعداد خارق‌العاده‌ی او،
2. ذوق لطیف و طبع حاذق و کلام دلپذیرش و...

مهم‌تر از همه تفکرات و تأملات طولانی در امور معرفتی و مسائل علمی، از این رو عناصر چهارگانه‌ی معرفت، اندیشه، نبوغ و ذوق سرشار او ارکان اساسی تشکیل‌دهنده‌ی شخصیت پیچیده و معمایی و اندیشه‌ی گسترده و فراگیر و همه بعدی او هستند، به بیان صفا:

«مردی بود ادیب، عالم به علوم ادبی و شرعی و مطلع از دقایق حکمت و حقایق عرفان؛ و بالاتر از همه‌ی اینها استعداد خارق‌العاده‌ی فطری او به وی مجال تفکرات طولانی همراه با تخیلات بسیار باریک شاعرانه میداد و او جمیع این عطایای ربانی را با ذوق لطیف و کلام دلپذیر استادانه‌ی خود در می‌آمیخت.»²⁷


در عین حال مشغولیت فراگیر او بود که مانع جمع و تدوین اشعارش نیز گردید. ²⁸ در عین وجود تفاسیر ناهمگون، ناروا و گاه غلوآمیز از حافظ و اندیشه‌هایش، بارها و بارها در مقام شخصیتی متعالی و ارزشمند ستوده شده است و عمدتاً از سوی دوست و دشمن به خوبی و احترام یاد شده است، برای نمونه ملاهادی سبزواری در مورد او چنین می‌سراید:

 

پیمبر نیست لیکن نسخ کرده	اساطیر همه، دیوان حافظ
ز هفتم آسمان غیب آمد	لسان‌الغیب اندر شأن حافظ29

حافظ پژوه برجسته بهاءالدین خرمشاهی گوید:
حافظ گوهر یگانه و عزیز کرده‌ی خداوند و خلق خداوند است، حافظ فقط شاعر و عارف نبود بلکه یک پدیده بود و هست. وی او را حافظ ما و دیوانش را زندگینامه‌ی ما دانسته است. ³¹ محمد گلندام همشاگردی و از مریدان حافظ که به جمع‌آوری اشعار او پرداخته است در مقدمه‌ی خود بر دیوانش از او چنین یاد کرده است:

«ذات ملک صفات، مولانا الاعظم مرحوم سعید شهید، مفخر افاضل العلماء، استاد نحاریرالادباء، معدن اللطوایف الروحانیه، مخزن المعارف السبحانیه، شمس‌الملة و الدین محمد حافظ...» ³² سید شریف علامه‌ی گرگانی استاد برجسته‌ی حافظ درباره‌ی اشعار او می‌گوید: «شعر حافظ همه الهامات و حدیث قدسی و الطائف حکمی و نکات قرآنی است.»³³

مرحوم قزورینی در مقدمه‌اش بر دیوان او می‌نویسد:
«... حافظ در عصر خود بیشتر از زمره‌ی علما و فضلا و دانشمندان به قلم می‌رفته تا از فرقه‌ی عرفا و صوفیه...» ³⁴

و عبدالرحمان جامی گوید: «وی لسان‌الغیب و ترجمان الاسرار است، بسا اسرار غیبیه و معانی حقیقیه که در کسوت صورت و لباس مجاز باز نموده است.»³⁵

فیض کاشانی نیز گوید:

اگر از روش حافظ قرآن بدرآیی

هر ره که روی باز پشیمان بدر آیی 36

و دیگری می‌نویسد:
«لقب لسان الغیب و ترجمان الاسرار... یعنی حافظ زبان غیب و ترجمان یا بیانگر اسرار است و با غیب در پیوند است.» ³⁷

و گوته شاعر بزرگ آلمانی می‌گوید:
«... سخن حافظ اعجاز واقعی ذوق و هنر بشری و سرچشمه‌ی فیاض کمال و جمال و حکمت و عرفان است.» ³⁸


   

2. شرایط سیاسی اجتماعی در دوران حافظ شیرازی

به گواهی تاریخ، ایران سده‌ی هشتم هجری دوران صعب و طاقت فرسای ایلغار مغول را پشت سر گذاشته بود، ایلخانان مغول و حکام دست‌نشانده‌ی آنان هنوز بر جای جای این سرزمین پهناور فرمان می‌راندند، امرای محلی نیز با پرداخت باج به آنان نواحی تحت قلمرو خود را از یورش بی‌امان آنها نگه می‌داشتند.

حداقل ده ساله‌ی اول زندگانی حافظ مصادف با حکومت ابوسعید بهادرخان آخرین فرمانروای خودکامه‌ی مغول در ایران است. از مهمترین ویژگی‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دوران حکومت این فرد و نیز سایر ایلخانان مغول می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.  فساد و عشرت‌طلبی فرمانروایان.
2. تجاوز و تعدی به حقوق و دارایی مردم توسط فرمانروایان و درباریان. گویند غازان‌خان به سپاهیان خود گفته است: «من جانب رعیت را بعد از این نگاه نخواهم داشت... چه در غارت اموال مردم، هیچ آفریده قادرتر از من نیست...» ⁴⁰
3.  فساد مذهبی روحانیون و قضات.
4. . گسترش صوفیگری دنیاپرستانه و ریاکارانه.
5.  ناامنی مملکت.
6. ناتوانی حکومت‌ها.
7.  ستیز و کشمکش و جنگ و چپاول مداوم اموال مردم و ...

در دوران حافظ حاکمان، محتسبان و صوفیان و صاحبان دارایی چونان گرگ به جان مردم افتاده‌اند. از ویژگی‌های حاکمان بی‌تدبیری و چپاول و غارتگری مردم و از ویژگی‌های مهم عالمان، جهل و از ویژگی‌های محتسبان لادینی و از ویژگی‌های صوفیان ریاکاری و از خصوصیت مالکان و اشراف دزدی و غارت بود.


بنابراین در دوران او هویت‌های کاذب و غیر انسانی و استبداد و خودکامگی، شاخصه‌ی زیست اجتماعی - سیاسی است.


حافظ خود در بیان زمانه‌ی تیره بار خود می‌گوید:

ببین در آینه‌ی جام نقشبندی غیب

که کسی به یاد ندارد چنین عجب زَمَنی 41

و یا: دلم ز صومعه بگرفت و خرقه‌ی سالوس ...⁴²


در دوران آشفته‌ی ظلمانی تاریخ ایران زمین در فاصله‌ی بین چنگیز و تیمور و در دوران سیاه ترکتازی تیموری که خبری از انسانیت، سربلندی و وحدت در ایران زمین نبود، گویی خداوند او را برای تسلی بخشیدن به خاطر مجروح و آزرده‌ی ایرانیان برگماشته بود.

او بی‌آنکه پیغمبر باشد، صاحب کتاب بود، کتابی زندگی‌بخش و احیاگر که شش قرن است همچنان از آن نسیم حیات می‌وزد. ⁴³در واقع او به دنبال موجی عظیم از تجارب تاریخی آمد و با درک تاریخ و ضرورت‌های زمانه در پی روشنگری برای تحول و دگرگونی بود، بر همین اساس برخی از محققان گویند:

«او سخنگوی مردم ایران و تاریخ ایران است... و اتفاق روزگار چنین خواست که قفل زیرزمین اندیشه‌ی ایرانی به دست او به کار افتد.»⁴⁴


حافظ خود می‌گوید:

شرحی از داستان عشق شورانگیز ماست

این حکایت‌ها که از فرهاد و شیرین کرده‌اند 45

و یا:

بر دلم گرد ستم‌هاست خدا را مپسند

که مکدر شود آیینه‌ی مهرآگینم 46

مهم‌ترین و آخرین فاجعه‌ای که در زمانه‌ی او رخ می‌دهد، ترکتازی تیمور است که او در مورد آن می‌سراید:

ز تندباد حوادث نمی‌توان دیدن	درین چمن که گلی بوده است یا یاسمنی
ببین در آیینه جام نقشبندی غیب	که کس به یاد ندارد چنین عجب ز منی
نگار خویش به دست خسان 47 همی بینم	چنین شناخت فلک حق خدمت چو منی 48

که در آن ضمن اشاره به تندباد حوادث و نتایج فاجعه‌آور و بی‌نظیری آن در تاریخ ایران زمین، به گرفتاری این سرزمین به دست بیگانگان اشاره می‌کند و در نهایت به صبر و استقامت و ایجاد امید برای رهایی ایران زمین می‌پردازد:

به صبر کوش تو‌ای دل که حق رها نکند

چنین عزیز نگینی به دست اهرمنی 49

اندیشمندی که در عین درک مقتضیات زمانی به رهایی از وضع موجود می‌اندیشد و به اعتراض می‌پردازد. اما اعتراض او بنیادین و اساسی و به تعبیر امروزی زیربنایی و انقلابی است لذا بنیان و اساسی حکومت‌ها را هدف قرار می‌دهد


یعنی بیش از هر چیز حمله‌ی خود را متوجه نگرش سیاسی آدمیان و فرهنگ حاکم بر آنان می‌کند، یعنی با اجماع و کلیت نگرش حاکم بر آنان در تقابل و رویارویی قرار می‌گیرد و چونان سایر فلاسفه به « کل‌ها» می‌پردازد نه به اجزا، چه بیان کل‌ها و شناخت و بررسی آنها اساس کار حکیمان بزرگان است

 


به بیان محققی بزرگ:
«من گمان می‌کنم که اینان با چیزی از نوع فوق سیاست سر و کار داشته‌اند⁵⁰ ... و در واقع می‌توان گفت که آنان با سیاست برتر سر و کار داشته‌اند و با پذیرش آن خواسته‌اند به نفی وضع موجود بپردازند یعنی نفی هویت‌های دروغین و غیراصیل و این است رمز ماندگاری زبان و شعر حافظ، چه او با زبان انسان به بیان درد و اندوه نوع انسان می‌پردازد

و مسائلی را مطرح می‌کند که مسائل همیشگی و همه جایی بشر است و طبیعی است که: «تفکر زنده [آن تفکری است که] در تماس دائم با پرسش‌های اساسی محیط خویش است.»⁵¹


و مهم‌تر این است که اگر اندیشه‌ای از حیات و بقا و استمرار - در طول تاریخ - برخوردار باشد، اندیشه‌ای فراتاریخی است و در هر زمانی و مکانی با مردم آن زمان و مکان حرف می‌زند و با آنان گفتگو و ارتباط برقرار می‌سازد و در این ارتباط و گفتگو بسیاری از حقایق آشکار می‌گردد و اندیشه‌ها، سازنده، انقلابی و متحول کننده می‌گردند.


این امر بیانگر جایگاه و مقام اندیشمندان بزرگ نیز است به بیان حافظ:

دو یار زیرک و از باده‌ی کهن دومنی	فراغتی و کتابی و گوشه‌ی چمنی
من این مقام به دنیا و آخرت ندهم	اگرچه در پی‌ام افتند هر دم انجمنی52

و یا:

من که سر در نیاورم به دو کون	گردنم زیر بار منت اوست
تو و طوبی و ما و قامت یار	فکر هر کس به قدر همت اوست 53

و بیانگر اندیشه‌ای که در سرتاسر تاریخ امید و آینده‌ی نوید را وعده می‌دهد:

دولتی را که نباشد غم از آسیب زوال	بی‌تکلف بشنو، دولت درویشانست
از کران تا به کران لشکر ظلمست ولی	از ازل تا به ابد فرصت درویشانست54

این است که آیزا برلین با اشاره به سخن هاینه شاعر آلمانی که می‌گفت فیلسوف آرام و ساکت را در کتابخانه‌اش نادیده نگیرید چون او ممکن است بسیار قوی پنجه و قهار باشد... اگر کانت خدای متکلمان عقلی مشرب را از ارزش و اعتبار نینداخته بود، روسپیر گردن شاه را نمی‌زد، ⁵⁶ چنین نتیجه می‌گیرد:

«فلاسفه برای ایجاد خیر یا شر قدرت عظیم دارند و از قهار‌ترین قانونگذاران بشرند، نه فقط مشتی افراد بی‌آزاری که سرشان به لفاظی گرم است.» ⁵⁷

 

می‌خور شیخ که حافظ و مفتی و محتسب

چون نیک بنگری، همه تزویر می‌کنند

ای کبک خوش خرام کجا می‌روی بایست

غره مشو که گربه‌ی عابد نماز کرد59

3. آثار حافظ شیرازی

اندیشه سیاسی حافظ

المنة لله که در میکده باز است

و آن می‌که در آنجاست حقیقت، نه مجاز است60

گر این نصیحت شاهانه بشنوی حافظ

به شاهراه حقیقت سیر توانی کرد 61

گر نور عشق حق به دل و جانت اوفتد	بالله کز آفتاب فلک خوب تر شوی
یک دم غریق بحر خدا شو گمان مبر	کز آب هفت بحر به یک موی تر شوی

2. سعادت و سعادت‌طلبی

ز آنجا که فیض جام سعادت فروغ توست

بیرون شدی نمای ز ظلمات حیرتم69

3. فطرت انسانی

برو ‌ای زاهد و بر دردکشان خرده مگیر

که ندادند جز این تحفه به ما روز الست 70

مطلب طاعت و پیمان و صلاح از من مست

که به پیمانه‌کشی شهره شدم روز الست 71

او این راه میانه را «راه عاشقی» و «رندی» و نظایر آن می‌داند. برای مثال می‌سراید:

می خور که عاشقی نه به کسب است و اختیار

این موهبت رسید ز میراث فطرتم 73

4. حکمت و اندیشه حافظ شیرازی

حافظ از چشمه‌ی حکمت به کف‌آور جامی

بو که از لوح دلت نقش جهالت برود78

پند حکیم عین صواب است و محض خیر

فرخنده بخت آن که به سمع رضا شنید 80

به طور کلی همان‌گونه که خواجه عبدالله انصاری مطرح می‌سازد:

5. عشق و عرفان حافظ شیرازی

راهی است راه عشق که هیچش کناره نیست

آنجا جز آنکه جان بسپارند چاره نیست 83

روشن از پرتو رویت نظری نیست که نیست	منت خاک درت بر بصری نیست که نیست
شیر در بادیه‌ی عشق تو روباه شود	آه از این راه که در وی خطری نیست که نیست 84

حریم عشق را درگه بسی بالاتر از عقل است

کسی آن آستان بوسد که جان در آستین دارد86

کمتر از ذره نه ای، پست مشو، مهر بورز

تا به خلوتگه خورشید رسی چرخ زنان 89

6. نگرش حافظ شیرازی به تقدیر و اختیار 

ناامیدم مکن از سابقه‌ی روز ازل

تو چه دانی که پس پرده که خوب است و که زشت 92

می خور که عاشقی نه به کسب است و اختیار

این موهبت رسید ز میراث فطرتم 94

لذا به صراحت می‌گوید:

بیا تا گل برافشانیم و می ‌در ساغر اندازیم	فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو در اندازیم
اگر غم لشگر انگیزد که خون عاشقان ریزد	من و ساقی به هم تازیم و بنیادش براندازیم

چرخ برهم زنم ار غیر مرادم گردد

من نه آنم که زبونی کشم از چرخ فلک 95

 

7. گرایش به اعتدال و میانه روی در حافظ شیرازی

نفاق و زرق نبخشد صفای دل، حافظ

طریق رندی و عشق اختیار خواهم کرد97

ما نه مردان ریاییم و حریفان نفاق

آن که او عالم سرّست بدین حال گواست 98

محرم راز دل شیدای خود

کس نمی‌یابم ز خاص و عام را99

نگرش‌های سیاسی و اجتماعی حافظ شیرازی

1. آیین رندی

عاشق و رند و نظر بازم و می‌گویم فاش

تا بدانی که به چندین هنر آراسته‌ام107

تحصیل عشق و رندی آسان نمود اول

و آخر بسوخت جانم در کسب این فضائل108

مرا روز ازل کاری جز رندی نفرمودند

هر آن قسمت که آنجا رفت افزون نخواهد شد 112

حافظ، مکان ملامت رندان که در ازل

ما را خدا ز زهد ریا بی‌نیاز کرد114

فیض ازل به زور ار آمدی به دست

آب خضر نصیه‌ی اسکندر آمدی115

بد رندان مگوای شیخ و هش‌دار

که با حکم خدایی کینه‌داری

رندان تشنه لب را آبی نمی‌دهد کس

گویی ولی شناسان رفتند از این ولایت 116

آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است

با دوستان مروت با دشمنان مدارا120

سال‌ها پیروی مذهب رندان کردم

تا به فتوای خرد حرص به زندان کردم121

فکر خود و رأی خود در عالم رندی نیست	کند است در این مذهب خودبینی و خودرأی 122
مرید طاعت بیگانگان مشو حافظ	ولی معاشر رندان آشنا می‌باش 123
مباش در پی آزار و هرچه خواهی کن	که در شریعت ما غیر از این گناهی نیست124

فرصت شمر طریقه‌ی رندی که این نشان

چون راه گنج بر همه کس آشکار نیست 125

2. ستم‌ستیزی و مبارزه در نگرش حافظ شیرازی

بود آیا که در میکده‌ها بگشایند	گره از کار فرو بسته‌ی ما بگشایند؟
اگر از بهر دل زاهد خودبین بستند	دل قوی دار که از بهر خدا بگشایند
در میخانه ببستند، خدایا مپسند	که در خانه تزویر و ریا بگشایند127

صراحیی و حریفی گرت به دست افتد	به عیش کوش که ایام فتنه‌انگیز است
در آستین مرقع پیاله پنهان کن	که همچو چشم صراحی زمانه خون‌ریز است 128

‌ای دل طریق رندی از محتسب بیاموز	مست است و در حق او کسی این گمان ندارد
گر خود رقیب شمع است، اسرار از او بپوشان	کاین شوخ سر بریده بند زبان ندارد 129

می‌خور که شیخ و زاهد و قاضی و محتسب

چون نیک بنگری همه تزویر می‌کنند 130

در مجلس دهر ساز مستی پست است	نه چنگ به قانون و نه دف بر دست است
رندان همه ترک می‌پرستی کردند	جز محتسب شهر که بی می مست است 131

عیب می‌جمله چو گفتی هنرش نیز بگو

نفی حکمت مکن از بهر دل عامی چند

3. اندوه جامعه در احساسات حافظ شیرازی

درد هجری چشیده‌ام که مپرس، 132

که چنان زو شده‌ام بی سر و سامان که مپرس، 133

سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی. 134

که آگهست که کاووس و کی کجا رفتند

که واقفست که چون رفت تخت جام جم 135

بباغ تازه کن آیین دین زرتشتی

کنون که باغ برافروخت اتش نمرود 136

گفتم ‌ای مسند جم جام جهان‌بینت کو

گفت افسوس که آن دولت بیدار بخفت 137

به خوبان دل مده حافظ، بین آن

که با خوارزمیان کردند ترکان سمرقندی 138

در آن زمین که نسیمی وزد ز طره‌ی دوست

چه جای دم زدن نافه‌های تاتاریست

ویژگی‌های سیاست و حکومت مطلوب از نگاه حافظ شیرازی

1. حق‌مداری؛

ما نگوییم بد و میل به ناحق نکنیم	جامه‌ی کسی سیه و دلق خود ازرق نکنیم
رقم مغلطه بر دفتر دانش نکشیم	سر حق را ورق شعبده ملحق نکنیم
عیب درویش و توانگر به کم و بیش بد است	کار بد مصلحت آنست که مطلق نکنیم 140

2. خرد گرایی و دانش‌مداری؛

بنشین بر لب جوی و گذر عمر ببین	کاین اشارت ز جهان‌گذران ما را بس
نقد بازار جهان بنگر و آزار جهان	گر شما را نه بس این سود و زیان، ما را بس141

گوهر معرفت اندوز که با خود ببری

که نصیب دگرانست نصاب زر و سیم142

فلک به مردم نادان دهد زمام مراد

تو اهل فضلی و دانش همین گناهت بس 143

 

3. عدالت؛

زهر که چهره برافروخت دلبری دانه	نه هر که آینه سازد سکندری داند
نه هر که طرف کله کج نهاد و تند	کلاه‌داری و آیین سروری داند
وفا و عهد نکو باشد ار بیاموزی	وگرنه هر که تو بینی ستمگری داند
به قد و چهره هر آن کس که شاه خوبان	جهان بگیرد اگر دادگستری داند 145

عدل سلطان گویند سد حال مظلومان

گوشه‌گیران را ز‌آسایش طمع باید برید 146

بهار می‌گذرد دادگسترا دریاب

که رفت موسم و عاشق هنوز می‌ نچشید147

به صدق کوش که خورشید زاید از

که از دروغ سیه‌روی گشت صبح نخست

بر در میخانه رفتن کار یکرنگان بود

خود فروشان را به کوی می‌فروشان راه نیست

5. رندی؛

نفاق و زرق نبخشد صفای دل حافظ

طریق رندی و عشق اختیار خواهم کرد148

6. تسامح و مدارا و نفی خشونت و استبداد و تقوای سیاسی؛

ای که در کشتن ما هیچ مدارا نکنی	سود و سرمایه بسوزی و محابا نکنی
دردمندان بلازهر هلاهل دارند	قصد این قوم خطا باشد، هان تا نکنی151

7. فضیلت‌گرایی؛

از شاخص‌های مهم انسان، جامعه و حکومت مطلوب حافظ است:

به حُسن خلق توان کرد صید اهل نظر	به دام و دانه نگیرند مرغ دانا را 153
حسن مهرویان مجلس گرچه دل می‌برد و دین	بحث ما در لطف طبع و خوبی اخلاق بود154

8. سعادت طلبی؛

فردا شراب کوثر و حور از برای ماست

و امروز نیز دلبر مهروی و جام می155

9. برائت‌گرایی؛

عیب درویش و توانگر به کم و بیش بد

کار بد مصلحت آن است که مطلق نکنیم 159

کمال صدق و محبت بین نه نقص گناه

که هر که بی هنر افتد نظر به عیب کند 161

به پیر میکده گفتم که: چیست راه نجات؟

بخواست جام می ‌و گفت: عیب پوشیدن 162

10. استغنا و بی‌اعتنایی به قدرت؛

گر چه گردآلود فقرم شرم باد از همتم

گر به آب چشمه‌ی خورشید دامن تر کنم163

سرم به دینی و عقبی فرو نمی‌آید

تبارک‌الله از این فتنه‌ها که در سر ماست 164

مدینه فاضله از منظر حافظ شیرازی

گفتم: شراب و خرقه نه آیین مذهب است

گفت: این عمل به مذهب پیر مغان کنند 168

پیر مغان حکایت معقول می‌کند

معذورم ارمحال تو باور نمی‌کنم 169

نیکی پیر مغان بین که چو ما بد مستان

هر چه کردیم به چشم کرمش زیبا بود 170

از منظر محققی:

«مهم‌ترین ویژگی‌های جامعه‌ی مطلوب حافظ که در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، (اخلاقی، ارزشی) بیان شده به قرار ذیل است: پرهیز از بدگویی، احترام به حقوق شهروندی، تهمت نزدن، ریا نورزیدن، کار باد - حتی مصلحتی - نکردن [در اینجا حافظ با سعدی و دیگرانی که کار بد مصلحت‌آمیز را جایز می‌شمارند، مرز می‌کشد]، بر فقرا خرده نگرفتن، حفظ حریم دانش، نیامیختن اسرار الهی با جادو و خرافات، بی‌تفاوتی در برابر حکام،


ساده زیستن، بی‌اعتنایی به سخن حسودان، مدارا، تسامح و تساهل، خطاپوشی حتی بر دشمنان، دوری از سفسطه و تسلیم در برابر حق و حقیقت، کناره‌گیری از افراط و تفریط و حرکت بر مدار تعادل رفتاری، نیکویی و کمک به مردم و مستمندان، پرهیز از مردم آزاری، نقد اقتدارگرایی، نقد و نفی خشونت، تحذیر از غرور و خودپرستی، وفاداری، بی‌اعتنایی به گفته‌ی علمای بی‌عمل، تقبیح شبهه‌خواری، مناعت طبع و آزادگی، خوش‌دلی و حسن نیت نسبت به شهروندان و ...» ¹⁷¹

 

مدح و ذم در ابیات حافظ شیرازی

چرخ بر هم زنم ار غیر مرادم گردد

من نه آنم که زبونی کشم از چرخ فلک 173

حافظ آب رخ خود بر در هر سفله مریز

حاجت آن به که بر قاضی حاجات بریم 174

جوزا سحر نهاد حمایل برابرم	یعنی غلام شاهم و سوگند می‌خورم
منصور بن مظفر غازیست حرز من	وز این خجسته نام بر اعدا مظفرم
عهد الست من همه با عشق شاه بود	وز شاهراه عمر بدین عهد بگذرم
گردون چو کرد نظم ثریا به نام شاه	من نظم در چرا نکنم از که کمترم
بر من فتاده سایه‌ی خورشید سلطنت	و اکنون فراغت است ز خورشید خاورم
مقصود از این معامله بازار تیزی است	نی جلوه می‌فروشم و نی عشوه می‌خرم 176

من نه آنم که ز جور تو بنالم حاشا	بنده‌ی معتقد و چاکر دولت خواهم
بسته‌ام در خم گیسوی تو امید دراز	آن مبادا که کند دست طلب کوتاهم
ذره‌ای خاکم و در کوی توام جای خوشست	ترسم ‌ای دوست که بادی ببرد ناگاهم
پیر میخانه سحر جام جهان بینم داد	و اندر آن آینه از حسن تو کرد آگاهم 177

صبا خاک وجود ما بدان عالی جناب انداز

بود کان شاه خوبان را نظر بر منظر اندازیم178

یاد باد آنکه سر کوی توام منزل بود	دیده را روشنی از خاک درت حاصل بود
راست چون سوسن و گل از اثر صحبت	بر زبان بود مرا آنچه تو را در دل بود
دیدی آن قهقهه‌ی کبک خرامان حافظ؟	که ز سرپنجه‌ی شاهین قضا غافل بود؟179

سخن آخر

پی‌نوشت:

1.  شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، دیوان حافظ، به اهتمام: محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: گل آذین، 1386، ص 346، غزل 485، بیت 8.
2.  ابونصر فارابی، فصوص الحکم، محمد امین خانجی، مصر: مطبعة السعادة، 1966 م، ص 143.
3.  در برخی از نسخه‌ها چون نسخه پنجاب «اعدا» آمده است و در برخی دیگر چون نسخه‌ی انجوی شیرازی اغیار و هر سه به ویژه لفظ اغیار، منظور حافظ را به خوبی می‌رساند. چه اغیار نیز جمع غیر و به معنای بیگانه و آنچه با اساس فطرت و وجود آدمی در تغایر قرار دارد، است. اوحدی در این مورد می‌گوید:
5. خانه خالی شد و در کوی دل اغیار *** هم غم رفت و بغیر از غم آن یار نماند
6. (اوحدی؛ دیوان: ص 182).
7. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، پیشین، ص 157، غ 232، ب 1.
8. محمدعلی اسلامی ندوشن، تأملی در حافظ، تهران: انتشارات آثار و یزدان، 1382، ص 6.
9. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: سید ابوالقاسم انجوی، چاپ هشتم، 1372، تهران: سازمان انتشارات جاویدان، 218/5.
10. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاء‌الدین خرمشاهی، تهران: انتشارات دوستان، چاپ سوم، 1379، 317/6.
11.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، به اهتمام: محمد قزوینی و قاسم غنی، پیشین، ص 157، غ 232، بیت 3.
12. همان، غ 458، بیت 6.
13. همان، ص 331، غ 470، بیت 4.
14. محمدعلی مجاهدی، سیری در زندگی و برگزیده‌ی غزلیات حافظ شیرازی، قم: انتشارات حضور، 1383، ص 17.
15.  مصطفی بادکوبه‌ای هزاوه‌ای، زندگی حافظ، تهران: شرکت توسعه‌ی کتابخانه‌های ایران، 1387، صص 88-86 .
16.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، به تصحیح: پرویز ناتل خانلری، تهران: خوارزمی، چاپ دوم، 1362.
17.  ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس، چاپ چهاردهم، 1388، 3/1066.
18.  همان.
19. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، پیشین، ص 269.
20.  درباره‌ی حافظ و زندگی او می‌توانید رجوع کنید به: مقدمه‌ی محمد گلندام بر دیوان حافظ؛ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1990؛ عبدالرحمن جامی، نفحات الانس، بی جا: بی نا، بی تا، ص 614؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، چاپ تهران: بی نا، بی تا، صص 344 338-؛ تذکره‌ی میخانه، چاپ تهران: بی نا، بی تا، صص 93-84؛ رضاقلی هدایت، ریاض العارفین، تهران: 1316، صص 188-186؛ نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران: اسلامیه، 1365ش، ص 294؛ عبدالرحمن جامی، بهارستان، تهران: اسماعیل حاکمی، 1367، صص 343-336.
21. ذبیح‌الله صفا، پیشین، ص 1072.
22.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: سیدابوالقاسم انجوی، پیشین، 452/15.
23. بهاء‌الدین خرمشاهی، چهارده روایت، تهران: کتاب پرواز، چاپ دوم، 1368، یازده - دوازده.
24.  محمدعلی مجاهدی، پیشین، ص 20.
25. ذبیح‌الله صفا، پیشین، ص 1072.
26.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاء‌الدین خرمشاهی، پیشین، 9/28.
27.  داریوش آشوری، عرفان و رندی در شعر حافظ، تهران: نشر مرکز، چاپ چهارم، 1382.
28. بهاءالدین خرمشاهی، حافظ، تهران: انتشارات طرح نو، چاپ دوم، 1374، صص 145-144.
29. محمد علی مجاهدی، پیشین، صص 25-24.
30. ذبیح‌الله صفا، پیشین، ج 3، ص 83.
31. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، به اهتمام: سید محمدرضا جلالی نایینی و نذیر احمد، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ هشتم، 1376، صص 48-47.
32. محمود درگاهی، حافظ و الهیات رندی، تهران: قصیده سرا، 1382، ص 17.
33.  http://www.sharvand.com: 4#BN 8, 97: 83/9/9
34.  بهاءالدین خرمشاهی، چهارده روایت، پیشین، 1368، ص 3.
35.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، به اهتمام: جلایی نایینی و نذیر احمد، پیشین، ص 45.
36.  مرتضی مطهری، تماشاگه راز، قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، 1360، ص 26.
37.  همان، ص 25.
38. محسن فیض کاشانی، شوق مهدی، تهران: 1366، ص 47.
39.  همان، ص 41.
40. عباس زریاب خویی، آیینه‌ی جام، تهران: انتشارات علمی، 1368، ص 17.
41.  گوته، دیوان شرقی، شجاع‌الدین شفا، تهران: نشر نخستین، 1343، ص 57.
42.  وی از سال 716 تا 721 ق یعنی به مدت 20 سال بر بخش عمده‌ای از ایران حکومت کرده است و یکی از خودکامه‌ترین و فاسدترین حکمرانانی بوده است که بر این سرزمین فرمانروایی داشته است. پس از او سلسله‌ی مغول در ایران رو به زوال رفت و سرانجام در سال 756 ق بساط این سلسله‌ی حکومتی برچیده شد. بر اساس برخی روایات تاریخی در این هنگام حافظ (756 ق) سی ساله بوده است.
43. محمد علی مجاهدی، پیشین، ص 59.
44.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاء‌الدین خرمشاهی، پیشین، ص 481، بیت 6.
45.  همان، ص 2، بیت 2.
46.  بهاءالدین خرمشاهی، حافظ، پیشین، ص 1.
47. محمدعلی اسلامی ندوشن، پیشین، ص 6.
48. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، پیشین، ص 517، بیت 1.
49. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، حسین علی یوسفی، چاپ اول، تهران: نشر روزگار، 1381، ص 461، بیت 8.
50.  در برخی نسخه‌ها چون نسخه‌ی چاپ آستان قدس رضوی به جای خسان، کسان آمده است: نگار خویش بدست کسان همی بینم *** چنین شناخت فلک حق خدمت چو منی
51. همان، ص 472.
52. همان.
53. همان.
54.  گلن تیندر، تفکر سیاسی، محمود صدری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1374، ص 3.
55.  همان.
56.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، پیشین، ص 481، بیت‌های 2-1.
57.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: انجوی شیرازی، پیشین، ص 191، غزل 56.
58.  همان، ص 195، غزل 63.
59.  هانریش هاینه (1797-1856) شاعر آلمانی.
60.  برایان مگی، مردان اندیشه، ترجمه‌ی عزت‌الله فولادوند، تهران: انتشارات طرح نو، چاپ دوم، 1378، ص 34.
61. همان، ص 34.
62. محمد علی مجاهدی، پیشین، ص 8.
63.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاء‌الدین خرمشاهی، پیشین، ص 200.
64.  همان، ص 133، ب 8.
65.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، به کوشش: محمد بهشتی، تهران: انتشارات فؤاد و پیری، چاپ اول، 1365، صص 1و2.
66.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، به تصحیح: خانلری، پیشین، صص 291-290.
67. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، حسین علی یوسفی، ص252.
68. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاء‌الدین خرمشاهی، پیشین، ص 487.
69. همان، ص 298/2.
70.  همان، غزل 313، بیت 2.
71.  همان، غزل 236، بیت 7.
72.  همان، غزل 188، بیت 5 و غزل 216، بیت 10.
73.  همان، غزل 67، بیت 4.
74. همان، ص 314، بیت 2.
75.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: قزوینی و غنی، پیشین، غزل 376 بیت 1.
76. همان، ص 5/1.
77. همان، ص 1/23.
78.  و اخذ ربک من بنی آدم من ظهور هم ذریتهم و اشهد هم علی انفسهم الست بربکم قالوا بلی شهدنا؛ اعراف (7):172.
79.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: قزوینی و غنی، پیشین، غزل 313، بیت 5.
80.  محمدعلی اسلامی ندوشن، پیشین، ص 35.
81.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، پیشین، ص 24/503.
82.  محمد علی اسلامی ندوشن، پیشین، ص 35.
83. شهاب‌الدین سهروردی، مجموعه‌ی مصنفات، تصحیح: کربن و دیگران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1380، چاپ سوم، ج 4، ص 503.
84.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاء‌الدین خرمشاهی، پیشین، ص 7/222.
85. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: قزوینی و غنی، پیشین، غزل 233.
86.  همان، غزل 233، بیت 11.
87. محمدعلی اسلامی ندوشن، پیشین، ص 35.
88. فریدالدین عطار نیشابوری، تذکرةالاولیاء، به کوشش: محمد معین، تهران، 1366، ص 325.
89.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاء‌الدین خرمشاهی، پیشین، ص 1/72.
90. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: قزوینی و غنی، پیشین، غزل 73.
91.  حب الله نار لایمر علی شیء الا احتراق و نورالله الا یطلع علی شیء الا اضاء؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت: مؤسسة الوفاء، 1404 ق، ج67، ص 23.
92.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، حسین علی یوسفی، پیشین، ص 320.
93. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، مقدمه‌ی : قدمعلی سراهی و تصحیح: احمد رضایی، تهران: انتشارات حسام، چ اول، 1375، ص13.
94.  همان، ص 36.
95.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح بهاءالدین خرمشاهی، پیشین، ص 4/388.
96. محمدمهدی رکنی، جبر و اختیار در مثنوی، تهران: انتشارات اساطیر، 1377، چاپ اول، ص 114.
97. مرتضی مطهری، انسان و سرنوشت، تهران: انتشارات دفتر مرکزی جهاد سازندگی، بی تا، ص 37.
98. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، به تصحیح: محمد قدسی، تهران: نشر چشمه، چاپ اول، ص 131، غزل 64، بیت ?.
99. بهاءالدین خرمشاهی، حافظ، پیشین، ص 135.
100.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاء‌الدین خرمشاهی، پیشین، 5/314.
101.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، حسین علی یوسفی، پیشین، ص 566.
102. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، پیشین، ص 6/301.
103.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، با مقدمه: غلامعلی سراهی، پیشین، ص 158.
104. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، پیشین، ص 7/385.
105. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: انجوی شیرازی، پیشین، ص 194، غزل 61.
106. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاء‌الدین خرمشاهی، پیشین، ص 6/7.
107.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، با مقدمه‌ی: غلامعلی سراهی، پیشین، ص 15 (مقدمه).
108.  همان ، ص 4/358.
109. عبدالکریم سروش، نرم‌افزار حافظ به روایت سروش، تهران: نیستان جم (2002-2001).
110.  همان، ص 54.
111.  محمود در گاهی، پیشین، ص 53.
112. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: انجوی شیرازی، پیشین، ص 201.
113.  همان، ص 364.
114.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، پیشین، ص 223.
115.  همان، ص 220، و دیوان حافظ، تصحیح: قزوینی و غنی، پیشین، غزل 307.
116.  ابونصر فارابی، فصول المنتزعه، تحقیق: فوزی متری نجار، بیروت: دارالمشرق، 1971 م، ص 101.
117. داریوش آشوری، پیشین، ص 345.
118. بهاءالدین خرمشاهی، چهارده روایت، پیشین، ص 4.
119. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، پیشین، ص 118.
120. داریوش اشوری، پیشین، ص 345.
121. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاء‌الدین خرمشاهی، ص 96.
122. همان، ص 315.
123.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، حسین علی یوسفی، پیشین، ص 185.
124.  الذین یأمرون بالقسط من الناس...؛ آل عمران (3): 21.
125. بهاء‌الدین خرمشاهی، چهارده روایت، پیشین، ص 5.
126. همان.
127. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، حسین علی یوسفی، پیشین، ص 63.
128. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، ص 1/319.
129. همان.
130.  همان.
131. همان، ص 6/76.
132.  همان، ص 6/72.
133.  محمد معین، حافظ شیرین سخن، تهران: بنگاه بازرگانی پروین، 1319، ص 65.
134. بهاء‌الدین خرمشاهی، حافظ‌نامه، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ یازدهم، 1379، ج 1، صص 270-268 و...
135. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، حسین علی یوسفی، پیشین، ص 136.
136.  همان، ص 60.
137. همان، ص 152.
138.  همان، ص 171.
139. محمد معین، پیشین، ص 239.
140. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاء‌الدین خرمشاهی، پیشین، ص 1/27.
141.  همان، ص 1/271.
142. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، حسین علی یوسفی، پیشین، ص 692.
143.  همان، ص 5/101.
144. همان، ص 257.
145. همان، ص 168.
146.  همان.
147. محمد قراگوزلو، «پیر حافظ»، شیوه‌ی شهرآشوبی، تهران: 1379، چاپ اول، ایران جام، ص 85.
148.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، به تصحیح: محمد قدسی، پیشین، ص 510، غزل 443 .
149.  همان، ص 393، غزل 326، ابیات 4 و 5.
150.  همان، ص 497، غزل 430، بیت 7.
151. همان، ص 392، غزل 325، بیت 5.
152.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، پیشین، ص 179.
153. همان، ص 187، غزل 120، بیت 8.
154.  همان، ص 268، غزل 201، بیت 12.
155.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، به تصحیح: محمد قدسی، پیشین، ص 224، غزل 157، بیت 7.
156.  محمد قراگوزلو، «گفتمان مدارا در شعر و اندیشه حافظ»، روزنامه‌ی افتاب امروز، 6 دی 1378.
157.  محمد قراگوزلو، «نقد قدرت در عرصه آیین و سیاست»، روزنامه ایران، ش 1779، سال هفتم، 26 فروردین 1380.
158.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، پیشین، ص 478.
159.  بهاء‌الدین خرمشاهی، حافظ، پیشین، صص 238-215.
160. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، به تصحیح: محمد قدسی، پیشین، ص 79، غزل 12، بیت 4/ در برخی نسخ به بند و دام به جای دام و دانه آمده است.
161.  همان، ص 214، غزل 147، بیت 3.
162.  همان، ص 636، غزل 596، بیت 6.
163. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لاَ تَجَسَّسُوا...؛ حجرات (49): 12.
164. 161. آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 697.
165.  سید شریف رضی، نهج‌البلاغه، برگردان سیدجعفر شهیدی، تهران: آموزش انقلاب اسلامی، چ 3، 1371، نامه 53، ص 325.
166.  حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاءالدین، خرمشاهی، پیشین، ص 379.
167. محمد قراگوزلو، «نقد قدرت در عرصه‌ی آیین و سیاست»، پیشین.
168. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، حسین علی یوسفی، پیشین.
169. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: خرمشاهی، پیشین، ص 483.
170. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، به تصحیح: محمد قدسی، پیشین، ص 519، غزل 452، بیت 5.
171.  همان، ص 93، غزل 26، بیت 2.
172. شهاب‌الدین سهروردی، مجموعه‌ی مصنفات، پیشین، ص 128.
173.  سید حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، احمد آرام، تهران: اندیشه، چاپ اول، 1350، ص 118.
174.  محمد قراگوزلو، «نقد قدرت در عرصه‌ی آیین و سیاست»، پیشین.
175. حافظ شیرازی، دیوان حافظ، تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، پیشین، ص 230.
176.  همان، ص 449.
177. همان، ص 206.
178.  محمد قراگوزلو، «نقد قدرت در عرصه‌ی آیین و سیاست»، پیشین.
179.  بهاء‌الدین خرمشاهی، حافظ، پیشین، ص 64.

منبع مقاله :