نويسنده: محمد تقي فعالي
شش) بهداشت پا
پا، زانو و استخوان‌هاي متعددي که در اين عضو به کار رفته‌اند، نقش مهم در سلامتي جسم ايفا مي‌کند. جهت رعايت اسلامي اين عضو بايد از موادي استفاده کرد که سرشار از پروتئين و کلسيم باشد. يکي از اين مواد باقلا است.باقلا از حبوباتي است که همه به صورت تازه و هم به صورت خشک شده مصرف مي‌شود. باقلا داراي ويتامين‌هايC, B, A و همچنين املاح مختلف از جمله آهن، آهک، کلسيم و فسفر مي‌باشد. اين دانه سرشار از مواد پروتئيني است. از اين دانه گران‌بهاء اطباء سنّتي و جديد در درمان بيماري‌ها سود جسته و مي‌جويند. امام رضا (عليه السلام) فرمود:
أکلُ البَاقِلِّي يُمَخِّخُ السَّاقَينِ وَ يُوَلِّدُ الدَّمَ الطَّرِيَّ؛ خوردن باقلا مغز استخوان‌هاي ساق پا را استحکام مي‌بخشد و خون تازه توليد مي‌کند. (1)
هفت) بهداشت گوش
گوش يکي از معجزات آفرينش است. خداوند با قطعه‌هاي بسيار کوچک، عضوي براي انسان آفريد تا به کمک آن بتوان صدا را شنيد بدون اينکه ضرري براي انسان در پي داشته باشد. ساختمان گوش به مثابه زندان پيچ در پيچ است که جز صدا نمي‌تواند در آن روان و جاري بشود. خداوند در گوش ماده تلخي گذشت تا هيچ جنبنده‌اي به آن راه نيابد و گوش و مغز در معرض آزار و صدمه قرار نگيرد. (2) هشتمين پيشواي شيعيان (عليه السلام) ضمن ارائه توصيه‌هايي، بهداشت گوش را مورد اهتمام قرار داده است.امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس مي‌خواهد گوش‌هايش درد نگيرد، به هنگام خواب در آنها پنبه بگذارد. (3)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس مي‌خواهد گوش‌هايش و نيز زبان کوچکش فرو نيفتد، هيچ‌گاه شيريني نخورد، مگر اين که پس از آن، سرکه غِرغِره کند. (4)
هشت) بهداشت قلب و عروق
سلامت قلب، عروق و خون نقشي اساسي و استثنايي در بهداشت بدن ايفا مي‌کند. زندگي انسان عميقاً به سلامت قلب وابسته است. از سوي ديگر بهداشت و سلامت قلب و عروق به اموري ديگر وابسته است.الف) قلب
قلب اندامي عضلاني است که با دو تلمبه کار مي‌کند هر تلمبه شامل دو حفره عضلاني است. حفره فوقاني به نام دهليز و حفره تحتاني به نام بطن ناميده مي‌شود. دهليزها خون را دريافت مي‌کنند و از طريق دريچه‌هايي به بطن‌ها مي‌فرستند و بطن‌ها با انقباض‌هاي پي‌درپي خون را از طريق دريچه‌هايي به داخل شريان‌ها مي‌فرستند. اگر چه ميان دو بخش قلب ديواره ضخيمي وجود دارد امّا انبساط و انقباض اين دو بخش به طور همزمان صورت مي‌گيرد.قلب انسان در هر شبانه روز تقريباً يکصد هزار بار منقبض مي‌شود و از اين طريق خون وارد سرخ رگ‌ها مي‌گردد. در آنجا خون اکسيژن دريافت مي‌کند و گاز CO2 از دست مي‌دهد. خون از اين طريق مواد غذايي و اکسيژن را به همه قسمت‌هاي بدن مي‌رساند و سپس مواد زائد را گرفته از طريق سياه رگ به قلب بر مي‌گرداند. به هر دليلي که در يکي از فعاليت‌هاي قلب خللي وارد شود، سلامتي اين عضو اساسي به مخاطره افتاده بيماري قلبي- عروقي از راه مي‌رسد.
عواملي موجب اختلال در روند فعاليت قلب مي‌شود. اين عوامل امروزه شکل جديدي به خود را گرفته موارد متعددي را در بر مي‌گيرد. سوء تغذيه، پرخوري، استفاده از مواد قندي و چربي زياد، استعمال دخانيات، فشارخون بالا، کم تحرّکي، فشارهاي عصبي و بيماري‌هاي عفوني. امام رضا (عليه السلام) در آغاز رساله ذهبيه اين‌گونه فرمود:
پادشاه اين کشور در قلب است. عروق، اعصاب و مغز، کارگزاران او هستند. قلب، خانه اين پادشاه و جسم، حيطه و قلمرو استيلاي اوست. دست، پا، چشم، لب‌ها، زبان و گوش، ياران او هستند. خزانه اين پادشاه، معده و شکم، و پرده‌دار اين پادشاه سينه اوست. (5)
ب) خون
بي‌شک خون جايگاهي مهم و اساسي در سلامت يا بيماري فرد دارد. بسياري از بيماري‌هاي قلبي وابسته به خون است. در اين رابطه جاي هيچ‌گونه مسامحه و سهل‌انگاري نيست. در ارتباط با بهشت خون روايات مختلفي از امام هشتم شيعيان (عليه السلام) رسيده است.باقلا
باقلا از حبوباتي است که هم به صورت تازه و هم به صورت خشک شده مصرف مي‌شود. باقلا داراي ويتامين‌هاي C, B, A و همچنين املاح مختلف از جمله آهن، آهک، کلسيم و فسفر مي‌باشد. اين دانه سرشار از مواد پروتئيني است. آرد باقلا را به شکل ضماد بر روي دمل‌هاي کوچک و بزرگ يا آبسه مي‌گذارند زخم آن را به سرعت التيام مي‌دهد. برگ و پوست آن جهت سوختگي آتش مجرّب و بسيار نافع است. جوشانده برگ‌هاي باقالا براي رفع ورم سرانگشت‌هاي دست که به اصطلاح مي‌گويند گوشه کرده است، بسيار مفيد مي‌باشد. اما در مقابل، باقلا دير هضم بوده و موجب کندي ذهن و موجب نفخ مي‌گردد. (6)امام رضا (عليه السلام) فرمود:
أکلُ البَاقِلِّي يُمَخِّخُ السَّاقَينِ وَ يُوَلِّدُ الدَّمَ الطَّرِيّ؛ خوردن باقلا مغز استخوان‌هاي ساق پا را استحکام مي‌بخشد و خون تازه توليد مي‌کند. (7)
انار
يکي از ميوه‌هايي که در توليد خون نقش دارد، انار است. حضرت ثامن‌الحجج (عليه السلام) به انار ملس (ترش و شيرين) علاقه داشت. آن حضرت فرمود:انار ترش و شيرين (ملس) بمک؛ چرا که انسان را نيرو مي‌دهد و خون را زنده مي‌سازد. (8)
چغندر
چغندر گياهي دو ساله، پهن، چين‌دار و سبزه تيره است. برخي خواص آن عبارتند از: ملين، مدر، مسکن بعضي دردها، خارج کننده بلغم، درمان درد مفاصل، نقرس، درمان لقوه، سردرد و سوختگي آتش. مبتلايان به سوء هاضمه نمي‌توانند آن را به خوبي تحمّل نمايند. (9)امام رضا (عليه السلام) در بيان فايده‌هاي چغندر فرمود:
يَشُدُّ العَقلَ وَ يُصَفِّي الَّدمَ؛ عقل را استحکام مي‌بخشد و خون را تصفيه مي‌کند.(10)
شام خوردن
در کلمات پيشوايان دين توصيه شده است که شام را ترک نکنيم چنانکه به اين امر نيز توصيه شده است که شام بايد چند لقمه‌اي بيش نباشد. امام رضا (عليه السلام) فرمود:در بدن، رگي است که آن را عشا (شام) گويند. اگر شخص شام خوردن را واگذارد، آن رگ تا صبح آن را نفرين مي‌کند و مي‌گويد: خدا، تو را گرسنه بدارد، چنان که مرا گرسنه بداشتي، و تشنه بدارد، چنان که تشنه‌ام نگاه داشتي. (11) پس مبادا کسي از شما شام را واگذارد، هر چند به يک لقمه نان يا جرعه‌اي آب باشد. (12)
ج) حجامت
يکي از شيوه‌هايي که در سيره معصومين (عليهم السلام) وجود دارد و نيز در طب سنّتي جايگاه مهمي پيدا کرد، حجامت است. حجامت به معناي بادکش کردن و خون گرفتن توسط تيغ زدن است. (13) هدف اصلي حجامت استخراج خون کثيف و آلوده است تا خون جديد توليد شود و از اين طريق وضعيت بدن بهبود يابد. در سيره معصومين (عليه السلام) و نيز در کلمات امام هشتم (عليه السلام) روايات متعددي در اين رابطه يافت مي‌شود که مي‌توان آنها را طبقه‌بندي نمود.چگونگي
امام رضا (عليه السلام) فرمود:چون خواهي حجامت کني چهار زانو برابر حجامت کننده بنشين و بگو: بسم الله الرحمن الرحيم، پناه به خداي کريم در اين حجامت از چشم زخم در خون و از هر بدي و علّت و بيماري و دردها و بيماري‌ها و از تو عافيت، تندرستي و درمان هر درد، خواهم. (14)
زمان
حضرت ثامن‌الحجج (عليه السلام) فرمود:حِجَامَهُ الإثنَينِ لَنَا وَ الثَّلاَثَاءِ لِبَني أُمَيَّهً؛ حجامت دوشنبه از ما و در سه‌شنبه از بني‌اميه است. (15)
امام رضا (عليه السلام) در مورد زمان حجامت مي‌فرمايد:
ناخن‌هاتان را روز سه‌شنبه بگيريد، و در روز چهارشنبه حمام کنيد و حجامت مورد نياز در روز پنجشنبه باشد. و برترين بوي خوش را روز جمعه استفاده نماييد. (16)
هشتمين پيشواي شيعيان (عليه السلام) مي‌فرمايد:
ثَلاَثَهٌ لاَ يَعرِضَنَّ أحَدُکُم نَفسَهُ عَلَيهِنَّ وَ هُوَ صَائِمُ؛ الحِجَامَهٌ وَ الحَمَّامُ وَ المَرأهٌ الحسنَاءُ؛ سه چيز است که هر يک از شما روزه‌دار است، نبايد خود را در معرض آنها قرار دهد: حجامت، حمام و زن زيبا. (17)
احمد دقّاق بغدادي در نامه‌اي از حضرت امام رضا (عليه السلام) در مورد حجامت در روز چهارشنبه سئوال نمود. حضرت در پاسخ اين‌گونه نوشت:
مَن احتَجَمَ فِي يَومِ الأربِعَاءِ لاَ يَدُورُ خِلاَفاً عَلَي أهلِ الطِّيَرَهِ وُقِيَ مِن کُلِّ آفَهِ وَ عُوفِيَ مِن کُلَّ عَاهَهِ وَ لَم تَخضَرَّ مَحاجِمُهُ؛ به عکس آنچه مردمان فال بد بر آن مي‌زنند، هر کس روز چهارشنبه حجامت کند از هرگونه آفتي سالم و از هر ناراحتي محفوظ مي‌ماند و محل حجامتش زودتر بهبودي مي‌يابد. (18)
احکام
امام رضا (عليه السلام) فرمود:لاَ يَنقُضُ الحِجَامَهٌ وَ الدّمامِيلُ وَ القُرُوحُ وُضُوءاً؛ حجامت، دمل‌ها و جراحت‌ها، وضو را باطل نمي‌کند. (19)
خوردني‌ها
حضرت ثامن‌الحجج (عليه السلام) فرمود:در صورتي که بعد از فصد (رگ زدن) و حجامت ماهي شور خورده شود موجب سفيدک (بهق) و پيسي مي‌گردد. (20)
وسيله شفادهي
هشتمين پيشواي شيعيان (عليه السلام) فرمود:اگر شفا در چيزي باشد، پس در تيغ حجامت و شربت عسل خواهد بود. (21)
آثار حجامت
امام رضا (عليه السلام) در مورد آثار حجامت در حديثي مي‌فرمايد:حجامتي که ميان شانه‌ها صورت مي‌گيرد، در بهبود ضربان قلب ناشي از شکم پُري و حرارت، سودمند است. آن [حجامتي] که در ساق پا صورت پذيرد، ممکن است از کليه، مثانه و زهدان بکاهد و خون قاعدگي را به جريان اندازد. تنها مشکلي که دارد، اين است که تن را ضعيف مي‌کند و ممکن است از آن، شب کوري شديدي بر شخص عارض گردد. با اين همه، براي کساني که جوش و کورَک دارند، سودمند است. (22)
حضرت ثامن‌الحجج (عليه السلام) فرمود:
هر کس روز چهارشنبه حجامت کند از هرگونه آفتي سالم و از هر ناراحتي محفوظ مي‌ماند و محل حجامتش زودتر بهبودي مي‌يابد. (23)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
چون خواهي حجامت کني چهار زانو برابر حجامت کننده بنشين و بگو: بسم الله الرحمن الرحيم، پناه به خداي کريم در اين حجامت از چشم زخم در خون و از هر بدي و علّت و بيماري و دردها و بيماري‌ها و از تو عافيت، تندرستي و درمان هر درد مي‌خواهم. (24)
حضرت رضا (عليه السلام) به لحاظ اهميت حجامت آن را در آغاز رساله ذهبيه بيان کرده اين‌گونه فرمود:
به فضل خداوند متعال پناه مي‌جويم. امّا بعد، نامه‌ي امير به من رسيد؛ نامه‌اي که در آن از من خواسته بود تا ضرورت‌هاي مورد نياز در خصوص تجربيات و شنيده‌هاي مورد تأييد [اين جانب] در زمينه‌ي مواد غذايي و نوشيدني‌ها و به کارگيري داروها و شيوه‌هاي درماني فصد (خون‌گيري از رگ)، حجامت، حمام، استعمال نوره (داروي نظافت و موبر)، امور جنسي و غيره در عرصه استحکام و سامان‌بخشي و تنظيم بدن انسان را توضيح و تبيين نموده، به آگاهي او رسانم. (25)
د) فصد
فصد يا رگ‌زني از شيوه‌هايي بوده است که به کمک آن خون تصفيه مي‌شد و بخشي از امراض علاج مي‌گرديد. در سيره معصومين (عليه السلام) از اين شيوه استفاده مي‌کرده‌اند. امام رضا (عليه السلام) فرمود:هر کس مي‌خواهد سودا (26) او را نسوزاند، بر او باد قي کردن، رگ زدن و نوره کشيدن. (27)
ياسر خادم روايت کرده است که حضرت رضا (عليه السلام) غلاماني داشت که از اهل صقلب (شهري در بلغارستان) و پاره‌اي رومي بودند و حجره‌ي حضرت نزديک به ايشان بود. شبي از شب‌ها حضرت شنيد که به زبان صقلبي و رومي مي‌گويند، ما در بلاد خودمان سالي يک‌بار خون مي‌گرفتيم. اکنون در اينجا هيچ سال خون نگرفته‌ايم. چون صبح شد حضرت به بعضي از طبيب‌ها گفت: از فلان غلام فلان رگ را بزن و خون بگير، و از فلان غلام فلان را و از غلام ديگر فلان رگ را. سپس به من گفت: اي ياسر تو رگ نزن. لکن من توجه نکردم و خون گرفتم (و بدين جهت) دستم آماس کرد و کبود شد. از من پرسيد تو را چه شده؟ عرض کردم رگ زدم. فرمود: مگر تو را از اين کار نهي نکردم؟ اکنون دست خود را پيش آر. من دستم را پيش بردم. حضرت دست خويش را بر آن بماليد و بر آن آب دهان گذارد. آنگاه فرمود: شب‌ها غذا مخور. من هم تا توانستم شب‌ها غذا نخوردم و هرگاه شب چيزي مي‌خوردم آن ناراحتي عود مي‌کرد. (28)
پي‌نوشت‌ها:
1- کليني، الکافي، ج6، ص344؛ مجلسي، مرآة العقول، ج22، ص179.
2- طوسي، الامالي، ص 464.
3- همان.
4- طب الامام الرضا (ع)، ص40.
5- مجلسي، بحارالانوار، ج59، ص309.
6- نوراني، دائرة المعارف بزرگ طب اسلامي، ج1، ص401-396.
7- کليني، الکافي، ج6، ص344؛ مجلسي، مرآة العقول، ج22، ص179.
8- مجلسي، بحارالانوار، ج59، ص320؛ نوري، مستدرک الوسائل، ج13، ص88.
9- نوراني، دائرة المعارف بزرگ طب اسلامي، ج2، ص296-291.
10- برقي، المحاسن، ج2، ص519؛ مجلسي، بحارالانوار، ج63، ص217.
11- علامه مجلسي مي‌گويد: اين دعا يک مثل است براي بيان زيان ديدن آن رگ و در نتيجه، زيان رساندن آن به بدن، گويا که آن رگ، دعا مي‌کند و دعايش هم برآورده مي‌شود. (مجلسي، بحارالانوار، ج66، ص347)
12- کليني، الکافي، ج6، ص289.
13- دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذيل واژه؛ معين، فرهنگ فارسي، ذيل واژه.
14- مجلسي، بحارالانوار، ج59، ص117.
15- همان، ص123.
16- مجلسي، بحارالانوار، ج73، ص140.
17- همان، ج93، ص291.
18- صدوق، الخصال، ص386؛ صدوق، الفقيه، ج2، ص173.
19- مجلسي، بحارالانوار، ج77، ص218.
20- همان، ج59، ص321.
21- صدوق، عيون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص35.
22- طب الامام الرضا (ع)، ص55.
23- صدوق، الخصال، ج2، ص386.
24- مجلسي، بحارالانوار، ج59، ص117.
25- همان، ص308.
26- سودا يکي از اخلاط چهارگانه است که به عقيده‌ي قدما جسم انسان بر پايه‌ي آنها استوار شده و صلاح و فساد بدن نيز به آنها بستگي داشت. (انيس و ديگران، المعجم الوسيط، ج1، ص461)
27- مجلسي، بحارالانوار، ج62، ص325.
28- صدوق، عيون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص227.
فعالي، محمد تقي، (1394)، سبک زندگي رضوي (5)، مشهد: انتشارات بنياد بين‌المللي فرهنگي هنري امام رضا (ع)، چاپ اول.
