نويسنده: محمد تقي فعالي

پنج) بهداشت دهان و دندان

در دهان، دندان‌ها، زبان و غدد بزاقي قرار دارند. دندان‌ها وسيله جويدن و نرم کردن مواد غذايي مي‌باشند. زبان علاوه بر آن که اندام چشايي است در جابه جايي غذا و نيز سخن گفتن نقش بسزايي ايفا مي‌کند. غدد بزاقي براي هضم غذا و فرو بردن مواد غذايي کمک رساني مي‌کنند.
دهان دروازه دستگاه گوارش است. سلامتي دندان‌ها، زبان، غدد درون ريز، لثه و تمام اجزاء اين عضو حساس، مي‌تواند در بهداشت عمومي اندام نقش بسزايي داشته باشد. پاکيزه نگه داشتن محيط دهان، از بروز بسياري از بيماري‌ها جلوگيري مي‌کند.

الف) مسواک زدن

دندان‌هاي تميز و سفيد علاوه بر سلامت جسمي، در زيبايي ظاهري افراد نيز مؤثر است. پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمودند:
جبرئيل، مرا چنان به مسواک زدن سفارش کرد که گمان بردم آن را واجب خواهد کرد. (1)
از سوي ديگر، بوي بد دهان مانع ارتباط بهتر با ديگران است و در طرف مقابل، بوي مطبوع دهان و رعايت بهداشت دندان‌ها زمينه ارتباط بهتر را فراهم مي‌آورد. اسلام براي روابط اجتماعي اهميّت زيادي قائل است. از نظر اسلام، اهميّت استشمام بوي خوش از دهان انسان مسلمان به اندازه‌اي است که با وجود سفارش بسيار اسلام براي حضور در مسجد، کسي که دهانش بوي ناخوشايندي مانند بوي سير يا پياز بدهد، حقّ حضور در مسجد را ندارد. (2)
ابو ايوب انصاري، شبي ميزبان نبي گرامي اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) بود. براي آن حضرت غذايي همراه سير و پياز آماده و به محضرشان آورد. حضرت از آن غذا نخوردند. وقتي دليل را جويا شد، حضرت فرمودند:
به خاطر بوي غذا آن را نخوردم. (3)
معمربن خلاد گويد: حضرت رضا (عليه السلام) فرمودند:
سزاوار نيست انسان حتّي يک روز استعمال بوي خوش را ترک کند، اگر قدرت نداشت يک روز در ميان خود را خوشبو کند و اگر باز هم نتوانست در روز جمعه حتماً بوي خوش استعمال کند. (4)
حضرت رضا (عليه السلام) مانند پزشکي حاذق، مسائل بهداشتي را متذکّر شده و در ارتباط با بهداشت دهان و دندان مي‌فرمايند:
مسواک زدن نور چشم را بيشتر مي‌کند. مو را مي‌روياند و آب ريزش چشم را از ميان مي‌برد. مرغوب‌ترين چيزي که با آن مسواک مي‌زني بوته اراک است که دندان را تميز، دهان را خوشبو و لثه‌ها را محکم مي‌کند. در برابر پوسيدگي دندان‌ها مفيد است، هرگاه به مقدار اعتدال مصرف شود؛ امّا زياده‌روي در استفاده از آن، دندان‌ها را نازک و لق و ريشه آنها را سست مي‌کند.
پس هر که مي‌خواهد دندان‌هاي سالم خود را نگه دارد، مقدار مساوي از شاخ سوخته‌ي بز کوهي، گزمازگ (ميوه درخت گز)، مشکک، گل سرخ، سنبل رومي، حب الاثل و يک چهارم اين مقدار، نمک اندراني (بلور) بردارد همه را بکوبد و با اين مخلوط مسواک بزند که دندان‌ها را محکم مي‌سازد و از ريشه دندان‌ها در برابر آفت‌هايي که مي‌رسد محافظت مي‌کند.
هر که مي‌خواهد دندان‌هايش سفيد باشد، مقداري نمک بلور و به همان مقدار کف دريا بردارد، خوب پودر کند و با آن مسواک بزند. (5)
همچنين معمّر بن خلاد از امام رضا (عليه السلام) روايت کرده است حضرت هنگامي که در خراسان بودند پس از خواندن نماز صبح، در مکان خواندن نمازشان مي‌نشستند و کيسه‌اي را که در آن چند مسواک بود مي‌آوردند و با همه آنها مسواک مي‌زدند. سپس مقداري کُندر مي‌آورند و حضرت آن را مي‌جويدند، سپس اين کار را به پايان رسانده، نزد او قرآني مي‌آوردند و از روي آن تلاوت مي‌فرمودند. (6)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
مسواک زدن ديده را جلا مي‌بخشد، مو مي‌روياند و اشک ريزش را از ميان مي‌برد. (7)
خالد قمّاط از علي بن موسي الرضا (عليه السلام) روايت مي‌کند که اين داروها را براي بلغم به من املا کرد:
به وزن يک مثقال هليله‌ي زرد، دو مثقال خردل و يک مثقال عاقِرقرحا بر مي‌داري و همه را نرم مي‌سايي و ناشتا با آن مسواک مي‌زني به خواست خداوند، بلغم را مي‌زدايد، بوي دهان را خوش مي‌سازد و دندان‌ها را استحکام مي‌بخشد.(8)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
با چوب درخت انار و ساقه ريحان خلال نکنيد؛ زيرا که آن دو زمينه‌ساز بيماري جذامند. (9)
امام رضا (عليه السلام) ميان شستن داخل دهان و خارج دهان را فرق نهاد و فرمود:
فقط خارج دهان را بايد با اشنان (ماده پاک کننده) شست و امّا داخل دهان چربي را به خود نمي‌گيرد. (10)
روايت شده است که حضرت ثامن‌الحجج (عليه السلام) کيسه‌اي داشت که در آن پنج مسواک بود، روي هر مسواک اسم يکي از نمازهاي روزانه نگاشته شده بود. آن حضرت براي هر نماز با مسواک مخصوص آن نماز، مسواک مي‌زد. (11)

ب) بيماري‌ها و نسخه‌ها

در خلال کلمات و فرمايشات هشتمين پيشواي امامت حضرت رضا (عليه السلام) به بيماري‌هاي دهان و دندان توجه شده است. آن حضرت داروها و درمان‌هاي متعددي را با استفاده از خوراکي‌هاي طبيعي يا داروهاي گياهي مطرح نموده‌اند. در اين ميان خوردن خربزه، انجير، مُشکک و روغن زيتون برجسته شده است.

خربزه

خربزه ميوه‌اي است که نود درصد آن را آب تشکيل مي‌دهد. اين ميوه با مواد قندي در بدن زود جذب شده انرژي توليد مي‌نمايد. امام رضا (عليه السلام) يکي از فوايد خوردن خربزه را شستشوي دهان معرفي نموده است. (12)

انجير

انجير ميوه‌اي خوش طعم و مغذّي است که به علّت در برداشتن مواد غذايي فراوان، مي‌تواند براي سوخت و سوزهاي بدن مفيد بلکه ضروري باشد. امام رضا (عليه السلام) ضمن اشاره به فوائد انجير، نقش آن را در زدودن بوي نامطلوب دهان بيان نموده است:
انجير بوي بد دهان را مي‌برد، دهان و استخوان‌ها را استحکام مي‌بخشد، مو مي‌روياند، درد را مي‌برد و با وجود آن، ديگر به داروي نياز نيست. (13)

مُشکک (سُعد)

مشکک گياهي است بسيار خوشبو و معطّر که به صورت خودرو در مزارع مي‌رويد. در اين زمينه از شاه خراسان حضرت رضا (عليه السلام) روايتي نقل شده است.
ابراهيم بن نظام نقل مي‌کند دزدان مرا گرفتند و در دهانم پالوده داغ ريختند تا آنکه دهانم پخت. پس از آن، دهانم را با يخ، پُر کردند و در نتيجه دندان‌هايم سست شد. پس از چندي امام رضا (عليه السلام) را در خواب ديدم. از اين پيشامد به نزد ايشان، اظهار ناراحتي کردم. فرمود: از مشکک، بهره جوي؛ چرا که در اين صورت، دندان‌هايت ثابت خواهد ماند.
هنگامي که ايشان به خراسان آورده شد. به من خبر رسيد که بر ما نيز خواهد گذشت. به استقبال ايشان رفتم و به ايشان سلام کردم و حال خويش را و اين که ايشان را در خواب ديده بودم و ايشان مرا به استفاده از مشکک سفارش فرموده بود، با ايشان در ميان نهادم. فرمود: اکنون در بيداري، تو را بدان سفارش مي‌کنم. من نيز از آن بهره جستم و دندان‌هايم به وضع پيشين بازگشت. (14)

روغن زيتون

روغن زيتون که از ميوه زيتون تهيه مي‌گردد، داراي فوائدي نظير از بين بردن سنگ‌ها، رفع يبوست‌ها و تسکين دهنده دردهاست. امام رضا (عليه السلام) فرمود:
نِعمَ الطَّعَامُ الزَّيتُ يُطَيَّبُ النَّکهَهً وَ يَذهَبُ بِالبَلغَمِ وَ يُصَفِّي اللَّونَ وَ يَشَدُّ العَصَبَ وَيَذهَبُ بِالوَصَبِ وِ يُطفِيءُ الغَضَبَ؛ روغن زيتون غذاي خوبي است، دهان را خوشبو مي‌گرداند و بلغم را مي‌برد و رنگ رخساره را صفا و روشني مي‌بخشد. اعصاب را قوي مي‌سازد و رنج و درد را برطرف مي‌کند و آتش غضب را فرو مي‌نشاند. (15)

خوردن غذا در شب

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
شکم پر، خواب آرام‌تري مي‌آورد و دهان را خوشبو مي‌کند. (16)

نوشيدن آب سرد

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
نوشيدن آب سرد در پيِ چيزهاي گرم و نيز در پيِ شيريني، دندان‌ها را از ميان مي‌برد. هر کس مي‌خواهد دندان‌هايش فاسد نشود، حتماً هرگاه شيريني مي‌خورد، پس از آن، قطعه ناني نيز بخورد. (17)

تخم مرغ و ماهي

امام رضا (عليه السلام) درباره خوردن تخم مرغ و ماهي به صورت همزمان پرهيز داد و فرمود:
بايد از اين بپرهيزي که تخم مرغ و ماهي را هم زمان در معده گِرد آوري؛ چرا که هرگاه اين دو با يکديگر گِرد آيند، قولنج، باد بواسير و دندان درد به وجود مي‌آورند. (18)

ماليدن روغن

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس مي‌خواهد که لبهايش نترکد و از آن ناسور (19) بيرون نزند، به ابروهاي خود، روغن بمالد. (20)
سلامت دهان و دندان، مقوله‌اي مهم در بهداشت است. دهان مي‌تواند معياري کلي و عمومي براي سلامت فرد باشد. بيماري‌هاي دهان و دندان بر سلامت فرد تأثير مستقيم دارند. دهان دروازه ورود بسياري از ميکروب‌ها و باکتري‌هاست. چنانکه نشان دهنده علائم بيماري‌ها مي‌باشد.
امروزه مصرف دخانيات، مواد مخدّر و بسياري از رژيم‌هاي غذايي نامناسب، تأثير سوئي بر محيط دهان گذاشته باعث بروز بيماري‌هاي قلبي، ريوي و استخواني شده است. پوسيدگي دندان، عفونت لثه، باقيمانده غذاها و اسيدهاي مضرّ سلامت دهان و دندان را به خطر انداخته است. بيماري‌هاي شايع قلبي، آلودگي‌هاي ميکروبي، خرابي معده، بوي بد دهان و خشکي دهان از جمله بيماري‌هايي است که در سلامتي عمومي نقش مؤثر ايفا مي‌کنند.
رعايت رژيم‌هاي درستي غذايي يکي از اقدامات مهمي است که به بهداشت دهان و دندان کمک مي‌کند. اما مهمترين ابزار بهداشت دهان و دندان مسواک است. رسول گرامي اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) با مطرح کردن مسواک و خلال، اقدامي مؤثر در رعايت بهداشت و نيز بهداشت عمومي انجام داد. امام صادق (عليه السلام) در حديثي زيبا براي مسواک دوازده ويژگي بيان مي‌کند:
از سنّت پيغمبر است، دهان را خوشبو مي‌کند، چشم را روشن مي‌کند، باعث خشنودي پروردگار است، دندان‌ها را سفيد کرده و فساد دندان را از بين مي‌برد، لثه را محکم مي‌سازد، اشتها به طعام مي‌آورد، بلغم (21) را مي‌برد، قوه حافظه را فزوني مي‌بخشد، فرشتگان را شاد مي‌کند و بر حسنات هفتاد برابر مي‌افزايد. (22)

پي‌نوشت‌ها:

1- صدوق، الامالي، ص428.
2- طوسي، تهذيب الاحکام، ج3، ص255.
3- مقريزي، امتاع الاسماع، ج7، ص309.
4- کليني، الکافي، ج6، ص510؛ صدوق، الخصال، ج2، ص392؛ مجلسي، بحارالانوار، ج86، ص346.
5- طب الامام الرضا (ع)، ص50.
6- صدوق، الفقيه، ج1، ص504؛ طبرسي، مکارم الاخلاق، ص305؛ مجلسي، بحارالانوار، ج83، ص130.
7- طبرسي، مکارم الاخلاق، ج1، ص118.
8- شبّر، طب الائمه (ع)، ص19.
9- طبرسي، مکارم الاخلاق، ص143.
10- صدوق، عيون اخبار الرضا (ع)، ج1، ص274؛ صدوق، علل الشرائع، ص283؛ مجلسي، بحارالانوار، ج63، ص434.
11- طبرسي، مکارم الاخلاق، ص47؛ مجلسي، بحارالانوار، ج73، ص137.
12- طبرسي، مکارم الاخلاق، ص185؛ نوري، مستدرک الوسائل، ج16، ص410.
13- برقي، المحاسن، ج2، ص554؛ مجلسي، بحارالانوار، ج63، ص185؛ حرّ عاملي، الفصول المهمة، ج3، ص112.
14- طبرسي، مکارم الاخلاق، ص191.
15- طبرسي، مکارم الاخلاق، ص190؛ مجلسي، بحارالانوار، ج63، ص183.
16- برقي، المحاسن، ج2، ص422؛ کليني، الکافي، ج6، ص288؛ مجلسي، بحارالانوار، ج63، ص344.
17- مجلسي، بحارالانوار، ج62، ص321و 325.
18- طب الامام الرضا (ع)، ص63.
19- ناسور، واژه‌هاي پارسي و به عربي در آمده و به معناي نوعي عارضه‌ي لثه است. (جوهري، الصحاح، ج2، ص827)
20- مجلسي، بحارالانوار، ج2، ص325.
21- بلغم عبارت است از سردي، سردمزاجي، کبد غيرگرم، ضدّ صفرايي، ترشحات سفيد و عفوني دستگاه گوارش يا بيني. (دهخدا، لغت نامه دهخدا، ذيل واژه)
22- صدوق، الفقيه، ج1، ص55؛ صدوق، الخصال، ج2، ص481.